Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Tukeke te Oraanga i te Tuanga Teitei i Amazon

Tukeke te Oraanga i te Tuanga Teitei i Amazon

Tukeke te Oraanga i te Tuanga Teitei i Amazon

MEI raro atu i te Andes i Peru, te totoa ra te au rara e te au rau rakau mei te tua itinga ki te tua Tonga o Marike no tetai 3,700 kiro mita te mamao. I te openga, kua taeria e teia ngai ngangaere ruperupe te tai auika o te Moana Atiranatiki.

Te tuanga o teia vaorakau i Peru​—ko te Amazon—​vaitata rai e e 60 patene o taua enua ra tei kapiia. Noatu e manga ua te numero o te au tangata o Peru e noo ana i teia ngai, e akaruru ana te maataanga o te au rau rakau e te au manu ki raro ake i te marumaru o te vaorakau e 35 mita te teitei. Te tikaanga, e manakoia ana te Amazon e ko tetai ngai ruperupe rava atu i runga i te enua. Tere atu i te 3,000 pepe tukeke e rere aere ra na roto i te mareva vera tikai. Mei tetai 4,000 oketi tukeke te pueraera manea ra. Tere atu ki te 90 ovi tukeke te taviriviri ra na runga i te au atava rakau e i runga i te one o te vaorakau. Kua tamanakoia e e 2,500 ika tukeke​—kapiti mai te au tuna e te au pirana​—te kau aere ra na roto i te kauvai e te ara vai.

Te kauvai maata atu i roto i teia au ara vai ko te Kauvai Amazon maatamaata. I tetai au ngai, mei te 2.5 ki te 3 mita te maata o te ua e tamauu ana i te vaorakau i te au mataiti ravarai, i te akatae anga mai i te vai mei roto mai i te Amazon e te 1,100 ara vai ki tetai tua o te vaorakau. E akatupu ana te vera e te mauu i te turanga vera, tei rekaia e te au rau rakau. Te mea umere ra, e tupu ruperupe ana te ngangaere i roto i te one karakaraea tei manakoia e ko te one tau kore roa atu i runga i te enua, kare e meitaki no te tanu kai.

Ngai Taito i Aere Mai ei te au Tangata

Koai te ka iki i te noo ki taua ngai ra? Kua irinaki te aronga keri apinga taito e ko te ngai o te Kauvai Amazon kua riro ei kainga no te mirioni ua atu tangata i te anere mataiti i topa. I teianei, mei te 300,000 tangata​—kua akatuangaia ki roto i tetai 40 kopu tangata tukeke—​e noo ana i te Amazon i Peru. Kua irinaki katoaia e e 14 o teia pupu tangata te noo ra i teianei ki tetai ngai takake rava mei teianei ao. I muri ake i te kite poto anga i te taiate tangata “ou,” kua oki akaou teia au tangata ki roto roa i te vaorakau, te irinaki anga e kare ratou e aravei akaou i tetai au tangata.

I naea taua aronga ra e noo ra i roto i te vaorakau i tae ei ki reira, e noea mai ratou? Kua tamanako te aronga kite e i te au anere mataiti i mua ake i te Tuatau Noa, no te tua tokerau mai te aronga tei teretere mua ana. No te Karapieni mai te au tangata Jivaro (rongonui no te komirimiri i te au upoko o to ratou au enemi tei tamateia); e no Venetuera mai te au tangata Arawak. Kua manakoia e no te tua itinga mai o Paratiri e te tua tonga o Parakuai tetai kopu tangata.

Te noo tamou anga ki reira, kua aere te maataanga o te au pupu tangata ki tetai au ngai tikai no te arumaki manu e te kimi kai. Kua tanu katoa ratou i te au kai te tau ra no te au one kavakava, mei te maniota, te pepa veravera, te meika, e te koni. Kua akakite mai tetai nuti pepa Paniora e e aronga mako tikai tetai o taua aronga ra, te maani anga i te au ngai vairanga kai e te angai anga i te au manu taetaevao.

