Akapeea Tetai Tapere Tautai i Riro Mai ei ei Oire Maatamaata Puapinga

TANGATA TATA O TE MAKATINI E ARA! I TIAPANI

I TETAI ra maana manea i roto ia Aukute 1590, kua tae atu a Ieyasu Tokugawa (tua katau), tei riro i muri mai e ko te kavana vaeau Tokugawa mua, * ki roto i te tapere tautai ko Edo i te tua itinga o Tiapani. I taua taime ra “e au anere ua are piropiro aere i Edo, e au are no te putaua e te au ravakai,” i karanga ai te puka The Shogun’s City​—⁠A History of Tokyo. I roto i te reira ngai te vai ra tetai punanga akono koreia tei patuia i tetai anere mataiti i mua atu ana.

Ko teia tapere, tei kore rava i kiteaia ana no tetai au anere mataiti, kare i riro ua mai e ko Tokyo, te oire maata o Tiapani, kua tupu katoa maira ei aka oire maatamaata tikai​—⁠tere atu i te 12 mirioni tangata e noo ra i roto i te tuanga maata rava atu o te tangata o Tokyo. Ka riro ua atu a Tokyo ei ngai maata i te ao katoa nei no te tekinoroti, te komunikeitianga, te au apinga tari apinga, e te okooko, pera katoa ei ngutuare no te au akanoonooanga puapinga i te pae moni. Akapeea roa ai teia tauianga umere i tupu ei?

Mei te Tapere Tautai ki te Oire Kavana Vaeau

No te anere mataiti i muri ake i te mataiti 1467, kua akatuanga aereia a Tiapani e te au atu akaaere ture e kaitamaki ra ki roto i te au tuanga enua kia akatereia e ratou rai. I te openga ra kua taokotaiia e Hideyoshi Toyotomi, e atu akaaere ture no tetai turanga akaaka mai, tetai tuanga o te enua, tei riro mai ki raro ake i te tutaraanga a tetai tangata komono no te ariki i te mataiti 1585. I te akamataanga, kua tamaki atu a Ieyasu i te tangata ririnui ko Hideyoshi, inara i muri mai kua kapiti atu aia i tona nuku kiaia. Kua rave kapiti raua i te akavi e te opu atu i te are ariki i Odawara, te punanga ketaketa o te uanga o te tangata ririnui ko Hōjō, e kua akavi i te tuanga Kanto i te pae itinga o Tiapani.

Kua orongaia e Hideyoshi no Ieyasu te ngai maatamaata e varu tuanga o Kanto, te maataanga e ngai i nooia ana e te uanga o Hōjō, na te nekeanga ia Ieyasu ki te tua itinga mei tona ngai nooanga mua. E nekeanga akakoro tikai teia kia kore a Ieyasu e vaitata mai ki Kyoto, tei reira te emepera​—⁠te arataki o Tiapani​—⁠e noo ra. Noatu rai tera, kua akatika a Ieyasu, e kua tae mai aia ki Edo mei tei akatakaia i te akamataanga. Kua rave aia i te taui i teia tapere tautai akaaka roa ki roto i tetai ngai puapinga ei ngai nooanga nona.

I muri ake i te mateanga o Hideyoshi, kua arataki a Ieyasu i tetai au nuku taokotaiia, te maataanga no te pae itinga o Tiapani, i te kaitamaki atu i te au nuku mei te pae opunga mai, e i te mataiti 1600, i roto i te ra okotai, kua autu aia. I te mataiti 1603, kua ikiia a Ieyasu ei kavana vaeau, i te riroanga ei tutara tikai no te enua. Kua riro mai i reira a Edo e ko te ngai puapinga o te pae akatereanga ou o Tiapani.

