Au Tarevake Tei Akatupu i te Tamaki i Teia Ao

Ka tupu ainei tetai tamaki toru i teia ao? Kua tamanako tarevake ainei te au akaaere kavamani e to ratou aronga ako o te vaeau i te kino te ka tupu mai e te akatupu anga i te mate o te au mirioni ua atu tangata?

KARE tatou i kite. Kua kite ra tatou e kua tupu tikai teia. E tai anere mataiti i topa akenei, kua tuku te au arataki o Europa i to ratou patireia ki roto i te Tamaki Maata, tei kapikiia i muri mai e ko te Tamaki I o te Ao, kare i manako atu e mei teaa te maata o te au kino rikarika ka tupu mai. “Kua piri manako kore ua atu matou ki roto i te tamaki,” i akapapu mai ei a David Lloyd George, te parai minita o Peritane mei te mataiti 1916-1922. E akamanako ana i tetai au tupuanga maata tei akatupu i taua tamate anga rikarika ra.

“Kare rava te aronga akaaere kavamani i inangaro ana kia maata atu te tamaki,” i tata ai te tangata tuatua enua ko A. J. P. Taylor, “inara te inangaro ra ratou i te tamataku atu e kia re ratou.” Te manako ra te tutara o Rutia e kia raveia te au mea ravarai kia rauka te au. Kare aia e inangaro ra kia akaapaia no te tamate anga rikarika. Inara, te akamata anga e rua pupui anga kino i te 11:15 i te popongi, i te ra 28 o Tiunu i te mataiti 1914, i taui maata ei te au tupuanga.

E Rua Pupui Anga Tei Taui i Teia Ao

Tae anga ki te mataiti 1914, ko te au tamaki kua roa te tuatau i te tupu anga i rotopu i te au mana tutara o Europa, kua tamatakutaku maata i te au enua e kua akatupu mai e rua nga pupu patoianga: te Tutara Anga Patireia e Toru ko Auteria e Ungari, Itaria e Tiamani, e te Tutara Anga Kapiti e Toru ko Peritane, Varani e Rutia. Tei maata atu, e pirianga tua porotiki e te turanga pae moni to taua au patireia ra ki tetai atu au enua ke, kapiti mai taua au enua ra i roto i te au ngai o Balkan.

I taua taime ra, te ngai tei kapikiia e ko te au Balkan, e ngai kino te tu porotiki i raro ake i te akatereanga a te au tutara teitei atu, e e maata te au akatereanga muna i taua ngai ra te parani ra i te akatere ia ratou uaorai. I reira, te parani ra tetai pupu mapu meangiti ua i te tamate i te ariki o Auteria ko Francis Ferdinand, i tona atoro anga ia Sarajevo, te oire maata o Potinia, i te ra 28 o Tiunu. * Kare e maata ana te akava i reira, i mama ua ai ia ratou i te rave i ta ratou i parani. Inara, te aronga i aere i te tamate iaia kare i tereni meitakiia. E tai mapu kua pei i tetai pomu meangiti inara kare i tano ana tana pei anga, e kare i rauka ana i tetai pae i te rave i ta ratou i akakoro te tae anga te taime. Ko Gavrilo Princip tetai mapu kua puapingaia tana i rave​—⁠na roto i tetai ravenga poitirere ua. Akapeea ra?

Te kite atu anga a Princip i te ariki e pati akera kare i takinoia e te pomu, kua tauta aia kia tae aia ki te motoka, kare ra i rauka ana. Ma te maromaroa, kua aere atu aia ki tetai are kaikai i tetai tua o  te mataara. I taua taime rai, kua riri te ariki no te tauta anga o te pomu anga e kua iki i te taui i te mataara ka aere aia. Inara, kare te tangata akaoro i kite e kua taui te parani, kua tarevake te mataara i aere ei aia e kua taanga akaou mai aia i te motoka. I taua taime rai, kua aere mai a Princip mei roto mai i te are kaikai e kua tano meitaki atu ki mua i te motoka​—⁠e toru mita te mamao o te ariki i roto i tona motoka e kare e tapoki i runga. Kua kake atu a Princip ki runga i te matamata o te motoka e kua pupui atu e rua taime, i te tamate anga i te ariki e tana vaine. * E tangata turuturu aia i tona enua, ko Terepia, kare ra a Princip i manako atu ana i te kino tana i akatupu. Inara, kare e koia anake ua te ka akaapaia no te au kino ka aru mai.