Manamanata i Rotopu i te au Peu

I te 16 e te 17 anere mataiti, kua tomo atu te au tangata autu o Paniora ki roto i te Amazon. Aru mai ia ratou ko te au mitinari Jesuit e te Franciscan te inangaro ra i te taui i te au tangata enua kia aru mai i te akonoanga Katorika Roma. Kua maani taua au mitinari ra i tetai au mapu meitaki tikai tei akakeu i te au tangata Europa kia aere ki te Amazon. Inara na roto i te au mitinari i tupu katoa mai ei te au maki e te mate.

Ei akaraanga, i te mataiti 1638 kua akanooia tetai angaanga i roto i te Oire Maata ko Mayna i teianei. Kua akaputuputu mai te au mitinari i te au tangata enua, i te akapupu tau kore anga i te au tangata e te maro anga ia ratou kia akamatau atu ki te oraanga o te katoatoa i vao mai. Eaa ra te akakoroanga “tau”? No te mea te manakoia ra te au tangata enua ei aronga kamakura e kare e puapinga ana, kua maroia ratou kia angaanga na te au mitinari e te au tangata autu. Tei tupu mai no te kapitianga ki te au tangata Europa, e tauatini ua atu au tangata enua tei mate no te maki pupu, te maki tona, te maki piva kino, e te repera. E tauatini ua atu tei mate no te onge.

Maata ua atu te au tangata Initia tei oro ke mei te au angaanga tei akanooia e te au akaaere akonoanga tukeke, e e manganui te au mitinari tei tamateia i roto i te orureauanga. Te tikaanga, i tetai tuatau i te akamataanga o te raungauru mataiti o te 19 anere mataiti, okotai ua rai orometua tei noo atu ki te Amazon.

To Ratou tu Oraanga i Teia Tuatau

I teia tuatau, e manganui te au tangata e noo ana i reira te aru nei rai i te au peu. Ei akatauanga, e maani ana ratou i to ratou au kainga o te oire ma te tu ngateitei​—tei maaniia ki te au poupou tei tipuia no roto mai i te vaorakau e kua tapokiia te tauu are ki te rau kikau me kore ki tetai atu au rau rakau. I te mea kua akatuia teia au are ki runga i te au poupou teitei, kare e takinoia ana e te vaipuke i te au mataiti e kare te au manu kino e tomo putuputu mai ana ki roto.

Tukeke te au tu e aao ana e e akamanea ana te kopu tangata ia ratou. Ko te au tane e te au vaine e noo ana ki roto roa i te vaorakau e aao ana i te au kakau tapoki a mua me kore te au pitikoti poto, e kare e kakau o ta ratou au tamariki. Ko te aronga tei kite maata atu i te oraanga i vao, kua aao i te tu kakau o te au tangata i te tua Opunga. Kua koputa tetai au tangata enua i to ratou putangiu me kore i te au taringa e kua akamanea te reira ki te poe, te rakau, te ivi, me kore te uruuru manu. Tetai aronga, mei te au tangata Mayoruna rai, kua koputa i to ratou paparinga. Kua vaira katoa tetai au tangata Tucuna e te Jivaro i to ratou nio. E manganui te au kopu tangata tukeke tei varu i te uruuru o to ratou kopapa e kua tatatau i to ratou pakiri.

E tauatini ua atu ua rakau ta te iti tangata Amazon i kite mai e kua taangaanga i te vaorakau ei ngai kimi anga i te vairakau. Ka kiriti mai ratou i te au vairakau rapakau anga mei roto mai i reira no te kakati anga a te ovi, te maki eke, e te maki pakiri, e maata atu kare i taikuia mai. I mua roa ake ka kite mai ei te au tangata i te tua Opunga i te rapa, kua rauka takere ana i te iti tangata Amazon te tapou rapa no runga mai i te pu rakau, te parai anga i te tapou ki runga i te kete angaanga kia kore te kete e mauu e te maani anga i te au poro rapa no te kangakanga. Te oronga katoa maira te vaorakau i te au mea ka anoanoia no te tari apinga e te komunikeitianga i te ngai mamao. Ei akaraanga, kua tipu te au tane i te pu rakau e kua tarai i te au vaka no te aere anga na runga i te au kauvai mamaata, e kua tarai ratou ia roto i te tumu rakau maatamaata no te maani anga i te au pate mamaata ei akakiteanga karere kia rongoia mai mei te au ngai mamao!

