Eaa ta te au Mea Natura ka Apii Mai?

“Ka ui ana ra ki te au puaka, e na ratou e apii mai ia koe; e te au manu o te reva nei, e na ratou e akakite mai kia koe; E kare ra, ka karanga atu ki te enua, e nana e apii mai ia koe: e na te au ika o te tai e akakite mai kia koe.”​—IOBU 12:7, 8.

KARE i roa akenei, e maata ta te aronga kite taieni e te aronga maani apinga i apii mai mei te au ua rakau e te manu. Kua kimikimi e kua kopi ratou i te tu o te au manu ei maani i te au apinga ou e te akameitaki atu i te au matini tei maani takereia. Akamanako i te au akaraanga ka aru mai, e e ui kia koe uaorai, ‘Koai ka tau kia akameitakiia no teia au mea tei maaniia?’

Apii Mei te Peau o te Toora

Eaa ta te aronga maani pairere i apii mai mei te toora? Maata ta ratou i kite mai. E 30 tane te teiaa o te toora​—tei aite ki te toroka maatamaata tei kī i te apinga​—e e kopapa ketaketa tona e nga peau roangarere. E 12 mita te roa e ka tere viviki aia i roto i te moana. Ei akaraanga, me kai manga te toora, ka takapinipini aia na raro mai i te au papaka me kore ika, ma te pupui i tona aʼo ei taoriori i te vai kia takako i te manga. Ka riro te reira mei te kupenga rai e 1.5 mita te atea te ka opu i te manga. E oti, ka apuku aia i te reira.

Te tumu i umere ei te aronga kimikimi, koia oki noatu e maatamaata e te ketaketa tona kopapa, ka rauka iaia te takapinipini viviki i roto i te tai. Kite mai ratou e ka rauka i te toora te rave i teia no tona nga peau. Kare e pateka ana a mua i te peau o te toora mei te peau pairere rai, mari ra e pātaratara te reira e te pukupuku.

Me tere te toora na roto i te tai, ka tauturu te au pukupuku i runga i tona nga peau kia maranga mai aia e kia tere viviki. Akapeea ra? Akamārama mai te makatini Natural History e ka oro tika ua te vai na runga i te ngai pukupuku o tona nga peau kia tere viviki aia ki mua, noatu e ka aere tika aia ki runga. Naringa e pateka tona nga peau, kare te toora e rauka i te takapinipini no te mea ka taoriori tona peau i te vai e kare aia e maranga ki runga.

Eaa te puapinga ka rauka mai mei teia kite ou? Me aruia te tu o te peau toora no te maani pairere, kare e anoanoia te au tuanga ke ke o te pairere ei akatano i te aerenga o te matangi. Ka meitaki atu teia peau no te pairere e ka māmā ua i te akono. Irinaki te tangata kite ko John Long e kare e roa atu ana, “ka kite tatou i te au pukupuku o te peau toora i runga i te au pairere katoatoa.”

Kopi Anga i Nga Peau o Tetai Manu Rere

Te aru ra te peau pairere i te peau o te au manu rere. Inara, kua akameitaki atu te aronga maani apinga i te tu o te au peau pairere. Akakite te makatini New Scientist: “Kua maani te aronga kimikimi i ko i te University of Florida i tetai pairere meangitika tei aru i te tu o teia manu rere me rererere e tai ua ngai, me ruku ki raro e me rere viviki ki runga.”

E mea umere me rere teia manu na roto i te mareva na te akamingi i tona nga peau. Kua kopi mai te aronga kimikimi i te tu o teia peau. Karanga te makatini: “Kua taangaanga te pairere meangitika e 24 ini te roa i tetai matini ei akatere i te au potonga auri no te akaneke i nga peau.” Na te maani anga i teia nga peau, kua tauturu i te pairere kia rererere aere na rotopu i te au are teitei. Ka inangaro te U.S. Air Force i te maani i tetai pairere mei teia te tu e māmā ua i te rererere aere i te au ngai ravarai no te kimi i te au apinga tamaki chemical i roto i te au oire mamaata.

Kopi Anga i te Vaevae o te Moko

Maata katoa ta te tangata ka apii mai mei te au manu o te enua. Ei akaraanga ko te moko, ka rauka iaia i te oro na runga i te au paruru e te tatipoki mei runga i te auaro. Te taiku ra te Pipiria i te tu kite pakari o teia manu. (Maseli 30:28) Eaa i rauka ai i te moko kia piri atu ki runga i te paruru e kare e topa ki raro?