Tupu te Tamaki

I mua ake i te mataiti 1914, maataanga o te au tangata Europa e manako inangaro to ratou i te tamaki. Te kite ra ratou i te reira ei mea puapinga, tau, e te akapaapaanga​—⁠noatu e te karanga ra ratou ia ratou e e au Kerititiano. Kua irinaki katoa tetai aronga akaaere o te kavamani e ka akatupu te tamaki i te taokotaianga pa enua e te akamaroiroi anga i te au tangata! Tei maata atu, kua akapapu tetai au tianara ki to ratou au arataki e ka autu viviki papu tikai tetai tamaki. “E rua epetoma ka autu atu tatou ia Varani,” i akapaapaa ai tetai tianara o Tiamani. Kare tetai tangata i kite atu ana e e mirioni ua atu au tangata ka tamaki atu i roto i te au vaarua no te au mataiti.

Pera katoa, i te au mataiti i mua ake i te tamaki, “kua tupu maata te akaepaepaanga enua i roto ia Europa,” i karanga ai te puka Cooperation Under Anarchy. “Kua piri atu te au apii, te au univetiti, te au nuti pepa, e te au tangata porotiki ki roto i teia akaepaepaanga enua maata e te akapaapaaanga ia ratou uaorai.”

Kare rava te au arataki akonoanga i tapu ana i taua au tu kino ra. Kua tuatua te tangata tuatua enua ko Paul Johnson e: “I tetai tua mai ko te Akonoanga Porotetani o Tiamani, te Akonoanga Katorika o Auteria, te Akonoanga Otototi o Purukaria e te Akonoanga Moslem o Tureki. I tetai tua ra ko te Akonoanga Porotetani o Peritane, te Akonoanga Katorika o Varani raua ko Itaria, e te Akonoanga Otototi o Rutia.” Te maataanga o te au orometua, i karanga ai aia, “te akaaite ra i te Akonoanga Kerititiano ki te akaepaepaanga enua. Kua akamaroiroiia te au vaeau Kerititiano o te au akonoanga ravarai kia ta i tetai e tetai i roto i te ingoa o to ratou Akaora.” Kua turuturu katoa atu te au orometua e te au paretenia, e e tauatini ua atu te au vaeau Kerititiano tei tamateia atu i muri mai.

Te au tutaraanga patireia o Europa, tei manakoia e ka oronga mai i te paruru anga mei te au tamakianga maata, penei na ratou i turuturu kia akamata i te reira. Na roto i teea tu? “E pirianga ketaketa tikai to te au mana tutara o Europa no te paruruanga,” i karanga ai te Cooperation Under Anarchy. “Te irinaki ra te mana tutara tataki tai e tei runga tona paruruanga uaorai i tetai o tona au oa tutara, e no reira ka inangaro te reira i te paruru viviki atu i tona oa tutara​—⁠noatu e na tona au oa tutara i akakoko atu i to ratou au enemi.”

Ko tetai mea kino roa atu ko te Parani Schlieffen o Tiamani, tei tapaia ki runga i te akaaere maata o mua ana no te pupu vaeau Tiamani, te Tianara ko Alfred von Schlieffen. Kua paraniia, e koai te ka tamaki na mua, na te akamanako anga e ka tamaki atu a Tiamani ia Varani raua ko Rutia. No reira, ko te akakoroanga kia autu viviki i runga ake ia Varani, ia Rutia e akaketaketa maira iaia e oti ka tamaki atu ei a Tiamani ia Rutia. “Te tupu anga te parani [a Schlieffen], vaitata rai e kua akapapu mai te akatereanga a te au mana tutaraanga vaeau i tetai tamaki anga i Europa,” i karanga ai te World Book Encyclopedia.

Akamata te Tamaki

Noatu e kare e akapapu anga i rauka mai no tetai kimikimi anga a te kavamani, ei akaapa i te kavamani o Terepia no te tamate anga i te ariki, kua tauta a Auteria i te takore takiri i te manamanata ta Slavic i akatupu i roto i te patireia. Kua inangaro a Auteria i te “tupau atu i te kino ta Terepia i akatupu,” i karanga ai te tangata tuatua enua ko J. M. Roberts.

Te tauta anga i te akamaru i te au manamanata, kua rave a Nicholas Hartwig​—⁠te komono o Rutia i roto i te oire maata o Terepia​—⁠i te akatupu i te au. Inara kua mate poitirere aia no te maki pukuatu, iaia e aravei ra i te au komono o Auteria. I te openga, i te ra 23 o Tiurai, kua tono atu a Auteria ki Terepia tetai tataanga no te au mea ta ratou e maro ra kia raveia. No te mea kare a Terepia i ariki ana i te au mea ravarai ta ratou i maro mai, kua akakore viviki a Auteria i to ratou pirianga  porotiki. I taua tuatau puapinga ra, kua akamutu te pirianga porotiki.

