Ka Manamanata Ainei Koe i te Noo Roa Anga i Roto i te Ra?

“Te meangiti ua atura te kati o te otene, e te kimi ra te au tangata takapini i teianei ao i tetai atianga kia aere ki roto i te ra no te au peu mataora, te riro ra ei manamanata maata ki te katoatoa i te pae oraanga kopapa te murumuru ra maata mei te vera kino o te koina ra.”​— DR. LEE JONG-WOOK, AKAAERE O MUA ANA TIANARA NO TE WORLD HEALTH ORGANIZATION.

KO MARTIN, e tangata pakiri teatea no Europa Tokerau mai, kua varea e te moe i raro ake i te marumaru o te tamaru i te pae taatai i Itaria. I tona ara mai anga, kua kite mai aia e kua neke te marumaru e kare tona nga vaevae e teatea akaou ana, inara kua muramura kino. “Kua anoanoia au kia aere atu ki te are maki,” i akamarama mai ei a Martin. “Kua ketaketa toku nga vaevae e kua akaea mei te nga totiti rai. I roto i nga ra e rua me kore e toru i muri mai, kua mamae tikai au. Kare e rauka iaku i te tu ki runga pera katoa i te amingi i toku nga vaevae. Kua paetaeta tikai toku pakiri e kua mataku tikai au e ka ngaae te reira.”

E manganui te irinaki ra e ko te aronga pakiri teatea ua mei ia Martin rai te ka mataku i te noo roa ki roto i te ra. Inara, noatu e e paruru maataia ana te aronga pakiri kerekere mei te pakapaka i te ra, ka tupu katoa rai kia ratou te pakiri cancer. Kare e kite vaveia to ratou cancer e tae rava atu ki te turanga kino. Ko tetai au kino te piri maira te noo roa anga ki roto i te ra te kino anga o te mata e te ravenga paruru i te kopapa, e au manamanata kare e kitea vaveia atu no tetai tuatau roa, i muri mai i kiteaia atu ei te kino.

E tika rai, e teitei atu te vaito o te vera kino o te koina ra me vaitata atu tetai ki te ikuaita. No reira, te aronga e noo ra i te au ngai Toropika, me kore te au ngai mei te toropika rai, e te aronga e teretere ra ki taua au ngai ra, kia matakite tikai. Tetai tumu kia matakite tikai, te angiangi ua atura te turanga paruru o te kati otene tei ripotiia mai i nga mataiti ua akenei. Ka akara tatou i tetai au kino ka tupu no te noo roa anga i roto i te ra.

Kino te Mata

Mei te 15 mirioni tangata i te ao katoa kua matapoia no te au kau mata, ko te tumu maata ia no te matapo anga i teianei ao. E tupu ana te au kau mata me takake me kore me kairo te au porotini i roto i nga io mata, e te akatupu anga i te au kara te ka akaaveave i nga io mata. Ko te au kau mata tetai au manamanata te ka tupu i tetai au mataiti i muri mai no te akatueraia anga ki te vera kino o te koina ra. Ko te tikaanga, kua tamanakoia e tei runga atu i te 20 patene o te au kau mata tei tupu me kore tei kino no te noo roa anga i roto i te ra.

E mea tangi ra, te ngai e vaitata atura ki te ikuaita e manganui tei tuia e te au kau mata, te kapiti maira te au enua puapinga, e te maataanga o te tangata e putaua ratou. No reira, e mirioni ua atu aronga putaua i Aperika, i Asia, i Marike Rotopu, e Marike Tonga, kua matapoia no te mea kare e peke ia ratou i te tutaki i tetai vai anga i te akaatea i to ratou au kau mata.

 Kino te Pakiri

E tai toru o te au cancer katoatoa tei kiteaia i teianei ao e au maki pakiri cancer. Mei tetai 130,000 maki ou o te meranoma (melanoma), te tu maki pakiri cancer kino roa atuia tei ripotiia mai i te au mataiti tataki tai. E i rotopu i te rua e te toru mirioni au maki ou o tetai au pakiri cancer ke tei tupu mai, mei te teera tuma akakai e te teera tuma pakiri uneune. I tei tamanakoia mei tetai 66,000 tangata e mate ana i te au mataiti tataki tai mei te maki pakiri cancer. *

E akapeea ana te vera o te ra i te takino anga i toou pakiri? Te tupu anga kino roa atu e tei matauia no te noo roa anga i roto i te ra ko te pakapaka anga i te ra. Ka vai rai te pakapaka no tetai au ra e ka kopupu vai mai te pakari e ka maoreore.

