Ao e Pini ua Ake ki i te au Mea Umere

E ANERE mataiti i topa akenei, kua irinaki te au taineti e te vai ra te ao katoa e pini ua ake i roto i to tatou pupu etu, te Tarava. Inara, i roto i te 20 anere mataiti, kua akaari mai te au apiianga tere maata ki mua i roto i te apiianga akara etu, te au apii taineti natura, e te au tekenoroti e e maatamaata tikai te ao e pini ua ake. Kua riro katoa tetai au mea tei kiteaia mai ei tu taakaaka anga. Ei akaraanga, e rau ngauru mataiti i topa akenei, kua kite mai te aronga akara etu e kare ratou i kite i te toenga o te 90 patene i maaniia ai te ao e pini ua ake. Tei maata atu, te au mea tei kiteaia mai kua akatupu i te manako ekoko ki te au taineti i to ratou marama mai anga no runga i te tumu puapinga tikai o te au apiianga taineti natura. E tika rai, kare taua au uianga ra i te uianga ou.

Ei akatauanga, te tae anga ki te openga o te 19 anere mataiti, kua kite mai te aronga apii taineti natura i tetai apinga tuke no runga i te tere viviki anga o te marama. Kua kite mai ratou, tei tau ki ta te tangata akarakara, e aiteite ua te tere anga o te marama noatu e eaa te viviki e neke ra te tangata akarakara. Inara kare te reira manako e tau ana! I te mataiti 1905, kua akakiteia mai te manamanata i roto i te apiianga puapinga a Albert Einstein, te akaari maira i te mamao (roroa), te taime, e te maatamaata, e kare ko te katoaanga ia. No reira i te mataiti 1907, te rauka mai anga iaia tetai manako ou tana i tuatua e ko “te manako mataora roa atu ia i roto i toku oraanga,” kua akamata a Einstein i te akatupu i tana apiianga matauia no runga i te mareva, te taime e te aerenga o te ao e pini ua ake, tana i nenei i te mataiti 1916. I roto i teia manako ou, kua akamarama mai a Einstein e akapeea te gravity, te mareva, e te taime i te angaanga kapiti anga e kua akatanotano mai i te au apiianga taineti natura a Isaac Newton.

Maata ua Atura te ao e Pini ua Ake

Kua akatumuia ki runga i te akapapuanga o taua tuatau ra, kua irinaki a Einstein e te noo tinamou ua ra te ao e pini ua ake​—⁠kare e maata atura e kare e iti maira. Inara, i te mataiti 1929, kua oronga mai te tangata akara etu o Marike ko Edwin Hubble, i te akapapu anga e te maata ua atura te ao e pini ua ake.

Kua akamarama katoa mai rai a Hubble i tetai apiianga umere no runga i tetai au ngai akaraanga aveave e te marama i roto i te tiaorangi i te po, tei tapaia e ko te nebulae, no te mea to ratou akaraanga mei te au tiao rai kua ki i te gas. Inara tei roto katoatoa ainei teia au nebulae i to tatou pupu etu, me kore tei vao ake ainei, mei ta te tangata akara etu ko Sir William Herschel o Peritane (1738-1822) i akakite mai i te anere mataiti i mua atu ana?

Te akakite mua anga mai a Hubble i te mamao e tae atu ei ki teia au nebulae, ko te Nebula Maata i roto i te puono etu ko te Andromeda, kua taopenga katoa aia e ko te nebula e pupu etu tikai te reira mei te 9.46 tirioni kiro mita te mamao. Ko te aiteanga e e mamao rava atu te Nebula Maata mei te Tarava, e 100,000 mataiti “ua” te mamao i te atea o te reira. Te vaito anga a Hubble i te mamao o tetai atu nebulae, kua kite mai aia i te maatamaata o te ao  e pini ua ake e kua akamataia mai te apiianga akara etu e te apiianga no runga i te ao e pini ua ake. *

I muri ua ake i tera apiianga i kite mai ei a Hubble e te maatamaata ua atura te ao e pini ua ake, no te mea kua kite mai aia e te mamao ua atura te au pupu etu mei ia tatou. Kua kite katoa aia e ko te mamao atu o te pupu etu, te ngaro viviki atu anga o te reira. Te akakite maira taua au manako ra e e meangitika ake te ao e pini ua ake i topa akenei, i to teia tuatau. Te nenei anga a Hubble i tana i kite mai i te mataiti 1929, kua akamata mai aia i te apiianga no te aruruanga maata no runga i te akamataanga o te ao e pini ua ake, tei akakite mai e kua akamata mai te ao e pini ua ake na roto i tetai aruruanga maata, e 13 pirioni mataiti i topa. Te vai atura rai te au apiianga no runga i teia tumu manako.

Mei Teaa te Viviki o te Maata Atu Anga?

Mei te tuatau o Hubble, i tauta ua ana te aronga akara etu i te vaito tikai i ta ratou ka rauka e mei teaa rai te maatamaata, tei taikuia e ko te “vaito anga a Hubble.” Eaa ra teia vaito anga i puapinga ai? Me ka rauka i te aronga akara etu i te vaito e mei teaa te viviki o te maata atu anga o te ao e pini ua ake, ka rauka i reira ia ratou i te taangaanga i taua vaito anga ra i te tare e eia mataiti. Pera katoa, te viviki o te maata atu anga, ka riro ei manamanata tikai no te tuatau ki mua. Akapeea ra? Ei akatauanga, kua tamanakoia e me te maatamaata ua atura te ao e pini ua ake, ka iti mai te gravity e ka pururu mai te au mea ravarai e ka ngaro takiri atu “ki roto i tetai aruru anga maata”! Inara me viviki rava te maata atu anga, ka maatamaata roa atu te ao e pini ua ake e ka ngaro takiri atu.