Noatu ra, tokoiti ua te au tautaanga kia kore e raveia te tamaki. Ei akaraanga, kua rave te Patireia Taokotai o Peritane i tetai uipaanga pa enua, e kua akamaroiroi te emepera o Tiamani i te tutara o Rutia e auraka e turuturu atu i te reira. Inara kare te au tupuanga i rauka i te akaaereia. “Kua poitirere tikai te au akaaere kavamani, te au tianara, e te au pa enua katoa no te maata tikai te au mea te ka akatupuia mai,” i akakite mai ei te puka The Enterprise of War.

Kua akatupu te emepera o Auteria i te tamaki atu ia Terepia i te ra 28 o Tiurai, na te irinaki anga e ka turuturu mai a Tiamani. Kua turuturu atu a Rutia ia Terepia e kua tauta i te tapu ia Auteria na te akakite anga e e mirioni ua atu au pupu vaeau Rutia tei tukunaia na te pae i te au kotinga o Auteria. No te mea e kare te kotinga o Rutia e paruruia mei ia Tiamani, kua emiemi te tutara o Rutia i te pati i tetai atu au pupu vaeau.

Kua tauta te tutara i te akapapu ki te emepera e kare ana parani i te tamaki atu ia Tiamani. Noatu ra, no te maata o te vaeau o Rutia kua akamata viviki a Tiamani i tana au parani tamaki anga, e i te ra 31 o Tiurai, kua akamata a Tiamani i te parani tamaki anga Schlieffen, i te tamaki atu anga kia Rutia i te ra 1 o Aukute e kia Varani e rua ra i muri mai. Ko te au parani a Tiamani e ka mati atu ratou na roto ia Peretiumu, kua akamatakite atu a Peritane kia Tiamani e me ka tomo atu ratou ki roto ia Peretiumu ka tamaki atu ratou i taua enua ra. Kua na roto atu ra te pupu vaeau o Tiamani ia Peretiumu i te ra 4 o Aukute. Kare e rauka i te tapu i te tamaki i teianei.

“Tumatetenga Maata Rava Atu i te Pae Porotiki o Teia Tuatau”

“Te akakiteanga a Peritane e ka akatupu aia i te tamaki, ko te akamataanga ia o te tumatetenga maata rava atu i te pae porotiki o teia tuatau,” i tata ai te tangata tuatua enua ko Norman Davies. Kua tata te tangata tuatua enua ko Edmond Taylor e i muri ake i te akatupu anga a Auteria i te tamaki i roto ia Tiurai ra 28, “kua riro te tu manako kore ei tuanga maata no te akatupu anga i te [tamaki]. E maata tikai te au mea e tupu viviki ra i te au ngai e manganui. . . . Kare te aronga manako meitaki e te tau tikai e inangaro ra i te akamanako atu e te ariki akaou i te au mea e akakiteia atura kia ratou.”

E maata atu i te 13 mirioni vaeau e te au tangata noa ua tei mate no taua tumatetenga “manako kore” ra. Te manako papu no runga i te tuatau ki mua e te tu o te tangata kua takino katoaia, te rave anga te au tangata manako tau ua i te au apinga tamaki ririnui, tei maani maataia, maani ouia ei tamate i tetai e tetai i roto i te tamaki maata rava atu. Kare rava teia ao e aite akaou mei to mua rai.​—⁠Akara i te pia  “Tamaki i Teia Ao​—⁠Akairo no te Au Tuatau?”

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia/Tutu i te kapi 22]

 TAMAKI I TEIA AO​—⁠AKAIRO NO TE AU TUATAU?

Kua totou te Pipiria e ka riro te au tamaki ei akairo no te tuatau openga o teia ao kino. (Mataio 24:​3, 7; Apokalupo 6:⁠4) Te akakite maira te akatupuanga o taua akairo ra o teia tuatau e te aere viviki atura tatou ki te tuatau ka akaaere pu ei te kavamani Patireia o te Atua i te enua.​—⁠Daniela 2:44; Mataio 6:​9, 10.

Tei maata atu, ka akaatea te Patireia o te Atua i te mana ririnui kitea koreia i roto i te au mea o teia ao​—⁠te au vaerua kino e aratakiia ra e Satani te Tiaporo. “Te vai ua nei rai to te ao ravarai i raro ake i taua vaerua kino ra,” i karanga ai a 1 Ioane 5:19. Kua akatupu ta Satani akakeu anga kino pakari i te au tumatetenga ki te au tangata e manganui, kare ekoko e te kapiti maira i te au tupuanga kino tei taki atu ki te Tamaki I o te Ao.​—⁠Apokalupo 12:​9-12. *

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Akameitakianga]

U.S. National Archives photo

[Tutu i te kapi 20]

Tamateia te Ariki ko Ferdinand

[Akameitakianga]

© Mary Evans Picture Library