Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Ka Kanga Ainei Au i te au Apinga Kangakanga Erikitoroniki?

Ka Kanga Ainei Au i te au Apinga Kangakanga Erikitoroniki?

Ui te au Mapu E

Ka Kanga Ainei Au i te au Apinga Kangakanga Erikitoroniki?

E MAATA atu te au apinga kangakanga erikitoroniki ei mea tamataora tekinoroti teitei ua. E tika, e akaao ana te reira i toou kite e te kopae ra i te maromaroa. Inara e maata atu ta te reira e akatupu ana. Ka rauka te au apinga kangakanga erikitoroniki i te akameitaki atu i toou tu viviki i te ariu atu, e te akakite maira te au kimikimianga e, i te kanga anga i teia au apinga kangakanga, te akameitaki atura i te akara mata. Penei tetai pae ka akameitaki katoa atu i toou au kite no te tare e te tatau. Pera katoa, penei ka riro te apinga kangakanga erikitoroniki ou ei pukapukaanga i te apii. Me kua kanga ake koe i te apinga kangakanga, e apinga taau ka pukapuka atu ki toou au oa.

E tika, tei runga i toou nga metua me ka akatikaia koe i te kanga i te au apinga kangakanga erikitoroniki. (Kolosa 3:20) Me ka akatika mai raua ia koe, ka rauka ia koe i te kite mai i tetai apinga kangakanga tei mataora tikai e tei tau i te tu akono tau. Eaa ra koe ka anoanoia ai kia matakite tikai?

To Ratou tu Kino!

Te karanga ra a Brian e 16 ona mataiti e, “Te au apinga kangakanga i runga i te komupiuta e mataora tikai e te reka.” Inara mei taau rai i kite ke ana, kare te au apinga kangakanga pouroa e kino ana. Kua karanga a Brian e, “Ka rauka ia koe i te rave i te au mea i roto i te apinga kangakanga e kare rava koe e rave i roto i te oraanga tikai​—⁠koia oki, ma te kore e taii atu ki roto i tetai manamanata kino.” Eaa te tu ta teia au apinga kangakanga e akamaroiroi ana?

E manganui te au apinga kangakanga te akamaroiroi taitoito ra i te pirianga ainga tau kore, te tao, e te kino​—⁠tei akaapa pouroaia e te Pipiria. (Salamo 11:5; Galatia 5:​19-21; Kolosa 3:⁠8) E akangateitei ana tetai au apinga kangakanga i te au angaanga purepure. Kua akataka mai a Adrian, e 18 ona mataiti, i tetai apinga kangakanga rekaia te akatutu maira i te “au tamakianga pupu tangata, kai teita, akaari tikaanga mai i te ainga tau kore, te tuatua viivii, te kino pakari tikai, te toto, e te tu vinivini.” E te apinga kangakanga ou tataki tai te akariro ra i te au apinga kangakanga i mua atu ana ei mea meitaki ua me akaaiteia atu. Te akakite maira a James e 19 ona mataiti e, ko te au apinga kangakanga reka tikai, ka rauka i te kangaia ki te au tangata i runga i te Internet. Kua taki atu teia kite i te kanga anga ki tetai turanga ou rava tikai. “Mei taau komupiuta i te kainga,” i karanga ai a James, “ka rauka ia koe i te taemoemo atu ki te au tangata e noo ra i tetai tua o te ao nei.”

E apinga reka maataia te au apinga kangakanga te akatutuia maira e te aronga e kanga ra i te au apinga kangakanga. I roto i teia, ka anga te aronga kangakanga i te au akatutuanga maani uaia i runga i te Internet​—⁠me e tangata, e manu, me kore ko nga mea roa ai​—⁠e ao akatereia e te komupiuta, tei ki e au tauatini ua atu aronga kanga. I roto i teia ao i runga i te Internet, ka kitea te au toa, au motoka, au kainga, au ngai ura, au are akaturi​—⁠ko te tikaanga, e akatutuanga te reira i te ao tika tikai. Ka rauka te aronga kanga i roto i teia au apinga kangakanga nei i te text viviki ua atu i tetai e tetai, ia ratou e kanga ra i ta ratou au akatutuanga maani uaia e te komupiuta, tei kapikiia e e au avatar.

