Paua​—Opal o te Moana

TANGATA TATA O TE MAKATINI E ARA! I NU TIRENI

I raro i te moana te neke marie ra tetai kuku tai maatamaata na runga i te toka, e kai ra i te rimu e tairiiriia ra e te koko o te tai. Kua tapokiia tona anga ki te punga e te manumanu rikiriki o te moana, tei uuna i te au kara kaka tukeke e te manea​—⁠auika maratea, matie moana, vareau tou te tieni atura ki te au kara rengarenga e te tarona, ma te kanapa auro e te ario.

TEIA mea ora umere e paua, e tupu ana ki Nu Tireni anake ua. E noo ana aia e tetai au paua ke mai i roto i te ngai tokatoka i te pae tai. Noatu e e inangaro maataia ana te paua no te kara o tona anga ei maani apinga akamanea, e manganui te tangata e reka ana i tona kiko. Pera katoa, ka rauka i te akatupu i te poe manea i roto iaia.

Ko te paua tetai o te au anere ua atu katiri paua e kitea ana takapini i teianei ao. E katiri tuke rai to Aperika Apatonga, raua ko California, i Marike. E kapikiia ana tetai paua i Tiapani e e awabi, i Autireria e muttonfish, e i runga i te airani o Guernsey i roto i te English Channel te vaira tetai, e ormer. I roto anake ua i te tai anu o te tua tonga o te Patipika Apatonga, e kitea ai te paua karakara tikai o Nu Tireni tei kapikiia te (Haliotis iris).

E Apinga Ora Umere

I roto i te anga o te paua, te tupu ra te au papa no te porotini e te calcium pera katoa te au kara tuketuke te aite atura ki te au toka manea ko te opal. No reira, i karangaia ai e ko te paua te opal o te moana. Me topa te vaito vera o te tai ka moe te paua. Ka roa atu i reira te tuatau no te tupuanga o to ratou anga. Te au kara tukeke i karanga ai tetai tangata kite i te paua, penei no te au niutirieni i roto i te tai pera katoa te au kara tukeke o te rimu e kai ana te paua.

E iriiri ana te paua i ta ratou kai, e e matakite ana ratou i te au mea ora e noo ana i te pae mai ia ratou. Kare ratou e noo ana ki te pae i te kina, no te mea e aiteitei ta ratou rimu e kai ana. Pera katoa, e enemi kino te ika etu. E mama ua i teia au ika etu i te takore takiri i tetai ngai e putunga ana te paua. E tuku ana te ika etu kikite i tona kakave ki runga ake i te ara akaea o te paua, kia motu tona akaea. I reira, me topa te paua mei runga mai i te toka, ka rauka ngoie ua ta te ika etu kai.

E Maata te Puapinga o te Paua

Noatu e e akaraanga kerekere a vao i te paua kare e manea ana, no te au anere mataiti e rekaia ana e te Maori o Nu Tireni te kiko o te paua ei kai. Te ngai e kaingaia ana te paua e uaua maatamaata me kore e vaevae tana e taangaanga ana i  te neke aere i roto i tona aorangi tokatoka. Kua taangaanga katoa te Maori i te anga ei matau tautai e te akamanea, pera katoa ei au poe e te au mata no ta ratou au tiki tarai.

E reka roa ia atu te paua i teianei i to mua ana. Kare tetai teretere anga ki Nu Tireni e puapingaia me kare koe e oko i tetai apinga akamanea paua. I teia tuatau, ko te aronga ruku​—⁠kare o ratou tangaka matangi ruku​—⁠te rave maata ra ratou i te angaanga kokoti paua. Kua riro teia ei angaanga puapinga e mirioni ua atu tara. Kia papu e ka vai ua te paua i roto i te moana i Nu Tireni e akaaereanga kotinga tetai i akanooia. Ko te maataanga o te paua e tauruia ana ki roto i te punu no te oko atu ki te makete o Asia, e tetai pae e akatokaia ana no te akau atu ki Tingapora e Ongo Kongo, te ngai e riro ana te paua ei kai oko maata. E kai mataia ana me kore e tipupuia ana mei te sushi rai. Noatu te maata o te paua i roto i to ratou tai, kare e maata ana te au Nu Tireni i tongi ake i te paua no te mea e akauia ana te reira ki te au enua i vao mai.

