Eaa ra i Maata Roa ai te Riri?

E MAATA te tumu e tupu ana te riri. Akatika katoa te au taineti e kare i marama meitakiia te tu riri riri. Inara, te akatika ra te aronga kite karape no te maki manako e e maitu ana tatou pouroa i tetai “au mea e akatupu ana i te riri.”

Tetai ua atu apinga ka arai e ka akamareka kore i tetai tangata, ka akatupu te reira i te riri. E tupu mai ana teia no te tu tika kore e te tu tau kore. E tupu ana teia me akavaavaaia mai koe penei na roto i te tu akakino me kore akangateitei kore. Ka riro katoa te manako e ka takinoia to tatou turanga e te ingoa meitaki, ei akatupu i te riri.

Tika rai e e tukeke te “au mea ka akatupu i te riri” mei tetai tangata ki tetai. Tuke te reira no te mataiti, e me e tane e me e vaine, e mei tetai peu ki tetai peu. Tetai, tukeke katoa te tu o te tangata ki teia au akamaitu anga. Tetai aronga, taime ua ake ka riri ratou e kare e roa atu kua kore, kareka etai ka viviki ua i te riri e penei ka pou eia ra, au epetoma, marama, me kore ka roa atu te akariri anga.

Ki ua to tatou ao i te au mea ka akatupu i te riri. Kapiti atu ki te reira, te maata ua atura te au mea e akatupu ana i te riri. Eaa te tumu? Tetai, no te tu manako kore e te tu manako ua iaia uaorai e kitea nei i to tatou tuatau. Te akamarama maira te Pipiria e: “I taua tuatau openga ra . . . E riro te tangata nei ei akaperepere ia ratou uaorai, ei noinoi, ei akatietie, ei nengonengo, . . . ei māro, ei ngakau akateitei.” (2 Timoteo 3:1-5) Kare aina tera e akataka tika maira i te tu o te tangata e manganui i teia tuatau?

Ae, me kare e tupu te anoano o te aronga manako ua ia ratou uaorai, maata te taime e tupu ana te riri. E au tumu ke katoa tetai i maata ua atu ei te manamanata o te tu riri riri. Akamanako ana i etai.

Akaraanga a te Metua

E akakeuanga ririnui tikai to te metua ki runga i te tu o te tamaiti i tona tamarikianga e te mapuanga. Akamarama mai te tangata apii manako ko Harry L. Mills e: “Mei te ouanga mai, kite te tangata i te akaari i te riri na te kopi anga i te tu riri riri e kite ra ratou.”

Me utuutuia te tamaiti i roto i tetai oraanga makitakita—te ka tupu vave ua te riri no tetai manga apinga ua—tera i reira, te tereniia ra te tamaiti kia ariu atu ki te au manamanata o te oraanga ma te riri. Ka rauka ia koe kia akaaite i te turanga o te tamaiti ki te akono anga i tetai rakau tei pipiia ki te vai kua poitiniia. Penei ka tupu te rakau, inara kare e kore e ka takinoia tona tupu anga mai, e ka vai rai te kino. Aite rai te riri ki te vai poitini, e ko te tamariki tei akamatauia ki te reira, ka vai rai te au manamanata me mamaata mai ratou.

Au Oire Mamaata Kononinoni Ua

I te mataiti 1800, e noo ana mei te 3 patene o te tangata i teianei ao i roto i te au ngai o te au oire mamaata. I te mataiti 2008, kua kake atu taua numero ra ki te 50 patene, e me tae ki te 2050, manakoia e ka taea te 70 patene. I te tangata e akaki atura ki roto i te au oire mamaata, ka maata ua atu te tu riri riri e te mareka kore. Tetai akaraanga, ko Mexico City, tetai oire maata kononinoni roa atu i te enua nei. Tetai tumu maata o te apiapi, ko te au apinga akaoro  e piritiaia nei ki runga i te mataara. E kainga a Mexico City no tetai 18 mirioni tangata e te 6 mirioni motoka, no reira “ka tau rai e ko te oire maatamaata manamanata atu ia,” i ripoti mai ei tetai tangata tata nuti. “Apinga tikai te maata i te apinga akaoro, kakekake vave ua te riri.”

I roto i te au oire kononinoni ua, te vai katoa ra te au tumu ke atu no te manamanata, kapiti mai te reva kino e te turituri, rava kore te ngai nooanga, pekapeka i rotopu i te au tu peu, e te maata o te aati ture. Me maata atu te manamanata, ka mareka kore te tangata, ka riri riri, e ka kore vave ua te akakoromaki.

Manamanata Pae Moni

Akatupu te turanga kino o te moni i te ao nei i te taomianga e te apiapi. Akakite tetai ripoti i te mataiti 2010 na te International Monetary Fund e te United Nations International Labor Organization (ILO) e: “Kua tamanakoia e e 210 tuma mirioni tangata i te ao katoa nei kare e ngai angaanga.” Te mea tangi ra, kare te maataanga o teia aronga i paruruia.

 Kare te aronga e ngai angaanga ta ratou i meitaki atu. Akakite te ILO e, ko te taomianga no te ngai angaanga, “no teia ao katoa te reira.” “Mataku te tangata no ta ratou ngai angaanga e te viviki ua i te manako e ko te openga rai teia,” i na Lorne Curtis ei, e tangata akaaere i Ontario, i Kanata, e ko tei tupu mai i nana ai, “kare ratou e rekareka ana, e ka taumaro mai ki to ratou akaaere me kore aronga angaanga ke mai.”