Te tumu i rauka ai te moko i te mou ki runga i tetai ngai pateka, no te au uruuru rikiriki roa i raro ake i tona au vaevae tei kapikiia e setae. I te mea kare e tapou tapipiri i raro ake i to ratou vaevae, na teia au uruuru rikiriki roa e oronga mai i te au chemical meangiti rava atu tei kapikiia e molecule. Na teia au molecule i rotopu i te vaevae o te moko e te paruru i mou ei aia e kare e topa ki raro. Kapikiia teia ko te mana van der Waal. E mea iti roa teia mana, no reira kare e rauka i te tangata kia piki ki runga i te paruru mei te moko rai no te mea ka topa mai aia. Inara, no te maata ua atu o teia au setae i raro i te vaevae o te moko i rauka ai i te reira i te orooro viviki i te ngai ua. Na teia au setae e akamaata atu i te mana van der Waal e pipiri ei te moko ki runga i te paruru.

Akapeea me taangaanga i teia kite ou no runga i te vaevae moko? Kua kopiia te reira kia maani i tetai apinga tapipiri ke atu mei te Velcro​—ko tetai akaou kite teia tei rauka mai mei te au mea natura. * Tata tetai makatini The Economist no runga i ta tetai tangata kimikimi i tuatua. Karanga aia e e puapinga ake me taangaangaia te “au apinga tapipiri tei aite ki te vaevae moko” no te “au ravenga rapakau no te mea kare e meitaki kia taangaangaia te tapou tapipiri tei maaniia ki te vairakau pakari.”

Koai ka Tau Kia Akameitakiia?

I ko i te NASA (National Aeronautics and Space Administration), te maaniia ra tetai matini mei te sekopio rai e varu ona vaevae. I te enua i Finland, kua maani te aronga maani apinga i tetai tractor e ono vaevae te ka torotoro aere na runga i te au apinga te arairai ra iaia, mei te manumanu mamaata rai. Tetai aronga kimikimi, kua maani ratou i tetai kakau tei kopi i te tu o te pinecone me oora e me topiri. E tetai au motoka tei maaniia, kua aite te reira ki te ika moamoa renga. E tetai aronga kimikimi, te akara matatio nei ratou no runga i te paʼua no te maani i tetai rakei kare e teiaa e te pakari kia paruru i te kopapa.

No te mea e maata ta tatou ka apii mai mei te au mea natura, kua akanoo te aronga kimikimi i tetai akapapaanga tei akakite mai e tauatini ua atu apiianga no te au mea ora. Ka rauka i te aronga taieni i te kimi i roto i teia akapapaanga no “tetai ravenga rapakau mei roto i te au mea natura ei akameitaki atu i te au mea ta ratou i maani,” i na ko ei The Economist. Kapikiia teia akapapaanga no te au mea natura ko te “tikaanga no te au mea ora.” Me retita tetai tangata me kore akaaerenga i tetai kite ou me kore te maani anga i tetai matini ou, na ratou te tikaanga no te reira. No runga i teia tikaanga, karanga The Economist: “Na te kapiki anga i teia au ravenga memeitaki ei ‘tikaanga no te au mea ora’, akaari mai te aronga kimikimi e no te au mea natura teia tikaanga.”

Noea mai i reira te kite pakari o te au mea natura? E maata te aronga kimikimi tei karanga e kua kapua mai teia au kite e te ravenga ou mei te mirioni ua atu mataiti o te au mea tupu ua mai. Kareka tetai aronga kimikimi, e pauanga ke ta ratou. Tata te tangata kite no runga i te au mea ora ko Michael Behe i roto i The New York Times i te 2005: “Me kite tatou i te tu i angaia [te au mea natura], ka oronga mai i tetai akamārama anga papu e te māmā ua: me akara anga, me aaere e me aue mei te mokora rai, tera te aiteanga, taka meitaki ua te au akapapuanga e e mokora ïa.” Te apiianga? Akakite a Behe: “Auraka e kopaeia te manako e kua angaia teia au mea no te mea e taka meitaki tikai e kua angaia.”

Mea papu, me anga tetai tangata maani apinga i te peau pairere meitaki atu e te māmā i te akono, ka tau kia akameitakiia aia no tana i anga. Pera katoa, me anga tetai tangata i te tākai meitaki​—me kore te kakau tei taui ki te reva me kore te motoka kare e kai maata i te penitini​—ka akameitakiia aia no tana i anga. Te tika, me kopi tetai tangata maani apinga i to etai ke apinga i maani e kare e akameitaki i tera tangata, ka akautungaia aia mei te tangata rave kino rai.