Me pakapakaia e te ra, e maata te au teera i roto i te pakari i vao ake ka tamateia e te vera kino o te koina ra e ka takino atu i te au pakari i roto roa. Ko tetai tauianga i te kara o te pakiri o tetai tangata no te noo ua anga i roto i te ra, e akairo kinoia. Ka tupu mai te cancer me takinoia te DNA o te au gene te akaaere ra i te tupuanga e te akatakake anga i te au teera o te pakiri. Ka taui katoa te ra i te tu o te pakiri e te akaparuparu i te ketaketa o te reira. Ka tupu te mingomingo e te karukaru vave anga, pera katoa te pakiakia anga o te pakiri.

Kino te Ravenga Paruru i te Kopapa

Kua akaari mai tetai au apiianga e me maata roa te vera kino o te koina ra i runga i te pakiri, ka kino pakari te au angaanga a tetai au tuanga o te ravenga paruru i te kopapa o tetai tangata. Penei ka akaiti mai teia i te tu karape o te kopapa i te paruru iaia uaorai mei tetai au maki. Pera katoa me tau ua te noo ki roto i te ra, kiteaia mai e ka tupu mai te kino no te maki paketeria, te maki fungi, te maki manumanu, me kore te maki piri. E manganui te au tangata e kite mai ana e i te noo anga i roto i te ra ka tupu akaou mai kia ratou te au uneune vaa, me kore te au maki opi. Kua akamarama mai tetai ripoti a te World Health Organization (WHO) e ko tetai tuanga o te vera kino o te koina ra, tei kiteaia e ko te UVB, “i te akaraanga te akaiti ra i te tu meitaki tikai o te ravenga paruru i te kopapa​—⁠no runga i te uneune vaa, kare e rauka akaou i te reira i te akono i te au maki opi te ka akatupu akaou mai i te maki.”

No reira, no runga i te au cancer, e rua kino ta te ra ka akatupu mai. Te mea mua, na te akatupu anga i te kino ki te DNA e na te akaiti mai anga i te tu natura o te ravenga paruru i te kopapa kia akono atu i taua kino ra.

Te anoanoia ra tatou kia matakite tikai kia kore tatou e noo roa ki roto i te ra. No te mea ka kino to tatou kopapa, e to tatou oraanga.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 21]

PARURU ANGA IA KOE UAORAI

▪ Takotinga i te tuatau e noo roa ra koe i roto i te ra me pakari tikai te vera o te koina ra i rotopu i te ora ngauru i te popongi e te ora a i te aiai.

▪ E noo i te ngai marumaru.

▪ Aao i te kakau matorutoru e te kakau kare e pipiri ana i te tapoki i toou nga rima e te vaevae.

▪ Aao i tetai pare atea te uka i te paruru i toou nga mata, te nga taringa, te nga paparinga, e a muri i toou kaki.

▪ Aao i te titia ra meitaki tikai, me kore te au titia paruru i nga matamata, te paruru ra e 99 ki te 100 patene UVA e te UVB (nga tu no te vera kino o te ra) te ka akaiti mai i te kino ki te mata.

▪ E parai ua rai i te vairakau paruru ra e 15 te ririnui o tona pakari i te au rua ora ravarai.

▪ I te mea e te taangaangaia ra e te au ramepa murumuru ra, e te au roi murumuru ra, e te au ngai akakerekere i te pakiri te vera kino o te koina ra, te ka takino atu i te pakiri, te akakite maira te WHO e kia kopaeia te reira.

▪ E paruru i te au pepe e te au tamariki, no te mea viviki ua to ratou pakiri i te pakapaka.

▪ Auraka e varea e te moe i roto i te ra.

▪ Me te manamanata ra koe e kua tupu mai te iraira me kore te topata kerekere, aravei atu i toou taote.