Te Kino Roa Atu Anga te Turanga no te Mea Tika e te Tarevake

TOOU manako, inaea i akamata ai te turanga no te mea tika e te tarevake i te taui? Kua akamata ainei i toou oraanga me i te oraanga o toou kopu tangata e te au oa pakarikari? Karanga tetai pae e na te Tamaki I o te Ao, tei akamata i te mataiti 1914 i kino roa atu ei te turanga no te tika e te tarevake. Tata tetai tangata kite tuatua enua ko Robert Wohl i roto i tana puka The Generation of 1914: “Te aronga tei na roto i te tamaki, kare e rauka ia ratou i te akakore i te irinakianga e kua ope tetai akatereanga e kua akamata tetai mea ou ia Aukute 1914.”

“I te au ngai ravarai, ko te turanga no te mea tika e te tarevake o te tangata—koi akamata takere i te kino—kua takino takiriia,” i karanga ai te tata tuatua enua ko Norman Cantor. “Me kua akono te au arataki poritiki e te ui rangatira vaeau i te mirioni ua atu tangata mei te manu rai tei tonokia kia tamateia, eaa i reira te ture akonoanga e te kaveinga te ka tāpu i te tangata mei te akono atu i tetai e tetai mei te au manu taetaevao o te vao rakau? . . . No te tamate anga maata o te Tamaki Tai o te Ao [1914 -​18], kua puapinga kore takiri te oraanga o te tangata.”

I roto i tana kimikimianga oonu tei neneiia i roto i te puka The Outline of History, akakite te tata tuatua enua Papaa ko H. G. Wells e i muri ua ake i te akamata anga te apiianga no te au mea tupu ua mai i “akamata ai te taʼero anga maata.” No teaa ra? No te mea irinaki tetai pae e e manu te tangata. Tata a Wells i te mataiti 1920, koia tetai tei turu i te apiianga tupu ua mai e: “Tamanakoia mai e ko te tangata, aite aia ki tetai puakaoa rai tei aru aere i te au puakaoa ke, mei te puakaoa arumaki manu o Initia . . . , no reira te aronga tei aite mei te puakaoa maata e te ririnui, ka akatikaia ratou kia takinokino e te akaaere i etai ke.”

Ae, mei ta Cantor i tuatua, kua riro te tamaki mua o teianei ao ei taui takiri i te turanga o te tangata no te mea tika e te tarevake. Akamārama mai aia: “Kua kopaeia te au turanga tei akanooia e te uki o mua atu ana—te angaanga poritiki, te akamanea, e ta ratou peu no te ainga.” Pera katoa te au akonoanga, tei akataʼero i te au apiianga Kerititiano, kua turu katoa i te apiianga no te au mea tupu ua e kua akamaroiroi i to ratou enua tangata kia tamaki atu i tetai e tetai, e tei tupu, kino roa atu te turanga no te mea tika e te tarevake. Tata te rangatira vaeau no Peritane ko Frank Crozier: “Ko te Akonoanga Kerititiano te pupu karape roa atu no te akamaringi i te toto e kua taangaanga putuputu matou ia ratou.”

Akaruke Takiriia te Turanga no te Mea Tika e te Tarevake

I te ngauru mataiti i muri ake i te Tamaki I o te Ao—tei tapaia ko te Tamataora Anga Rua Ngauru mataiti—kua kopaeia te au kaveinga e te turanga no te tika e te tarevake o mua atu ana e kua tupaʼuia ki te irinakianga e ka ārikiia tetai ua atu apinga. Karanga te tata tuatua enua ko Frederick Lewis Allen: “I te ngauru mataiti i muri ake i te tamaki, kapikiia te reira ko te Ngauru Mataiti Tau Kore. . . . I te mea kua ngaro te au kaveinga e te turanga taito tei apai mai i te meitaki e te puapinga ki te oraanga o te tangata, kare e kaveinga meitaki ei mono atu i te reira.”