Eaa te tupu ana i roto i taua au ao maani uaia ra? “Kua piri atu te au tangata noa ua i roto i te au angaanga kare rava me kore kare e rauka ia ratou i te rave i roto i te oraanga tika tikai,” i karanga ai tetai tangata tata nuti. Kua karanga katoa aia e: “E mea matauia te pirianga ainga, e pera katoa te ainga tutaki.” Na te pata anga i nga mea pitopito ua, ka rauka te aronga kanga i te maani i ta ratou au avatar kia piri atu ki roto i te au angaanga pirianga ainga, e na roto i te text ua anga te tuatua ra te aronga kanga tikai no runga i te pirianga ainga. Kapiti katoa mai, e “ki ana [taua au ao ra] i te au kino akatutu uaia, te au tangata Mafia, te au pimp, te aronga pikikaa e te au ta tangata,” i karanga ai te tianara New Scientist. Te ripoti maira tetai makatini akaou e te “akakite maira te aronga akaapa i to ratou au manako apiapi no runga i te au angaanga kare i tau ki te ture i roto i te ao tika tikai, mei te are akaturi e akatutu maira i te au tamanakoanga no te to vaine, me kore te au tangata te piri atura ki roto i te au angaanga no te pirianga ainga na te taangaanga anga i te au avatar tei akatutuia ei au tamariki.”

Ka Puapinga Taau Ikianga

Penei ka karanga te aronga e kanga ra i taua au apinga kangakanga kino ra me kore tei akaari pu ua mai i te pirianga ainga e: “Kare e kino i raveia. Kare i te mea tika tikai. E apinga kangakanga ua.” Inara auraka e akavareia e te reira tamanakoanga pikikaa!

Te karanga ra te Pipiria e: “E kitea te tu o te tamaiti i tana au ravenga; i te meitaki anga e te tiratiratu.” (Maseli 20:11) Me akamatau koe i te kanga i te au apinga kangakanga erikitoroniki kino, e te tau kore, ka rauka ainei koe kia akatakaia e e meitaki e te tiratiratu? Te akaari putuputu maira te au kimikimianga e te akarakaraanga i te tamataoraanga kino e, te akamaata ra i te tu riri i roto i te aronga e akara ra i te reira. Kua akakite ua akenei te New Scientist e: “Te au tu o te angaanga e raveia ra i roto i te au apinga kangakanga vitio, te aiteanga e pakari atu tona akakeuanga i to te tivi.”

I te ikianga i te kanga i te au apinga kangakanga kino me kore tau kore, mei te mea rai e te iki ra i te kanga i te teita kemikara​—⁠penei kare te au tupuanga kino e kitea vaveia, inara ka papu e ka tupu te reira. Na teea mataara? Te akaariari putuputu anga ki te radiation ka takore i te kau o te kopu e ka akatika i te pakiteria mei te ngakau kia tomo atu ki roto i te ara toto, tei akatupu atu i te maki. Mei tera katoa rai, te akaariari pu anga ki te pirianga ainga e te takinokinoanga rikarika, ka akakino i toou “tu manako tika” e ka akatika i te au inangaro i te pae kopapa kia akapou maata i toou manako e te au angaanga.​—⁠Ephesia 4:19, NW; Galatia 6:​7, 8.

Teea Apinga Kangakanga Taku ka Iki?

Me akatika ana toou nga metua ia koe kia kanga i tetai ua atu apinga kangakanga erikitoroniki, akapeea koe e kite ei e teea taau ka iki e eaa te maata i te taime ka akapou ki te reira? E ui kia koe uaorai i te au uianga e aru maira:

Ka akariri ainei taku ikianga ia Iehova? Te tu apinga kangakanga taau ka iki mai, e akakeu ana te reira i to te Atua akamanakoanga ia koe. “Te timata mairā Iehova i te tangata tuatua-tika: kareka te tangata kino, e tei inangaro i te takinga-kino, kua riri roa tona ngakau iaia,” i karanga ai a Salamo 11:5. No runga i te aronga tei piri atu ki roto i te au angaanga purepure, te karanga ra te Tuatua a te Atua e: “Te aronga katoa oki i rave i te reira au peu e aronga viivii ïa na Iehova.” (Deuteronomi 18:​10-12) Me inangaro tatou kia riro mai ei oa no te Atua, ka anoanoia tatou kia aru i te akoanga a Salamo 97:10 e: “Ko kotou, tei inangaro ia Iehova, kia rikarika i te kino.”

Akapeea te apinga kangakanga i te akakeuanga i toku manako? E ui kia koe uaorai e, ‘I te kanga anga i teia apinga kangakanga, ka mama ake ainei me kore ka ngata atu ainei iaku kia “rere ke atu i te akaturi”?’ (1 Korinetia 6:18) Te au apinga kangakanga tei akaariari ua ia koe ki te au tutu me kore ki te au pukapukaanga te akakeu ra i te pirianga ainga, kare te reira e tauturu ia koe kia akamou i toou manako ki runga i te au apinga tika, viivii kore, e te meitaki. (Philipi 4:⁠8) Te karanga ra a Amy, e 22 ona mataiti e: “E manganui te au apinga kangakanga te taparuparu ra ia koe ki te au mea mei te kino, tuatua viivii, e te pirianga tau kore e ka akakeu te reira ia koe kia akavareia i roto i tetai au tuanga ke mai o te oraanga. Kia matakite meitaki koe e eaa taau ka iki i te kanga.”​

