Eaa te ka Anoanoia Kia Taui?

“Kare ko te kavamani te ravenga no te manamanata; ko te kavamani ra te manamanata.” —Ronald W. Reagan, roto i tana tuatuaanga mua, te riro anga koia te 40 o te peretiteni o Marike.

KUA tere atu i te toru raungauru mataiti i topa i te tuatua anga a Ronald Reagan i tera tuatua. I taua taime ra, te aro atura a Marike i tetai aka akaaoanga—“e manamanata maata tikai i te pae moni,” i akamaara ai a Reagan. “Kare e kino rava ana te kake o te moni no te au apinga, e kare i roa rava ana mei teia te tu i roto i te tuatua enua o to tatou patireia,” i akamarama ai aia. “Raungauru ua atu mataiti to tatou akaputu anga i te kaiou, te takino anga i te tikaanga no ta tatou tamariki e no tatou a te tuatau ki mua, no te au puapinga poto ua o teianei. Me ka akapera ua atu, papu e ka kite tatou i te manamanata maata i te pae pirianga tangata, te peu tini, te pae poritiki, e te pae moni.”

Noatu te akara anga taitaia i to Reagan manako, kareka ra kua vai rai tona manakonakoanga. Akakite aia e: “Ko to tatou manamanata pae moni, kua kite mai ana tatou no te au raungauru mataiti. Kare te reira e ngaro vave i roto i nga ra, epetoma, e nga marama ua, ka kore ra oki te reira.”—Na matou te tuatua arara.

Mei teaa ra te akaraanga o te turanga i teia tuatau? Akakite tetai ripoti a te Tipatimani no te Kainga e te Angaanga Oire o Marike i te mataiti 2009 e: “E manganui te tangata . . . ka takinoia no te rava kore o te au mea mei te mataara, te vai e te uira, kare e rava te are, rava kore te au mea pae rapakau o teia tuatau. Manako te [mata o te United Nations] ko te UN-HABITAT e i roto i te toru raungauru mataiti, e tai i roto i te toru tangata kare e rauka i te akameitaki atu i to ratou oraanga—kare e ngai vairanga repo, kare e vai ma, kare e paruruanga mei te kino o te tauianga reva, e ka riro teia ei akamaata roa atu i te maki e te maki totoa.”

E Manamanata no te ao Katoa

Noatu eaa te ngai e noo ana koe, akamanako ana i teia au uianga:

● Toou manako e e tinamou atu toou turanga pae moni i to te ngauru mataiti i topa akenei?

 ● Toou manako e e meitaki atu te turanga i te pae rapakauanga noou e toou pamiri?

● Te kite ra ainei koe i te au turanga maata atu te ma e te meitaki?

● Ia koe e tapapa atura i te tuatau ki mua, te kite ra ainei koe i te au mea meitaki atu no te 10, 20, me kore 30 mataiti ka aru mai?

Koreromotu i Rotopu i te au Tutara e te Tangata

E maata te au kavamani tei papau i tetai koreromotu i rotopu ia ratou e te tangata—e koreromotu tataia teia me kore e mea akakite vaa ua, tei akataka mai i te tikaanga, e te angaanga a nga tua e rua. Ei akaraanga, te umuumuia ra te tangata kia akono i te au ture a te enua, tutaki tero, e kia akatupu i tetai turanga ponuiaau. Tei matauia, e koreromotu ana te au tutara i te oronga mai i te au mea mei te rapakauanga meitaki, te tikaanga aiteite, e te turanga tinamou i te pae moni.

Eaa ra ta te au kavamani i rauka i te rave i roto i teia au tuanga e toru? Akamanako ana i te akapapuanga i roto i te au kapi e toru e aru mai nei.

 Rava Meitaki te Rapakauanga

Ta te tangata ka inangaro i te kite: Vairakau mama e te rapakauanga meitaki.

Te tikaanga tikai:

● Akakite tetai ripoti a te World Bank no runga i te au mea mei te ngai vairanga repo, te vai ma e te turanga tama e, “i te au ra ravarai e mate ana e 6,000 tamariki i te au maki e piri atura ki te au turanga kare e ngai vairanga repo, kare e vai ma, kare e tama ana, e te repo i te vai. E mate ana e tai tamaiti i te au 20 tekoni no te maki eke ua.”