Ei tauturu i te akarava i te paua no te inangaro o te au pa enua, e taangaanga ana te aronga okooko i te au pama vai ou. E meitaki tikai teia ravenga a te tangata no te akatupu i te paua tukeke i Autireria, Tiapani, e Marike. Ko teia au ravenga ou e akariro ana i te akatupu i te paua i roto i te au tangaka akatere meitakiia te vaito vera, i tetai ngai mamao mei to ratou kainga natura i roto i te tai.

E kakai maata tikai te au paua tatanuia mei to ratou au taeake rai i roto i te tai. I te  epetoma okotai, ka pou ia ratou te kai i te rimu apa i to ratou kopapa te teimaa. Te mea poitirere ra, e tu matutu tikai to te paua. Me takauriia ratou, e viviki ana ratou i te uri akaou mai. E mama ua i te akono i te paua i roto i te pama. Kua karanga tetai tangata kite e “e reka tikai te akono i te pama paua no te mea e tu maru e te mako to ratou​—⁠e kare ratou e patoi ana i te aronga e akono ra ia ratou!”

Au Poe Paua

Kapiti atu ki te puapinga no te maani anga i te au apinga akamanea e te kai reka, e rauka mai ana te poe manea mei i te paua. Kare e kitea putuputuia ana te poe i roto i te paua o roto i te tai. Inara, ka rauka te reira i te tatanu na te taangaanga i te ravenga tei akamata muaia i te mataiti 1890 e tetai tangata taineti Varani ko Louis Boutan. Kua rauka mai tetai poe apa te punupunu te aite atura ki te kara o tona anga. Eaa ra teia ravenga?

Ka tauruia te ua ki roto i te paua, tei matauia e toru ngai​—⁠e rua taime i te pae, okotai taime i muri. Ka tapoki marieia teia ki te nacre me kore te poe parau, e calcium carbonate e te conchiolin to roto i reira. I muri ake i te au marama e 18​—⁠e tauatini ua atu au vaianga​—⁠ka rauka mai tetai poe meangitika. (Akara i te pia i raro ake.) E pou ana tetai ono mataiti e rauka mai ei tetai poe maatamaata. Okotai paua ua i roto i te au paua e 50 ka rauka tetai poe manea meitaki tikai. Ko te reira poe e mania tikai a runga, e marama te kara, e e kanapanapa tikai.

Kare rai te aronga kimikimi i rauka ake i te akatupu i tetai poe punupunu tikai mei roto mai i te paua. Ko te tumu o te reira, kare te paua e aite ana ki te parau, e uaua to roto i te kopu o te paua te ka tutua mai i tetai ua me tauruia ki roto i tona kopu kai. Penei a tetai ra ka rauka i tetai tangata te kite mai i te muna no te akatupu mai i tetai poe punupunu kitea koreia.

I teianei ka mataora tatou no te au apinga e rauka mai ana mei teia kuku tai​—⁠te apinga akamanea, te kai reka, e tona anga karakara tikai. Kare ainei tatou e akameitaki i te Atua no tei oronga mai i teia apinga aroa manea tikai?​—⁠Iakobo 1:⁠17.

[Pia/​Tutu i te kapi 24, 25]

E KAINGA KETAKETA TIKAI

Kua maaniia te maataanga o te anga paua ki te calcium carbonate. Ko teia katoa te apinga e maaniia ana te tioka. Inara, e 30 taime te ketaketa o te anga paua me akaaiteia atu ki te tioka!

E ngote ana te paua i te calcium carbonate no roto mai i te tai ei maani i te au vaianga kanapanapa angiangi tikai. Na teia e akariro ana i te anga kia ketaketa tikai, e pera katoa kia karakara e kia kanapanapa. Kua tapipiriia te au vaianga ki te conchiolin, e apinga tapipiri maaniia ki te porotini e te tuka. Na teia apinga tapipiri pakari e maani ana i te anga kia aite mei te io rai.

Kare rai i rauka ake i te au taineti i te kopi i teia apinga tapipiri me kore i te tu o te anga. Ka rauka i te anga i te ripea i tetai ua atu ngaa anga e e rima ana ravenga i te paruru iaia kia kore aia e ngaa. E tika rai, e apinga umere te paua tei maaniia e tei angaia e te Atua.

[Akameitakianga]

© Humann/​gt photo

[Au Akameitakianga no te Tutu i te kapi 23]

Top left: © K.L. Gowlett-Holmes; top right: Marcus Byrne/Photographers Direct

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 25]

Silverdale Marine Hatchery, New Zealand