Te au Tuikaa Ngaropoinaia o te Pae Moana Tonga

TANGATA TATA O TE MAKATINI E ARA! I VITI

KUA mataora te urupu tangata i te kite atu anga i nga pai e rua, e tomo maira ki roto i te tai roto o nga enua mamao o te Patipika. I te au mataiti i mua atu ana, kua tua aereia mai e tetai tangata i ora mai mei tetai pai iri, tetai au kapi aaeia mei roto i tana Pipiria ki te au ngutuare tangata tataki tai. Kua tatau teia aronga akaaka i taua au kapi ra, e mei taua taime mai rai kua tapapa marie atu ratou i te taeanga mai tetai puapii Kerititiano.

I teianei, te taputou mai nei teia au matoro turoto i te apai ia ratou ki tetai ngai te ka apii maata atu ratou no runga i te Atua. Kua aere atu e 250 tane e te vaine tei irinaki i tera aronga, ki runga i te nga pai, e manganui ia ratou te mou piri ra i ta ratou au kapi akaperepereia o te Pipiria.

Inara, e aronga ratou tei vare i tetai pikikaa kikite. I to ratou taeanga ki runga i te pai, kua tapekapeka ia ratou, e kua peiia ki raro i te ati, e kua tukuia atu ki tetai tere mamao roa ki te uapu o Callao i Marike Tonga. E manganui tei mate no te turanga viivii e te repo, i roto i taua tere ra. Kua rave putuputuia te au takinokino ainga tau kore. Ko te aronga tei ora mai i taua tere ra kua okoia atu ei au tuikaa kia angaanga i roto i te au aua kai e ki roto i te au maina me kore ei au tavini i roto i te are, kare i oki akaou ki to ratou enua.

Te Tupuanga o te Angaanga Oko Tuikaa

Kua keiaia te au tangata o te Patipika Tonga i te 19 e te akamataanga o te 20 anere mataiti. I te akamataanga o te 1860, kua tariia atu e tauatini ua atu tangata Patipika ki Marike Tonga. I te ngauru mataiti tei aru mai, kua nekeia teia ravenga ki te pae opunga i te tariia anga te au tangata Patipika ki Autireria. I te mataiti 1867, kua oronga a Ross Lewin, e tangata maata no te Vaeau Moana o te Ariki, ki te aronga tanu to e te vavai i te “aronga meitaki e te maroiroi rava atu i te angaanga te ka rauka i roto i te au enua e 7 [paunu] te tutaki i te tangata okotai.”

Kua puapinga kore te au tautaanga a te Opati Akaaere o Peritane i te akamutu i te keia i te au tangata Patipika Tonga. Tetai tumu, e ngata i te taangaanga i te ture Peritane ki te au tangata i raro ake i tetai au tutaraanga ke. Ko tetai atu tumu, kare e taka meitaki ana te ture Peritane no runga i te aiteanga o te tuikaa. No reira, i roto i te akavaanga, ko te aronga oko tuikaa kua taumaro e ko teia aronga no te Patipika mai​—⁠noatu e kua pikikaaia e kua tari maroia⁠—​kare ratou i te tuikaa tikai, inara e aronga angaanga ka tutakiia, e a tetai tuatau ka tukuia atu kia oki ki te kainga. Kua maro katoa tetai aronga e te rave nei ratou i tetai angaanga meitaki no teia au etene o mua ana, na te apai anga mai ia ratou ki raro ake i te ture Peritane e te apii anga ia ratou i te angaanga! No tetai tuatau, kua maata atu teia angaanga oko tuikaa.

Taui te au Turanga

No te tuatua patoi maata a tetai aronga manako meitaki no te oko tuikaa, kua taui te au turanga. No te  mea kua angaanga puareinga ua tetai aronga no te Patipika, kare e akatika akaouia te akatuikaa i te tangata. Kare katoa e akatikaia te takinokino, mei te papa anga e te akairo anga, me kore te au turanga kino e angaanga ra e e noo ra tetai aronga.