● Akakite tetai kimikimianga maata a te World Health Organization (WHO) i te mataiti 2008, no runga i te tu e raveia ra te rapakauanga i te “au enua apinganui e te putaua” e “kare e tau ana te oronga anga i te rapakauanga,” e “kare e rauka ana i te oronga i te rapakauanga tei tau ki te anoano o te tangata, te ka akono i te au tangata katoatoa, mama ua te tutaki e te ka angaanga meitaki.”

E rua mataiti i muri mai, kitea mai e te WHO e “kare e rauka ana i te au kavamani i te ao katoa i te tutaki i te rapakauanga. No te mea te pakari atura te tangata, maata atu te tangata kare e meitaki ana te maki, e no te maata o te au rapakauanga ou e te moni maata o te vairakau, kake kino roa atu i reira te tutaki.”

● I roto i te pae rapakau e apinga ou tei tupu mai te ka takino i te oraanga: Tei manakoia ana e e vairakau temeio, kare te reira e angaanga akaou ana. Te au maki e mate ana te au mirioni ua atu tangata i te au mataiti i topa, mei te repera e te maki maro, kua meitaki te reira i te au vairakau tamate tiemu, akamata mai i te au mataiti 1940. Kareka ra i teianei, akakite te ripoti World Health Day 2011 a te WHO e, “te kitea akaouia mai nei te au maki akatupu tiemu e te virus, te kare e mate ana i te vairakau tamate tiemu. Maata te au vairakau kare e angaanga ana. E maata te maki, e iti ua ra te ravenga i te rapakau.”

Eaa te ka anoanoia kia taui: Ka inangaro tatou kia kite i te akatupuanga o te totou Pipiria e totou maira i tetai tuatau ‘kare e tangata e karanga e, kua maki au.’—Isaia 33:24.

 Kia Tau e Kia Aiteite te Tikaanga

Ta te tangata ka inangaro i te kite: Kia ope te tu papakitai ki te au iti tangata rikiriki e te takinga kino i te vaine; kia tau te turanga i rotopu i te aronga apinganui e te putaua.

Te tikaanga tikai:

● I Marike, kua akakite tetai ripoti a te au akaaerenga no te tikaanga o te tangata e: “Ko te tu kino e raveia ana ki te au tangata, te au ngai akamorianga, pera te au taiate tangata no te tu papakitai tei akatumuia ki runga i te tu iti tangata, akonoanga, tane me e vaine, me kore te enua i kapuaia mai ei, te totoa ua atura e te riro nei rai ei manamanata maata i Marike.”

● “Mirioni ua atu au vaine i te ao katoa e kite nei rai i te tu tika kore, tu kino e te papakitai i roto i to ratou ngutuare, i te ngai angaanga e i mua i te katoatoa,” i karanga ai tetai nuti na te United Nations tei akatumuia ki runga i te ripoti a te Progress of the World’s Women: In Pursuit of Justice. Ei akaraanga, i Avikanitana, mei tetai 85 patene o te vaine, kare e tauturu a te are maki me anau ta ratou pepe. I Yemen, kare e ture no te takinokino i roto i te ngutuare. I te enua Temokaratiki Repapuriki o Kongoko, tere atu i te tauatini vaine e tauatiia ana i te ra okotai.

● Roto ia Okotopa 2011, akakite a Ban Ki-moon te Tekeretere Akaaere o te U.N. e: “Tuke takiri to tatou ao. Maata ua atu te kai e oti akera, okotai pirioni tangata e mate nei i te onge. Oraanga meitaki no tetai papaki ua, kareka ra e manganui ua atu te noo nei i roto i te putaua. Maata ua atu te kite ou no runga i te vairakau, kareka ra te matemate nei te au mama i te au ra ravarai no te anau tamariki . . . Pirioni ua atu tara e pou nei ki runga i te au apinga tamaki ei ta i te tangata i to te akaora ia ratou.”

Eaa te ka anoanoia kia taui: Ka inangaro tatou kia tau te akono anga i te au iti tangata rikiriki ua, te au vaine, e te openga o te aronga tei “akangere atu i te mea tika i te aronga ao.”​—Isaia 10:1, 2.

 Turanga Tinamou i te Pae Moni

Ta te tangata ka inangaro i te kite: Kia tu te katoatoa i te ngai angaanga; kia tinamou te turanga pae moni.