Te Akavaavaa e te tu Tika Kore

Akamanako ana e mei teaa ra toou manako me piri koe ki tetai taemoemo oro e ko koe ua tei tapekaia te vaevae me oro. Mirioni ua atu tangata e manako akapera ana me aro atu ratou i te tu akavaavaa no to ratou iti tangata e no tetai atu tu. E riri ana te tangata me aro atu ratou i te au araianga e tapu ra i to ratou tikaanga ki te ngai angaanga, apii, ngai nooanga, e tetai atu au mea tei anoanoia.

Ka riro katoa tetai atu au tu tika kore ei takino i tetai e ka akatupu i te mamae ngakau. Te mea taitaia ra, kua kite ana te maataanga ia tatou i te mamae o te tu tika kore i tera taime e tera taime. E toru tauatini tuma mataiti akenei, kua akakite te ariki pakari ko Solomona e: “I na, te roi-mata o te aronga i takinga-kinoia ra, kare ra o ratou e akapumaana.” (Koheleta 4:1) Me  totoa ua te tu tika kore e kare e akapumaana, ka kake vave ua mai te riri i roto i te ngakau.

Te Pitiniti Tamataora

E tai tauatini tuma au kimikimi anga tei raveia ana i te akara e, mei teaa te maata o te kino ta te tivi e etai atu ravenga a te nuti, i akatupu ki runga i te tamariki. Karanga a James P. Steyer, tei akatumu i te Common Sense Media e: “Te uki tei kite putuputu ana tikai i te tu ta ua, ka maata atu to ratou ariki i te tu ta ua, kare e patoi i te tu makitakita, e kare e akaaroa.”

Tika rai e, kare te maataanga o te mapu tei kite ua ana i te au angaanga ta ua i runga i te tivi, e riro mai ei aronga aati ture me mamaata mai. Inara, e akaari putuputu mai ana te nuti tamataora i te tu riri otooto ei mataara tau no te aro atu i tetai turanga ngata e i te openga, kua tupu mai tetai uki ou tei matau ua i te kite i te tu ta ua.

Akakeuanga a te au Vaerua Kino

Akaari maira te Pipiria e e mana ririnui kitea koreia te akatupu ra i te tu riri otooto i te enua nei i teia tuatau. Akapeea ake? I te akamataanga te tuatua enua o te tangata, kua patoi tetai vaerua ora i te Atua Mana Katoatoa. Kapikiia teia vaerua kino e ko Satani, te aiteanga i te reo Epera, “Tei Patoi,” me kore “Enemi.” (Genese 3:1-13) Muri mai, kua akavare a Satani i tetai au angera ke mai kia piri ki te meameaau.

Taua au angera akarongo kore, tei kiteia e ko te au temoni me kore, au vaerua kino, kua uriia mai ki te enua nei. (Apokalupo 12:9, 10, 12) Tetai katoa, e “riri maata” tikai to ratou no te mea e tuatau poto ua to ratou e vai nei. No reira, noatu e kare tatou e kite mata ana i taua au vaerua kino ra, te kite nei ra tatou i te au kino a ta ratou angaanga. Akapeea ra?

Te akanauru nei a Satani e tana au temoni i to tatou tu ara na te timata anga ia tatou kia piri ki roto i te angaanga “makitakita, te tamaki, te akarere, te riri, te karo, te pae ke, . . . te kariei, e mei te reira te tu.”—Galatia 5:19-21.

Patoi i te Inangaro

Ae, me akamanako tatou i teia au manamanata pouroa, te au taomianga, e te apiapi, marama tatou i reira e eaa te tumu e mareka kore ei te tangata, ia ratou e tauta ra i te rave i ta ratou apainga i te au ra.

Tetai taime e pakari tikai te inangaro kia akaari i toou mareka kore na roto i te riri! Ka tauturu te atikara e aru maira, kia kite tatou akapeea me akaaere i te riri.

[Pia i te kapi 5]

PENEI E AU MANAMANATA KINO TIKAI TOOU ME . . .

▶ E riri ana koe i te tiaki i roto i te raini i ko i te toa.

▶ E karo putuputu ana koe ki te au oa angaanga.

▶ E ara ua ana koe i te po i te akamanako ua i te au mea tei tupu i te avatea.

▶ E ngata ana ia koe te akakore atu i te apa o te aronga tei akariri mai ia koe.

▶ Kare e rauka ana ia koe te akaaere i toou manako ngakau.

▶ Taopenga mai te riri ki te akama e te tataraara. *

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 6]

AU RIPOTI NO TE TU RIRI RIRI

Kua tata te Mental Health Foundation o London i Peritane i tetai ripoti, te ingoa, Boiling Point​—Problem Anger and What We Can Do About It. Te au mea maata i roto i te ripoti te kapiti maira i teia au numero, e:

84% maata atu te taomianga i te ngai angaanga i to te rima mataiti akenei.

65% o te aronga angaanga opati tei aro atu ana i te tu riri otooto i roto i te opati.

45% o te aronga angaanga e ngaro ana te manako i te riri i te ngai angaanga.

Mei te 60% o te katoatoa kare e tae mai ana ki te angaanga, no te taomianga.

33% o te au tangata Peritane kare e tuatua ana ki te tangata i te pae mai ia ratou.

64% tei akatika me kore kare i akatika e te maata ua atura te tu riri otooto o te tangata.

32% tei karanga e e oa piri vaitata me kore e mema pamiri to ratou, e ngata ana i te akaaere i to ratou tu riri riri.

[Tutu i te kapi 5]

Eaa te kino ta toou tu riri riri ka akatupu ki runga i taau tamariki?

[Tutu i te kapi 6]

Na te pitiniti tamataora ainei e akaaere ana i toou manako no runga i te tu riri riri e te tu makitakita?