Kua maata atu te tauianga i te tamateia anga e te aronga tikai ta te epitikopo Akonoanga Anglican, ko J. C. Patteson e paruru ra​—⁠e tangata patoi aia i te aronga oko tuikaa. Na te taangaanga anga i te tu akavareanga matauia, kua tae mai te aronga oko tuikaa ki te airani i mua ake ia Patteson na runga i tetai pai tei aite meitaki ki tona. I teia taime, kua patiia te au tangata o reira ki runga i te pai kia aravei i te epitikopo. Kare rava ratou i kitea akaouia ana. I te taeanga mai tikai a Patteson, kua araveiia atu aia e tetai urupu tangata riri maata, e kua tamate tarevakeia aia, ei tupau i tei tupu. I te akarongo anga i tei tupu​—⁠e te au patoianga maata a te tangata​—⁠kua tae mai te au pai o Peritane e Varani ki te Patipika ma te au akaueanga kia akamutu i te takinokino.

Kua taokotai mai te au mana kavamani o New South Wales e Queensland i Autireria ki te Opati Akaaere na te maani anga i tetai au ture ou i te akamutu i te takinokino e i te akaaere meitaki i te aronga angaanga maroia. Kua ikiia te aronga tutaka, e te au tangata komono no te kavamani e kua tukuia atu ki runga i te au pai tari tangata tuikaa. Kua puapingaia teia tautaanga maroiroi, i te akaapaia anga te aronga keia tangata e te ta tangata, kare e no runga i te patoianga i te angaanga tuikaa. Te ngauru mataiti openga o te 19 anere mataiti, kua taui te turanga i te pae Moana Tonga. Kua akamutuia te maataanga o te ravenga oko tuikaa, e kua meangiti takiri mai te keia i te tangata ei tuikaa i te akamataanga o te 20 anere mataiti.

I te mataiti 1901, kua rauka i tetai paramani ou o te Enua o Autireria, i te akaaere i te teretere anga o te tangata i roto i te enua katoa. Kua aite ta ratou au ture ki te manako o te papuriki, tei akamata i te reira taime i te patoi i te aronga angaanga no vao mai, no te mea kua mataku te manganui e ka peke ta ratou ngai angaanga. Noatu e e aronga angaanga maroia e me kare, kare e inangaro akaouia te aronga o te pae Moana Tonga. Kua maroia e tauatini ua atu kia oki ki to ratou enua, tei akatupu i te tumatetenga maata, no te mea ko tetai aronga tei apaina ke ia atu i teianei mei te ngai i noo ei ratou, kua akatakakeia mei te aronga e akaperepere ra ratou.

Akamaaraia te au Tuikaa Ngaropoinaia

Ia Tepetema 2000, kua tuku te kavamani o te oire o Queensland i tetai akakiteanga te akaari tinamouia ra. Te akangateitei ra te reira i te angaanga a te aronga no te pae Moana Tonga i rave i te kimi puapinga i te pae moni, te peu, e te akapuapinga anga i te ngai o Queensland. I taua taime rai, te akakite ra te reira i to ratou tu tataraara no ta ratou takinokino anga i taua aronga tangata ra.

I roto i te tuatua enua, e manganui te aronga tataki tai tei taangaanga i te au atianga i te akapuapinga ia ratou uaorai, tei akatumuia ki runga i te oraanga e te tu rangatira o tetai aronga ke. Te taputou maira te Pipiria e i raro ake i te tutaraanga a te Patireia o te Atua, kare rava te reira au tu kino e tupu. E tika rai, ko te aronga e noo ra i runga i te enua i raro ake i taua kavamani i te rangi ra, ka “noo ra ratou ravarai ki raro ake i tana uaorai vine, e ki raro ake i tana uaorai suke, e kare tetai e akamataku mai.”​—⁠Mika 4:⁠4.

[Tutu/​Mapu i te kapi 24, 25]

(No runga i teia, akara i te puka)

Te ara tuikaa e taki atura ki Autireria e Marike Tonga

MOANA PATIPIKA

MAIKORONETIA

MATIARA AIRANI

Nu Kini

TOROMONA AIRANI

TUVARU

AUTIRERIA KIRIPATI

QUEENSLAND VANUATU

NEW SOUTH WALES NU KARETONIA MARIKE TONGA

Sydney ← VITI → Callao

AMOA

TONGA

KUKI AIRANI

PORINETIA VARANI

Rapa Nui

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 24]

National Library of Australia, nla.pic-an11279871