Eaa te maata i te taime taku ka akapou ki te apinga kangakanga? Kua karanga a Deborah, e 18 ona mataiti e: “Kare au e manako ana e e kino pouroa te au apinga kangakanga komupiuta. Inara ka akapou maata tikai te reira i te taime, vaitata rai kare e pangia te inangaro.” Noatu te au apinga kangakanga erikitoroniki meitaki tikai, e akapou maata katoa ana te reira i te taime. No reira e tata ki raro i te taime e akapou ana koe ki te kanga anga e oti e akaaite atu i te reira ki te taime e akapou ana koe ki tetai au angaanga puapinga rava atu. I te raveanga i te reira ka tauturu ia koe i te akono na mua i te au angaanga puapinga maata.​—⁠Ephesia 5:​15, 16.

Kare te Pipiria e umuumu maira e kia akapou koe i toou oraanga katoa ki te apiianga me kore i te angaanga ua. Te akamaara maira te reira ia tatou katoatoa e “e tuatau to te kata . . . e e tuatau to te [“kanga,” NW].” (Koheleta 3:⁠4) E puapinga i te kite e te tuatua ‘kia kanga’ te akakite maira e kare i te kanga ua mari katoa ra i te angaanga i te pae kopapa. E no reira kore koe e akono i tetai tuatau akangaroi oou kia kanga i te au kangakanga anga te piri maira te angaanga i te pae kopapa auraka e kia kotinga ua ia koe uaorai i te noo ua anga ki mua i tetai komupiuta?

Iki ma te Pakari

Kare e ekokoanga e, e mataora te kanga anga i te au apinga kangakanga erikitoroniki, me kua tukatau tikai koe i te kanga i te reira. E ko te tumu maata tikai teia noou kia iki i taau au apinga kangakanga ma te pakari. E ui kia koe uaorai e, ‘Eaa te au apii e meitaki tikai ana au i te apii?’ Kare ainei e ko te au apii e reka ana koe? Ko te tikaanga, te maata i taau reka anga i tetai apii, te maata atu ia i te akakeuanga ki runga ia koe. I teianei e ui kia koe uaorai e: ‘Eaa taku apinga kangakanga erikitoroniki e reka ana tikai? Eaa te au apiianga no te tu akono tau ta teia apinga kangakanga e apii maira iaku?’

Ei tauturu anga, kore koe e tata i tetai akaraanga poto ua i te au apinga kangakanga tataki tai e inangaro ana koe i te kanga, i te akataka mai anga i te akakoroanga o te apinga kangakanga e te au ravenga e taangaangaia ra i te akatupu i te reira akakoroanga? E akaaite atu i taau akaraanga ki te au kaveinga Pipiria e taikuia ra i roto i teia atikara, e oti e akara mai me te tau ra te reira apinga kangakanga.

E kia kanga ua i tetai apinga kangakanga no te mea te kanga ra toou au oa i te reira, kia maroiroi koe i te akono i taau uaorai ikiaanga akamanako meitakiia. Tei puapinga maata rava atu, e akono i te akoanga a te Pipiria e: “Kia kitea ia kotou te mea mareka na te Atu.”​—⁠Ephesia 5:⁠10.

KIA AKAMANAKO

▪ Eaa taau ka tuatua me pati mai tetai oa ia koe kia kanga i tetai apinga kangakanga erikitoroniki kino me kore tei tau kore?

▪ Akapeea koe i te akapapuanga e kare te kanga anga i te au apinga kangakanga erikitoroniki e taii atu ki te au angaanga puapinga rava atu?

[Tataanga i te kapi 19]

Te ikianga i te kanga i te au apinga kangakanga kino me kore tei tau kore i te tu akono tau mei te ikianga rai i te kanga i te teita kemikara​—⁠penei kare te au tupuanga kino e kite vaveia, inara ka papu e ka tupu te reira

[Pia i te kapi 18]

Eaa te putuputu i te taime i toou kanga anga i te au apinga kangakanga erikitoroniki?

□ Takitai taime ua ake

□ Okotai taime i te epetoma

□ I te au ra ravarai

Eaa te maata o te taime e akapou ana koe me kanga koe i tetai apinga kangakanga?

□ Nga mea miniti ua

□ E tai ora me kare i raro mai

□ Tere atu i te rua ora

Eaa te au tu apinga kangakanga taau e reka maata ana?

□ Taemoemo motoka

□ Au tarekarekaanga

□ Te tangata pupui mua

□ Tetai atu

E tata i konei i te ingoa o tetai apinga kangakanga erikitoroniki kua kite koe e kare koe e tau kia kanga.