I te tuatau Tumatetenga Maata o te au mataiti 1930, kua rako tangata te manganui no tei na roto ratou i te turanga putaua. Inara, tae ki te openga o tera ngauru mataiti, kua tomo atu teianei ao ki roto i te tamaki maata e te rikarika—te Tamaki II o te Ao. Kare i roa ana kua anga te au pa enua i te apinga tamaki vinivini no te akapouanga i te tangata, e kua viviki i te uuti i teianei ao ki vao i te Tuatau Tumatetenga tera ra, kua tomo na roto atu i te mamae e te takinokino anga vinivini roa atu kare e rauka i te akamanakoia. Te oti anga te tamaki, e anere ua atu au oire tei akapouia; e rua oire i Tiapani kua akapou takiriia e te okotai pomu atomiki! Mirioni ua atu tangata i matemate i roto i te au puakapa tamamaeanga. I te katoaanga, mei te 50 mirioni tangata, vaine e te tamariki tei tamateia i roto i teia tamaki.

I te tuatau vinivini o te Tamaki II o te Ao, kare te manganui i aru ana i te au peu e te turanga taito no te mea tika e te tarevake, mari ra kua akanoo i to ratou uaorai turanga. Akakite mai te puka Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45: “I te akara anga, kua apai keia te araianga no te pirianga ainga e kua totoa te tu oripu ua o te ngai tamaki ki roto i te kainga e te oraanga o te tangata. . . . Riro te tu rapurapu e te matakutaku o te tuatau tamaki ei akakore i te turanga no te mea tika e te tarevake, e kua riro te oraanga o te tangata e noo ra i te kainga ei mea puapinga kore e te poto, aite rai ki te oraanga o te au vaeau i te ngai tamaki.”

I te mea kua aro putuputu te manganui i te mate, na te reira i akamaata atu i to ratou inangaro no te pirianga ki etai ke, noatu e no tetai tuatau poto. Karanga tetai vaine no Peritane mai, i te akatika anga i ta ratou peu ainga tau kore no tera tuatau mataku e: “Kare matou i te aronga kino, te tupu ra te tamaki.” Akakite tetai vaeau no Marike, “Kua manako te manganui ia matou ei aronga tau kore, inara e mapu ua matou e penei ka mate apopo.”

Maata te aronga tei ora mai i te tamaki, kua takinokinoia no te au mea vinivini ta ratou i kite. Tae mai ki teia rā, te maara nei rai tetai pae, kapiti mai te tamariki o tera tuatau, i te kino tei tupu mei te mea atura e te tupu akaou ra. Manganui kua ngere i te akarongo e ta ratou kaveinga no te tu tika e te tarevake. No te mea kare o ratou akangateitei no tetai ua atu mana taoonga ei akanoo i te turanga no te mea tika e te tarevake, akamata ratou i te irinaki e naau uaorai e iki eaa te mea tika e te mea tarevake e penei ka tauiui ua te reira.

Te Turanga ou no te Mea Tika e te Tarevake

I muri ake i te Tamaki II o te Ao, kua raveia tetai au kimikimianga no runga i te pirianga ainga o te tangata. Tetai kimikimianga tei neneiia i Marike i te au mataiti 1940, ko te Kinsey Report, e puka tere atu i te 800 kapi. Tei tupu, kua akamata te maataanga o te tangata i te tuatua maoraora ua no runga i te ainga, kareka ra i mua ana kare i uriuriia ana te reira. Noatu kua kiteaia i muri mai e e tarevake te numero o te aronga tei ō atu ki te pirianga tane ki te tane e te vaine ki te vaine e te au peu ainga viivii ke atu, akaari maira te reira e te ngaro atura te turanga no te mea tika e te tarevake i muri ake i te tamaki.