I toou manako, e mea tau ainei no te aronga kimikimi tei akara ki te au mea natura i te oronga i te akameitakianga ki te au mea tupu ua mai no te kite pakari e te au ravenga ta ratou i rauka mai? Me kua kopi tetai tangata i te au mea natura, naai i reira i anga i te au mea natura? Koai ka tau kia akameitakiia, te puapii me ko te tangata apii tei kopi i ta te puapii?

Pauanga Meitaki

Mei ta tatou i uriuri no runga i te au mea natura, e maata te tangata ka āriki i te tuatua a te tata salamo: “Tumatatini taau ra angaanga, e Iehova e! e au ravenga pakari anake rai taau: kua ki te enua nei i taau ra apinga.” (Salamo 104:24) Aite katoa te manako o te tata Pipiria ko Paulo. Karanga aia: “Te au mea oki [no te Atua] tei kore e tau kia akara ra, tei kitea puia nei ïa, i te au mea katoa i angaia nei, mei te maani anga mai i teianei ao; koia oki, tona ra mana mutu kore anga, e te Atua anga.”​—Roma 1:​19, 20.

Inara, penei ka manako te aronga ngakau tae tei akangateitei i te Pipiria e te irinaki Atua e e mea tupu ua mai te au mea natura o teianei ao. Inara, eaa ta te Pipiria e apii maira?

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tataanga]

Noea mai te kite pakari i roto i te au mea natura?

[Tataanga]

Naai te tikaanga no te maani i te au mea natura?

[Pia/Tutu]

Me kua kopi tetai tangata i te au mea natura, naai i reira i anga i te au mea natura?

Kopi teia pairere meangitika i te peau o te manu rere

Kare te vaevae moko e repo, kare e kitea tona takainga tapuae, ka pipiri ki runga i te au mea katoatoa kare ra i te Teflon, e ka oro viviki aia. Te kopi nei te aronga kimikimi i te reira

Kopi teia motoka i te ika moamoa renga

[Akameitakianga]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Pia/Tutu]

TU KITE PAKARI O TE MANU

Akaari mai te au manu e e ‘maata to ratou pakari’ na roto i te tu me teretere aere ratou i runga i to tatou paraneta. (Maseli 30:24, 25) Akamanako i teia nga akaraanga.

▪ Te Aerenga o te Rō Akapeea te rō i kite ei te mataara no te oki ki to ratou koʼanga? Kite mai te aronga kimikimi e ka akaruke ratou i tetai aunga ei akairo i te mataara, pera katoa ka rauka i tetai au rō i te vaito i te mamao o te mataara ei taki atu ia ratou ki te koʼanga. Ei akaraanga, ko te rō pharao, “ka vaito te reira i te au mangamanga mataara mei te koʼanga e 50 ki te 60 degrees te atea,” i na ko ei te New Scientist. Eaa teia i riro ei ei mea umere? Me oki te rō ki te koʼanga e kua tae ki te ngai e mangamanga ra te mataara, ka iki aia i te mataara te oki tika ra ki tona kainga. Karanga taua atikara e “no te vaito anga o te mangamanga mataara, e maata tikai te rō ka ō ki runga i teia au mataara, noatu e te aere atura me kore te oki maira te rō, e ka akaiti katoa i te maroiroi ka pou no te aaere na te mataara tarevake.”

▪ Kaveinga o te Manu Rere E maata te manu rere ka rere tika atu ki te ngai e akakoro ra ratou noatu te mamao i te reira e te turanga o te reva. Akapeea ra? Kite mai te aronga kimikimi e ka rauka i te au manu rere i te taangaanga i te magnetic field o te enua nei. Inara, “tukeke te aerenga o te magnetic field i tera ngai e i tera ngai e i tetai taime kare e toʼu tika ki te tua apatokerau,” i karanga ai te makatini Science. Eaa te tumu kare teia au manu rere e pae ke me rere ratou ki tetai ngai? I te akara anga, ka akatano te manu rere i to ratou kaveinga kia aru i te opunga rā i te au aiai ravarai. No te mea ka teke te opunga rā kia tau ki te ngai me kore te tuatau o te mataiti, tamanako mai te aronga kimikimi e ka rauka ia ratou te akatanotano i ta ratou kaveinga “no te mea kua maaniia ratou kia kite eaa te tuatau o te mataiti,” te karanga ra te makatini Science.

Naai i anga i te rō kia kite akapeea me vaito i te mataara? Naai i oronga i te kaveinga no te manu rere, te ravenga no te kite i te tuatau, e te roro ei mārama i teia au mea? E mea tupu ua ainei? Me no ko mai i Tei Anga?

[Akameitakianga]

© E.J.H. Robinson 2004