Noatu e kua oronga mai te au vaito anga taka meitaki i te au pauanga ki tetai au uianga, kua tupu mai tetai atu au uianga​—⁠e au uianga te akatupu ra i te manako ekoko i ta tatou e marama ra no runga i te au tuanga e te au mea puapinga ririnui natura.

 Tuanga Ririnui e te Tuanga Pakari

I te mataiti 1998, kua kiteaia mai e te aronga kimikimi te akara ra i te marama o tetai supernova, me kore te au etu pueu, te akapapuanga e te viviki ua atura te maatamaata anga o te ao e pini ua ake! * I te akamataanga, kua ekoko te aronga taineti, inara e maata te au akapapuanga tei kiteaia mai. Kua inangaro tikai ratou i te kite eaa te tu o te ririnui te akatupu viviki ra i te akamaata atu anga o te reira. Tetai tumu, te akaraanga kare e angaanga kapiti ana ki te gravity; e tetai tumu, kare e aru ana ki ta ratou au apiianga. Tei tau, kua tapaia teia tu ririnui kitea koreia e ko te tuanga ririnui, e vaitata rai e 75 patene tei akatupu mai i te ao e pini ua ake!

Inara, kare te tuanga ririnui ei tupuanga “umere” anake ua tei kiteaia mai i te au tuatau i topa akenei. Kua akapapuia mai tetai i te au mataiti 1980 te akara matatio anga te aronga akara etu i te au pupu etu tukeke. Akaraanga e kare teia au pupu etu, e to tatou uaorai e mou ana e tai ngai no te mea e viviki rava te taka anga. Papu e e tuanga ke atu tetai te oronga ra ki te reira te gravity tau no te mou anga i te reira e tai ngai. Eaa te tu o teia nei tuanga? No te mea e kare te au taineti i kite, no reira ratou i kapiki ei i te reira e ko te au tuanga pakari, no te mea kare te reira e akangote ana, e tuku mai ana, me kore e akaata mai ana i te maata o te koina ra. * Mei teaa ra te maata o te tuanga pakari i runga? Te akaari maira te au tareanga e ka rauka e 22 patene me kore e maata atu te maatamaata o te ao e pini ua ake.

Akamanako i teia: Tei tau ki te au tare anga i tupu ua akenei, e 4 patene o te maatamaata anga o te ao e pini ake no roto mai i te tuanga tau ua. Ko te nga apinga maata kitea koreia​—⁠te tuanga pakari e te tuanga ririnui​—⁠na raua i akatae atu i te katoaanga. No reira, mei tetai 95 patene o te ao e pini ua ake kare i kiteaia ake! *

Kimikimi Anga Ope Kore

Te kimi nei te apii taieni i te au pauanga, inara maataanga o te taime te taki atura tetai au pauanga ki tetai atu au uianga. Te akamaara maira teia tikaanga i te tuatua puapinga tei tataia i roto i te Pipiria i roto ia Koheleta 3:11. Te tatau ra te reira e: “Kua akamanea [te Atua] i te au mea katoa i te tuatau tikai ra, e kua tuku aia i te manako i to teianei ao ki roto i to ratou ngakau; i kore ei te tangata i kite i te angaanga a te Atua, mei te akamataanga mai e tae ua atu ki te openga.”

E tika rai, i teia tuatau e manga ua ta tatou ka kite mai no te mea e poto ua to tatou tuatau, e te maataanga o taua kite ra e mea tamanako ua, e e taui ana. Inara e tuatau poto ua taua turanga ra, no te mea kua akakoro mai te Atua i te oronga mai i te oraanga mutu kore ki te au tangata akarongo mou i roto i te Parataito i runga i te enua, e rauka ai ia ratou i te makitoro marie i tana au angaanga e tuatau ua atu e rauka mai ei te kite mou tikai.​—⁠Salamo 37:​11, 29; Luka 23:⁠43.

No reira, kare tatou e mataku atu e ka takoreia te ao e pini ua ake. No te mea, manga ua ta te apii taieni i kite mai eaa tei tupu tikai, inara kua kite Tei Anga mai i te au mea katoatoa.​—⁠Apokalupo 4:⁠11.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 25]

AKARA KI RUNGA E KIA AKAAKA

Te akara anga tetai tavini o te Atua i taito ki te rangi marama tikai e te ma i te po, kua tupu te tu umere tapunui kiaia, tana ia i akakite na roto i te imene. Tatau ra te Salamo 8:​3, 4, e: “Kia akara au i to au rangi i te angaanga a to maikao-rima na; te marama e te au etu taau i anga ra; Eaa te tangata nei, i manako mai ei koe iaia? e ta te tangata nei tamaiti, i akono mai ei koe iaia?” Inara, kare a te tata taramo teretikopu me kore nenei akara mamao. Mei teaa atura i reira te maata o to tatou tu manako umere!

[Tutu i te kapi 26]

(No runga i teia, akara i te puka)

74% tuanga ririnui

22% tuanga pakari

4% tuanga tau ua

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 24]

Background: Based on NASA photo

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 26]

Background: Based on NASA photo