 Kua akaue a Ieyasu i te au atu akaaere ture kia oronga mai i te au tane e te au apinga materia i te akaoti i tetai aka are ariki maatamaata. I tetai tuatau kua taangaangaia mei tetai 3,000 pai i te tari mai i tetai au potopotonga toka mamaata tei ko ia mai mei te au tuaivi o Izu Penitura, mei tetai 100 kiro mita i te pae tonga. I te taeanga te toka ki runga i te uapu, kua kikaia te au potopotonga e tetai pupu tane e tai anere me kore e maata atu ki ko i te ngai patuanga.

Te are ariki, ko te are maatamaata rava atu i Tiapani, kua akaotiia i tetai 50 mataiti i muri mai, i te tutaraanga te toru o te kavana vaeau, e kua riro ei akairo umere i te tutaraanga ririnui a Tokugawa. Te samurai, me kore te au toa, e tavini ra i te kavana vaeau kua noo aere takapini i te are ariki. Kua umuumu te kavana vaeau e na te au atu akaaere ture e akono i te au are mamaata i roto ia Edo pera katoa te au are ariki i roto i to ratou uaorai au ngai nooanga.

Ei akono i te anoano o te maataanga o te samurai, kua tupu viviki aere te au pupu aronga oko puapinga e te aronga tarai rakau tei akaputu mai mei te au enua takapini. Kia tae ki te mataiti 1695​—⁠mei tetai anere mataiti i muri mai i to Ieyasu tomo anga ki roto i teia ngai​—⁠kua tupu te numero tangata o Edo ki te tai mirioni! Kua riro e ko te oire maatamaata roa atu ia o te ao o te reira taime.

Mei te Koke ki te Apinga Tareanga

Kua puapinga tikai te kavamani a te vaeau kavana i te akatupu i te au no reira kare i maata te angaanga a te pupu toa. E tika rai, kua akapaapaa ua atu rai te samurai i to ratou turanga, inara kua peke marie ua atu te mana o te koke i te apinga tareanga, te apinga e taangaangaia ra no te tare numero e rekaia ana i roto i te Orieni. No tetai 250 mataiti e tere atu, kua vai ua atu rai tetai tuatau au. Te au tangata noa ua nei, te aronga oko puapinga tikai, kua puapinga i te pae apinga materia e kua mataora i te akatere ia ratou uaorai. Kua tupu mai tetai peu takake rava.

Kua varenga pu ua te tangata i te akarakara i te au akatutu anga Kabuki (nuku taito) rongonui, te Bunraku (teata papeti), e te rakugo (tua akakatakata). I te au aiai vera, e noonoo aere ana te au tangata ki runga i te pae kauvai anuanu o te Kauvai Sumida te ngai i patuia ai a Edo. E akarakara katoa ana ratou i te au akaaruru anga paura, e peu taito te rekaia nei rai i teia ra tikai.

Kua riro ua rai ra a Edo, ei ngai kitea koreia e te toenga o te ao. No tetai 200 mataiti e tere atu, kua araiia te iti tangata i te aro atu i te au tangata ke mari ua ko te​—⁠no tetai tumu meangiti rava​—⁠iti tangata Orani, te Tinito, e te Korea. Inara, i tetai ra, kua tupu tetai angaanga manako koreia tei taui i te tu natura o te oire e te iti tangata.

Mei Edo ki Tokyo

I te pae moana o Edo, kua tae poitirere mai tetai au pai akaraanga tuke ake rai e to ratou auai kerekere i te kitea atu anga. Ma te poitirere maata kua manako te au ravakai e e au maunga ka teia e panu aere nei! Kua totoa ua te au koumuumu anga tika kore i roto ia Edo, i te akatupuanga i te manganui o te tangata kia akaruke pu ua i te oire.

Ko taua au pai ra, e putunga pai e a tei aratakiia e te Tangata Akatere Maata no te pai ko Matthew C. Perry o te Vaeau Moana o Marike, kua tutau ki roto i te Ava o Edo ia Tiurai ra 8, 1853 (tua kaui). Kua pati a Perry kia akatuera te kavamani kavana vaeau ia Tiapani no tetai pirianga okooko e tona enua. I te atoroanga a Perry, kua kite mai te iti tangata Tiapani i te mamao ia Tiapani ki muri i te toenga o te ao i roto i te tupuanga o te vaeau e te tekinoroti.