Te Akakeu Anga a te Aronga Manamana e te Aronga Purepure

Kua irinaki te au tangata e noo ra i te Amazon e kua ki te vaorakau i te tupapaku ori aere i te po, te au vaerua e akatupu ra i te maki, e te au atua i roto i te kauvai te tiaki ra i te au tangata kare e matakite ana. E akamanako ana i te iti tangata Aguaruna, ko tetai pupu mamaata rava atu i Peru. E rima a ratou atua tukeke e akamori ana: “Te Metua Tane Tumutoa,” “Metua Tane o te Vai,” “Metua Vaine o te Enua,” “Metua Tane o te Ra,” e te “Metua Tane manamana.” Kua irinaki te maataanga e ka taui te au tangata ki roto i te rau rakau e te au animara. No te mataku i te akariri atu i te aronga i mate, kare te au tangata enua e ta e e arumaki i tetai au tu animara, me ka anoano uaia ra te reira.

E akaaere ana te au tane manamana me kore te au taunga vairakau i te au peu akonoanga e te oraanga o te tangata, te taangaanga anga i te au rau rakau ei tamoemoe anga. E akara ana tetai aronga o te oire ki teia au tane no te rapakauanga i te maki, te akakite mai anga i te ka tupu i te tuatau arumaki anga manu e te tanu kai, e te totou anga i te au mea ka tupu i te tuatau ki mua.

Ka Ngaro Ainei te Reira?

Te ngaro viviki ua atura te ao o te iti tangata o te Amazon. Te takore ra te au mataara ou i te vaorakau. Te ki ua atura te vaorakau i te aronga tanutanu e te akatupu anga i te coca. Te tipupu aereia ra te vaorakau e te aronga tipupu rakau kare i tika i te ture, i te takore anga i tetai ngai tei aite mei te 1,200 ngai tueporo tarape i te ra okotai! Te kino ua atura te kauvai no te au angaanga maina tei akatikaia e te ture e te maani anga i te cocaine kare i tika i te ture te akakino ra i te au ara vai te tae atura ki te Kauvai Amazon.

E tika rai, te kite nei te au tangata o te Amazon i roto roa i te vaorakau i te au mea e tupu nei i ta te Pipiria i totou mai e ka ‘tupu mai te kino maata.’ (2 Timoteo 3:1-5) Ka takore takiriia ainei te Amazon? Te oronga maira te Pipiria i te akapapu anga e kare te reira e tupu. I raro ake i te tutaraanga o te Patireia o te Atua, ka tauiia te enua katoa ei parataito, mei ta Tei Anga mai ia tatou i akakoro no te reira.​—Isaia 35:1, 2; 2 Petero 3:13.

[Tutu i te kapi 16]

Kauvai Amazon

[Tutu i te kapi 17]

E akamori ana te iti tangata Aguaruna e rima atua

[Tutu i te kapi 17]

Pupu vaine o Lama

[Tutu i te kapi 18, 19]

Pupui ra te tamaiti o te Amazon i te pupui tao

[Akameitakianga]

© Renzo Uccelli/PromPerú

[Tutu i te kapi 18]

Are kikau o te oire

[Tutu i te kapi 19]

Te ngai i tipuia te vaorakau kare i tika i te ture kua aite mei te 1,200 ngai tueporo tarape i te ra okotai

[Akameitakianga]

© José Enrique Molina/age fotostock

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 16

© Alfredo Maiquez/age fotostock

[Au Akameitakianga no te Tutu i te kapi 17]

Top: © Terra Incógnita/PromPerú; bottom: © Walter Silvera/PromPerú