Te tikaanga tikai:

● Ripoti mai te Worldwatch Institute e “e maata ua atu te aronga inangaro i te angaanga ei akamaata roa atu i te turanga pae moni, inara kare e rava te ngai angaanga. Me akaraia te turanga kino o te pae moni i teianei, tamanako te International Labor Organization (ILO) e i te mataiti 2010 kua taeria te 205 mirioni tangata kare e ngai angaanga.”

● “Kua akamatakite mai te International Labour Organization (ILO) e tei roto te turanga pae moni i te ao katoa nei i tetai tuatau ou e te kino maata te ka taki atu ki te au turanga kare e ngai angaanga, e te ka akatupu i te meameaau i rotopu i te tangata,” i akakite ei te nuti BBC. “Te akaari maira te turanga marie o te pae moni e, kare e rava te au ngai angaanga na te katoatoa. . . . Kua akara katoa te [ILO] i te turanga mareka kore e te riri, no te rava kore o te ngai angaanga no te mea, i te akara anga kare te tangata e taokotai mai ana ki te au tautaanga i te akatikatika i teia manamanata pae moni. Akakite te reira e e maata ua atu te au enua e aro atu nei i tetai turanga meameaau, i roto tikai i te au tuanga enua o te European Union e to Arapia.”

● I Marike, “maataanga o te tangata kua tere atu i te $11,000 ta ratou kaiou i roto i te kati, e toru taime maata atu i to te mataiti 1990,” i karanga ai te puka The Narcissism Epidemic, neneiia i te mataiti 2009. E maata te tangata tei o ki roto i te kaiou, kia manakoia e e aronga moni ratou i akakite ei te au tangata tata. Karanga taua puka ra e “me kite te tangata i Marike i tetai tangata e to ratou motoka e te kakau manea, manako ratou e e tangata moni tera. Te tikaanga tikai ra, e ngari ake te karanga e tei roto ratou i te kaiou.”

Eaa te ka anoanoia kia taui: Kia rauka te ngai angaanga no te katoatoa, e kia kite e ka akapeea tikai me taangaanga i te moni. Te akakite maira te Pipiria e “e akapuanga tei te moni” e te akamatakite katoa maira e “ko te anoano maata oki i te moni te tumu o te au kino katoa nei.”​—Koheleta 7:12; 1 Timoteo 6:10.

Me akaraia te akakiteanga i te kapi 4 ki te 8, penei ka akara anga e kare e tumuanga tau no te tuku i te irinakianga ki roto i te tuatau ki mua. Inara, kare teia turanga i te mea taitaia. Ka taui teia ao ki tetai mea meitaki atu​—kare ra e na roto i te tautaanga a te au kavamani tangata.

[Pia/​Tutu i te kapi 5]

Eaa ta te au mapu e karanga ra e ka inangaro ratou i te taui no runga i teia ao? Akakite te Web site 4chidren.org e, kua akaari mai tetai kimikimianga i Peritane e mei te 2,000 tamariki i rotopu i te 4 e te 14 mataiti, tei akakite e ka rave ratou i teia au mea e aru mai nei:

[Tutu]

(No runga i teia, akara i te puka)

100%

TAKORE I TE ONGE

TAKORE I TE TAMAKI

TAKORE I TE TURANGA PUTAUA

75%

KIA AITEITE UA TE AKONO ANGA I TE TANGATA KATOATOA

TAKORE I TE TURANGA MAANA O TE REVA I TE AO

50%

25%

0%

[Pia/​Tutu i te kapi 5]

Akaari mai tetai kimikimianga tei raveia e te Bertelsmann Foundation i Tiamani i te mataiti 2009, i te manamanata maata roa atu o tetai 500 mapu mei te 14 ki te 18 mataiti.

Manako te au mapu e kare te au manamanata mei te takinokino na roto i te tamatakutaku, e te maata o te numero o te tangata i te mea puapinga roa. Kare katoa te manamanata i te pae moni i te mea puapinga roa kia ratou. Ta te Bertelsmann Foundation karanga anga, penei no te mea kare teia au mapu i na roto ake i teia au manamanata i roto i to ratou oraanga.

[Tutu]

(No runga i teia, akara i te puka)

100%

75%

PUTAUA

TAUI TE TURANGA REVA E TE TAKINOKINO I TO TATOU AO

RAVA KORE TE KAI E TE VAI INU

MAKI TOTOA I TE AO KATOA

50%

25%

0%