Na teia i akakeu i te au tupuanga e manganui tei taki atu ki te inga anga o te tutaraanga a Tokugawa e te akaora akaou anga i te tutara emepera. I te mataiti 1868, kua tapaia a Edo e ko Tokyo, te aiteanga e “Oire Maata i te Pae Itinga,” te akataka ra i tona ngai e kitea maira mei Kyoto. Kua neke te emepera i tona ngai nooanga mei te are ariki i Kyoto ki te are ariki o Edo, tei tauiia i muri mai ei Are Ariki Emepera ou.

I raro ake i te akakeuanga a te peu o te pae Opunga, kua akamata te kavamani ou i te raveanga angaanga i te akaou ia Tiapani. E maata tikai te au angaanga i te akateitei i te turanga. Kua taiku tetai aronga i teia tuatau e e umere tikai. I te mataiti 1869 kua akamataia tetai angaanga telegraph i rotopu ia Tokyo e Yokohama. Kare i roa ana, kua aruia mai teia e te akanooanga i te ara rerue mua i te akapiri atu anga i teia nga oire. Kua tupu viviki aere te au are piriki i rotopu i te au are rakau. Kua akatu katoaia te au pangaka, te au otera, te au toa tipatimani, e te au are kaikaianga. Kua akatuia te au univetiti (university) mua. Kua monoia te au mataara kirikiri e te au  mataara patuia. Kua teretere te au pai matini ki runga e ki raro i te Kauvai Sumida.

Kua akaraanga tuke rai te tangata. Te maataanga te aao ra rai i te kakau taito te kimono, inara te maata ua atura te tangata o Tiapani i te aao i te kakau o te au tangata o te pae Opunga. Te au tane e vaa uruuru to ratou, e aao ana i te au pare toe teitei e te taangaanga ra i te tokotoko, kareka tetai au vaine, e aao ra i te au pona manea aere, te apii ra i te ura papaa.

Kua kapitiia mai te kava ki te sake ei mea reka roaia atu i te inu, e kua riro te pa poro kingi (baseball) i te taemoemo ki te kukumi sumo ei tarekareka marekaia e te enua. Kua aite a Tokyo, mei tetai apinga ngote vai maatamaata rai, i te ariki ua anga i te au manako peu e te poritiki o te reira tuatau e te akariro anga e nana tikai. Kua tupu ua atu rai te oire ki te maata​—⁠e tae ua atu ki te ra i taii ei ki tetai tumatetenga maata.

Tupuanga Mei te One Mai

I roto ia Tepetema ra 1, 1923, i te manganui e akapapa ra i ta ratou kai i te tuaero, kua akangaueueia te tuanga o Kanto e tetai ngaruerue enua kino tikai, aruia mai e tetai au anere ngaruerueanga rikiriki, kapitiia mai tetai ngaruerueanga pakari tikai i tetai 24 ora i muri mai. Noatu e e kino maata tikai te takinokinoanga a te ngaruerue enua, ko te mea kino rava atu koia oki ko te tupuanga o te au ai e ka aere ra tei tutungi i te maataanga ia Tokyo ki raro rava i te one. Ko te openga i reira, tere atu i te 100,000 tangata tei mate, e 60,000 o ratou i roto ia Tokyo.

