Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Eaa i Kapikiia ai ko te Airani Maata

Eaa i Kapikiia ai ko te Airani Maata

Eaa i Kapikiia ai ko te Airani Maata

TANGATA TATA O TE MAKATINI E ARA! I VAII

ME AKAMANAKO te tangata i te au Airani o Vaii, eaa te o mai ana ki roto i to ratou manako? Penei ko a taatai i te one tea, te tai ma, te au tumu nu e arara ra, te au po tau ua te maana i runga i te porotito e au mori poupou tiki te turama. Tapiri atu i te luau Porinetia ki te pae, kapiti mai i te ara painapa ou ua ki roto, te poi taro, te tamanu lomilomi e te puaka kalua, vaitata rai i te oti te akatakaanga no Vaii. Eaa atu oki ia taau ka inangaro?

Inara, e maata rava atu te au mea e marekaia ana e te manganui no runga ia Vaii! Te mea mua, e kapikiia ana te airani o Vaii e ko te Airani Maata no te mea me tuku koe i te au airani mamaata o te au Enua o Vaii​—⁠ko Oahu, Maui, e Kauai⁠—​ka o meitaki ua ratou katoatoa ki roto i te Airani Maata! Tere atu i te 10,432 kiro mita te maata i teia airani manea e te tupu ua atura te reira. Inara ka tuatua akaou tatou no runga i te reira a muri ake.

Te Ngai e te Reva

I te mea e tei te ope roa mai o te tua tonga te reira airani, e maru ua te reva o te Airani Maata. I te avatea i roto i te au ngai turoto i te pae tai e taui ua ana te vaito o te reva mei runga ua ake i te 30 i te taime maana (Me kia Okotopa) ki raro ua ake i te 20 i te taime anu (Noema kia Aperira), e tei matauia i te po, e topa ana ki rotopu i te 15 e te 18 tikiri Celcius. I te tapere o Kona, i te tua raro matangi o te airani, e maata atu te ra, e i te tuanga o Hilo i te tua runga matangi, e maata roa atu te ua.

Kua riro te tu tau ua o te reva toropika e te one kura meitaki ei akamaata roa atu i te tupuanga o te au ua rakau e te au vetitaporo e manganui. Te putunga aere ua ra te vi, te nita, te raeti (lychee) reka tikai, e te au ua rakau tuke ake rai, pera katoa te au oketi e te au tiare anitoriamu (anthurium) manea. Te tupu ruperupe ua ra te au tumu nati makatemia (macadamia) e te kaope. E kaope rongonui oki te kaope Kona i roto i teianei ao. E aere ua mai ana te aronga okooko kaope mei te au ngai ravarai mai ki te Akamaaraanga o te Kaope Kona i te tongi i te reira e i te tuku mai i ta ratou au ota.

E maata te au ngai tukeke te reva i runga i te Airani Maata, tei kapiti mai i te vao rakau ua, te metepara, e te au ngai tanea. Ka kiteaia te au vao rakau ua ki te tua itinga, te tuanga uaua o te airani. E maata ua atu te au tu manu manea tikai e kiteaia ana i reira, e te maire i roto i te au tumu rakau e te au katiri oketi tuke tuke e tupu ngangaere ua ra. Mei tetai 25 teni mita te avereti o te ua e topa ana i te mataiti i te tapere o Kona-Kohala ki te 250 tuma teni mita i te mataiti i te tuanga o Hilo.

Kilauea​—⁠Te ka ra e Maru ua Ra

E rima au maunga ka tukeke i runga i te airani​—⁠ko Mauna Loa, Mauna Kea, Kilauea, Kohala, e Hualalai. Te aiteanga tikai i te ingoa Kilauea, e “Pupuanga Maata.” I te mataiti 1979, kua ka akaou a Kilauea e kua pupu mai na roto i tetai tu umere tikai. Mei te mataiti 1983 mai te tae ua anga tona reu vera. E toru ana au oire i takore takiri i te pae tai inara kua anga akaouia mai tetai enua ou e anere ua atu au eka te maatamaata.

Te tae anga te reu vera ki roto i te tai ma te aruru e te aka pititi maata, e aka kou tikai e te auai tana i akatupu mai e pera katoa te au tiao rangi, e te au tapa taatai one kerekere ou. Ka meitaki ua i te aere vaitata atu ki te pae akarakara ai ia Kilauea, no reira i tetai taime i karangaia ai e ko te “maunga ka [ua rai ia] i roto i teianei ao ka aere roa te tangata ki te pae akarakara ai.”

Tetai maunga ka ko Mauna Kea inara kare e pupu akaou ana, e 4,205 mita te teitei, ko te reira te maunga teitei roa atu o te airani, manga teitei ua ake aia ia Mauna Loa e 4,169 mita. Inara, me vaitoia mei raro mai i tona tumu i runga i te papa o te moana, ko Mauna Kea te maunga teitei roa atu i roto i teianei ao, tere atu i te 9,000 mita ki runga mei te takere mai o te moana. I tetai tua, e tuke rai a Mauna Loa i te mea ko te maunga maatamaata roa atu te reira i roto i teianei ao, mei tetai 40,000 kupiti kiro mita te maatamaata!

Maata te au Mea Tuke Tuke

I te tuatau anu, e topa putuputu ua ana te kiona ki runga ia Mauna Kea, tei tau rai ki tona ingoa kanga kanga ko te Maunga Teatea. Te aronga e noo ra i reira e tupaorooro aiti ana, noatu e e riro ana te au ngai paekeeke tokatoka ei akariro i taua angaanga ra ei mea kino tikai. I teianei, e 13 o te au io teretikopu ririnui roa atu i roto i teianei ao, e taangaangaia ra e te au mata no e 11 mai au enua, te putunga ua ra i runga i te take i roto i te Mauna Kea Science Reserve.

E maata ua atu te angaanga tamataora i te au ngai pae tai o te Airani Maata. E raveia ana te au tarekareka vai i roto i te mataiti katoa no te mea e tau ua te maana o te reva e te tai. E maata te au ngai tapa taatai, mei te one tea rongonui o te au ngai turoto, ki te au ngai tapa taatai ngata e tae ei, te maataanga ko te aronga ua ka aere na raro e te au apinga akaoro ririnui te ka tae ki reira.

E maata tikai to te Airani Maata au tu puapinga tuke tuke​—⁠tona maatamaata, tona ngai i vai ei, tona reva, e tona au tu i te akanooia anga. Ka kite koe e ko te tangata i reira e oaoa ua e te takinga meitaki e e mea reka roa atu na ratou i te akaari mai i te tu aroa pumaana o te Vaii.

[Mapu i te kapi 8]

(No runga i teia, akara i te puka)

NIIHAU

KAUAI

OAHU

HONOLULU

MOLOKAI

MAUI

LANAI

KAHOOLAWE

VAII

Hilo

Kohala

Mauna Kea

Hualalai

Mauna Loa

Kilauea

[Tutu i te kapi 8, 9]

Mauna Kea i muri

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 9]

U.S. Geological Survey/​Photo by T.J. Takahash