No tetai tuatau, kua tamataia kia paruru i te turanga meitaki. Ei akaraanga, i runga i te ratio, te au teata, e te tivi, kare i akatikaia te au tutu e te tuatua tau kore. Inara kare i roa ana, kua taui te reira. Akamārama a William Bennett, te tekeretere no te tuanga apii o Marike i mua atu ana: “I te au mataiti 1960, kua akamata a Marike i tetai taui anga viviki e te kino takiri mei te mea e te oki ra ki te peu etene.” Kua tupu katoa teia i te au enua ke e manganui. Eaa ra i kino roa atu ei te turanga no te tika e te tarevake i te au mataiti 1960?

I tera ngauru mataiti, e rua apinga tei tupu i te taua taime rai koia oki, te akamou anga o te akaaereanga akarangatira vainetini e pera katoa te taui takiri anga o te peu ainga tei kapikiia ko te turanga ou. Pera katoa, kua maaniia te ua no te akakore i te nui anga o te vaine. I te mea ka rauka ua te pirianga ainga ma te kore e nui atu, riro ïa ei mea mātau ua “te pirianga ainga i rotopu i nga tokorua ua ma te kore e papau koreromotu.”

I taua taime rai, kua akamata te au nuti pepa, te teata e te tivi i te akaari i te au mea tau kore. Karanga a Zbigniew Brzezinski, e akaaere no te U.S. National Security Council i mua ana, no runga i te au apinga e akaariia ra i runga i te tivi: “Te akaepaepa ra te reira i te akanavenave ia koe uaorai, te akariro i te tā tangata e te tamatemate ei mea noa ua, [e] te akamaroiroi ra i te akaturi.”

Tae mai ki te au mataiti 1970, kua akamata te maataanga i te taangaanga i te VCR, e apinga akatangi vitio. I roto i to ratou kainga i te ngai kare e kiteaia atu, ka akarakara te tangata i te au teata ainga tau kore e te viivii penei kare rava ratou e akara atu i ko i te au are teata, ko te kiteaia mai ratou e te tangata. Kare i roa akenei, na roto i te Initaneti, ka rauka i te akarakara i te au ravenga ainga viivii e te vinivini i te au enua takapini i teianei ao me e komupiuta ta tetai.

Mea mataku me akamanako i te au kino tei tupu no teia au tauianga. “E tai ngauru mataiti i topa akenei,” i karanga ai tetai tiaki mouauri i Marike, “me tapekaia te tamariki no runga mai i te mataara, ka pukapuka au kia ratou no runga i te mea tika e te tarevake. Kareka te tamariki o teia tuatau, kare takiri ratou e mārama eaa taku e tuatua ra.”

Ka Aere Tatou Kiea no te Aratakianga?

Kare tatou e uri ki te au akonoanga o teianei ao no te apii mai i te au kaveinga no te mea tika e te tarevake. Kare te au akonoanga i aru ana i te au kaveinga tuatua tika mei ia Iesu rai e tana au pipi i te anere mataiti mua, mari ra kua riro ratou ei tuanga no teianei ao e te rave kino. Ui tetai tangata tata: “Teea ïa tamaki kare tetai tua i karanga ana e te tauturu ra te Atua ia ratou?” No runga i te akono atu i te turanga o te Atua no te mea tika e te tarevake, karanga tetai orometua i New York City i te au mataiti i topa: “Ko te akonoanga te akaaereanga okotai i teianei ao e iti atu ta ratou e umuumu ra no te tomo ki roto. Māmā ake te tomo i te reira i te tomo ki roto i te bus.”

Taka meitaki ua, no te taui anga poitirere o te turanga no te mea tika e te tarevake takapini i teianei ao, ka anoanoia tetai akatikatika anga viviki. Akapeea ra? Eaa tei anoanoia kia taui? Naai e rave i te reira, e akapeea te reira me tupu?

[Tataanga]

“No te tamate anga maata o te Tamaki Tai o te Ao [1914-​18], kua puapinga kore takiri te oraanga o te tangata”

[Tutu]

Mea māmā ua te akarakara i te tamataoraanga viivii