Kua akamata te tangata o Tokyo i te aka angaanga maata i te patu akaou i to ratou oire. I muri ake i teia akaoraanga no tetai taime, kua taii akaou te oire ki tetai atu au tupuanga tumatetenga​—⁠e au pomuanga mei te mareva i te Tamaki II o te Ao. Te takinokinoanga pakari rava atu ko te au pomu tei tamanakoia e e 700,000 tei pururu mai i te po o Mati ra 9/10, mataiti 1945, mei te tuaero i te po ki te ora toru paa i te popongi. E rakau te maataanga o te au are, e te au pomu​—⁠e napalm pera katoa te au pomu akaka ai ou i maaniia ki te magnesium e te penitini akatokaia​—⁠tei akaka i te tuanga o te oire tei reira te maataanga o te tangata te ngai i noo ei, tamate atura mei tetai 77,000 tangata e tere atu. Ko te reira te akapueurikiriki anga maata rava atu okotai, o tetai akakoroanga pomuanga te o maira te au apinga tamaki kare i te au mea nukiria i roto i te tuatua enua.

Noatu te tumatetenga ko te Tokyo i muri ake i te tuatau tamaki, i roto i tetai tu manako koreia, kua tu mai mei te one mai kia riro ei oire akatu akaouia. I te taeanga ki te mataiti 1964, i raro ua mai i tetai 20 mataiti i muri mai, kua akaora akaouia te oire ki te turanga no te akono atu i te Summer Olympic Games. Kua akairoia te au mataiti e a ngauru i topa  akenei e te au patuanga openga kore, i teia au patu timeni e toro aere nei mei te vao rakau rai te atea e te teitei.

Autu Anga no te tu Vaerua Tauturu o Tokyo

I te taeanga ki te 400 mataiti, te oire e kitea nei i teianei e ko Tokyo kare e tau e e oire taito me akaaiteia atu ki te au oire mamaata o te ao nei. Noatu e te vai ra tetai au tuanga o te oire te akono ra rai i te au peu o te au tuatau i topa, kare e maata akaou ana te au are e te au patuanga e akaata maira i taua tuatau tei topa ki muri ra. Inara, me akara matatio ia te oire, ka kitea mai te tu tei kapuaia mai i te tuatau o Edo i taito.

I rotopu i taua oire maatamaata puapinga ra tetai aka aua matie ua. Te tu maira te Are Ariki o te Emepera e tona au enua e takapini ra i tei reira i te ngai tikai i tu ei te are ariki mua o Edo. Mei konei atu, e toro aere atura mei te kata rai o te pungaverevere a te tukutukuraonui, te au mataara mamaata e taki atura mei te oire atu, i te akaataanga mai i te tu tikai o Edo. Pera katoa te akanooanga tikotikoti aere o te au mataara i te akatupu anga i te au mangamanga e toro aere ra na roto katoatoa i te oire i te akamaaraanga mai i te au manako no Edo i taito. Te tikaanga, ko te maataanga o te mataara kare i tapaia ake to ratou ingoa! I te ngai e maata ra te au kuea o te mataara e taravarava aere ra te kiteaia ra i roto i te au oire mamaata o te ao, e maata tikai te au tuanga enua o Tokyo e tuketuke te au tu e te mamaata.

Inara ko te mea puapinga rava atu e vai nei rai koia oki ko te tu vaerua tauturu o Tokyo​—⁠ko te rauka anga i te ariki i te mea ou, te au manako ke takiri, e te tu maroiroi e te tauta pakari kia tere ki mua noatu te au ngaruerue enua, te tu kino i te pae kimi puapinga, e te au akaaoanga no te maata rava o te tareanga tangata. Aere mai e akara kia kite mata koe i te tu vaerua oraora tikai o Tokyo​—⁠te tapere tautai meangiti ua tei tupu mai mei tetai tu kitea koreia ki tetai tu rongonui i roto i te pa enua ravarai.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Mapu i te kapi 14]

(No runga i teia, akara i te puka)

TIAPANI

TOKYO (Edo)

Yokohama

Kyoto

Osaka

[Tutu i te kapi 16, 17]

Ko Tokyo i teia tuatau

[Akameitakianga]

Ken Usami/​photodisc/​age fotostock

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 14]

© The Bridgeman Art Library

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 17]

The Mainichi Newspapers