․․․․․

[Pia/​Tutu i te kapi 20, 21]

E AKAKITEANGA KI TE AU METUA

Mei taau rai i taopenga mai i muri ake i te tatau anga i te atikara i mua atu, kua taui maata tikai te au apinga kangakanga erikitoroniki mei toou mapu anga mai. Ei metua, akapeea koe i te tauturu anga i taau tamaiti kia akataka i te au kino ka tupu mai e te kopaeanga i te reira?

Kare e puapinga e akatupuia me akaapa koe i te pitiniti katoatoa me kore na te manako pakari anga e e kaimoumou taime tikai te au apinga kangakanga erikitoroniki. E akamaara, kare te au apinga kangakanga katoatoa e kino ana. Inara, ka akatupu te reira i te kaki pangia kore e te akapou taime. E no reira e tuku taime i te akara matatio i te taime e akapou ana taau tamaiti ki te kanga anga i teia au apinga kangakanga. Pera katoa, e akamanako i te au tu apinga kangakanga ta taau tamaiti e reka ana. Ka rauka katoa ia koe i te ui ki taau tamaiti i te au uianga mei teia rai e:

Teea au apinga kangakanga ta toou au oa apii e reka tikai ana?

Eaa te tupu ana i roto i teia apinga kangakanga?

Eaa i toou manako i reka maataia ai teia apinga kangakanga?

Penei ka kite mai koe e e maata atu ta taau tamaiti i kite no runga i te au apinga kangakanga erikitoroniki i taau i manako mai! Penei kua kanga katoa ana aia i te au apinga kangakanga tei tau kore i toou manakoanga. Me ko te reira ia, auraka e viviki i te riri. E tuatau teia noou kia tauturu i taau tamaiti kia akatupu i te au kite ngakau.​—⁠Ebera 5:⁠14.

E ui i te au uianga te ka tauturu i taau tamaiti kia kite mai i te tumu e eaa aia i reka ai i te au apinga kangakanga erikitoroniki tau kore. Ei akaraanga, penei ka ui koe i tetai uianga mei teia rai e:

Te manako ra ainei koe e kare koe e inangaroia mai ana no te mea kare koe e akatikaia i te kanga i te reira apinga kangakanga tikai?

Mei tei akatakaia mai i te kapi mua o te atikara i mua atu, penei ka kanga te au mapu i tetai apinga kangakanga tikai ei pukapukaanga na ratou ki to ratou au oa. Me koia ia i taau tamaiti, penei kare koe e akono i te reira turanga mei te tu rai me kite mai koe e e reka ana taau tamaiti i te au apinga kangakanga e akatutu maira i te kino rikarika me kore i te au manakoanga no te ainga.​—⁠Kolosa 4:⁠6.

Akapeea me reka ana taau tamaiti i te au mea tau kore o tetai apinga kangakanga? Penei ka viviki tetai pae mapu i te maro e kare ratou e akakeuia ana e te ta anga i runga i te komupiuta. ‘I te mea e e rave ana au i te reira i runga i te komupiuta, kare te aiteanga e ka rave au i te reira i roto i te oraanga tikai,’ e akamanako ra ratou. Me ko te manako tera o taau tamaiti, e arataki atu i tona manako kia Salamo 11:5, mei tei taikuia i te kapi 20. Mei ta te tuatua i roto i te irava e akataka meitaki maira, kare e ko te tupuanga kino ua te akatupu ra i to te Atua mareka kore mari ra ko te inangaro katoa i te kino. Te tau katoa ra te reira kaveinga ki te ainga tau kore me kore ki tetai ua atu tu akono tau kore ta te Tuatua a te Atua e akaapa ra.​—⁠Salamo 97:⁠10.

Te akamaroiroi maira tetai aronga kite i tei aru mai e:

Auraka e tuku i te au apinga kangakanga erikitoroniki kia kangaia i roto i tetai ngai muna, mei te pia moe rai.

Akanoo i te au ture kia aruia (ei akaraanga, kare e akatikaia te au apinga kangakanga kia oti roa te apii i te kainga me kore te kaikai me kore tetai ua atu anganga tei umuumuia).

Akateimaa i te puapinga o tetai au angaanga ke mai te umuumu maira i te maroiroi kopapa.

E akara i taau tamaiti e kanga ra i ta ratou apinga kangakanga erikitoroniki​—⁠me kore, tei meitaki rava atu, e kanga koe kia ratou i tetai au taime.

E tika, kia arataki i taau tamariki no runga i te mea no te tamataoraanga, ka anoanoia te tu pukapukaanga maoraora ua. E no reira, e ui kia koe uaorai e, ‘Eaa taku au porokaramu e te au teata i runga i te tivi e akara ana?’ Auraka e vare​—⁠me e rua oou turanga, ka kite mai taau tamariki!