Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Elias Hutter e Tana au Pipiria Epera Umere

Elias Hutter e Tana au Pipiria Epera Umere

KITE ainei koe i te tatau i te Pipiria Epera? Kare paa. Penei kare koe i kite ana i tetai Pipiria Epera. Noatu ra, ka akaoonu atu koe i toou mareka anga i taau uaorai Pipiria Tapu na te apiianga no runga i te tangata kite o te 16 anere mataiti ko Elias Hutter e te nga Pipiria Epera tana i nenei.

Kua anauia a Elias Hutter i te mataiti 1553 i Görlitz, e oire meangiti vaitata ki te kena o Tiamani e Poland raua ko Czech Republic. Kua apii a Hutter i te au reo Itinga i ko i te Apii Teitei Lutheran i Jena. E 24 ona mataiti, kua ikiia aia ei tangata kite e te karape i te reo Epera i Leipzig. Ei tangata apii i te au mea ou, nana i akamata i te apii i Nuremberg ei tauturu i te aronga apii kia kite i te reo Epera, Ereni, Latini, e te Tiamani i roto i te ā mataiti. I tera tuatau, kare tetai ua atu apii ke i rauka i te rave i te reira.

“UMERE TIKAI TEIA URIANGA”

Kapi mua o ta Hutter Pipiria Epera urianga mataiti 1587

I te mataiti 1587, kua nenei a Hutter i tetai urianga Epera tei matauia ko te Koreromotu Taito. Kua kapikiia teia urianga e Derekh ha-Kodesh, no roto mai ia Isaia 35:8, tona aiteanga “Te Arataa Tapu.” Teia tataanga manea kua oronga mai i te manako e “pouroa te au mea i roto i teia urianga e mea umere tikai.” Inara te mea meitaki i teia Pipiria koia oki ka rauka i te aronga apii i te taangaanga i te reira ei apii i te reo Epera.

Kia mārama i te tumu i meitaki roa ai ta Hutter Pipiria Epera, e akamanako ana e rua akaaoanga a te aronga apii me tatau ratou i te Pipiria Epera. Mea mua, e tuke takiri te ara reta Epera e te matau koreia e te rua, no te au tuatua tei tapiriia ki mua me kore ki muri i tetai kupu, ka ngata i reira te kite eaa te kupu tumu. Ei akaraanga, akara i te tuatua Epera נפשׁ (tei uriia ne’phesh), tona aiteanga “vaerua.” Ia Ezekiela 18:4, kua tapiriia tetai tuatua ki mua koia oki ה (ha), tona aiteanga “te,” tera i reira te tuatua הנפשׁ (han·ne’phesh), koia oki “te vaerua.” Me akara tetai tangata tukatau kore i te reira, penei ka manako aia te tuatua הנפשׁ (han·ne’phesh) e tuke takiri mei te נפשׁ (ne’phesh).

Ei tauturu i tana aronga apii, kua taangaanga a Hutter i tetai ravenga karape no te nenei​—e tataanga Epera kua toʼu tetai au reta e tetai pae kare i akatoʼuia. Kua akatoʼuia te tumu o te au kupu. Kareka te au tuatua tei tapiriia ki mua e ki muri i tetai kupu, kare i akatoʼuia. Kua tauturu teia ravenga nenei i te aronga apii kia kite eaa te tumu o te kupu Epera, e kua riro teia ei akamaroiroi i te apii i te reo. Taangaanga te New World Translation of the Holy Scriptures​—With References i tetai ravenga mei teia rai i roto i te au tataanga rikiriki i raro. * Kua akatoʼuia te kupu tumu, e te au tuatua i te pae mai kare i akatoʼuia. Te akaari maira tetai tuanga o te tutu i te tataanga i roto i te Pipiria Epera a Hutter ia Ezekiela 18:4 e te tataanga rikiriki o te Reference Bible no taua irava ra.

URIANGA EPERA NO TE “KOREROMOTU OU”

Nenei katoa a Hutter i tei matauia e ko te Koreromotu Ou, e 12 reo tei uriia. Kua neneiia teia urianga i Nuremberg i te mataiti 1599 e kua kapikiia e ko te Nuremberg Polyglot. Inangaro a Hutter i te kapiti i te urianga reo Epera o te Tuatua Tapu Ereni Kerititiano. Karanga aia e noatu ka “puareinga ua aia i te tutaki i te ākā moni” no tetai urianga Epera, e puapinga kore ua te reira. * No reira, nana i uri i te Koreromotu Ou mei roto i te reo Ereni ki te reo Epera. Kua kopae a Hutter i tana au angaanga ke, e kua oti iaia te urianga katoa i roto i te okotai mataiti!

Mei teaa rai te tu o ta Hutter urianga Epera o te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano? Tata te tangata kite rongonui o te reo Epera i te 19 anere mataiti ko Franz Delitzsch e: “Akaari mai tana urianga Epera i tona mārama pu tikai i te reo, kare i kitea i rotopu i te au Kerititiano e ka tau rai kia akaraia, no te mea i te au taime ravarai kua manuia aia i tana ikianga i te tuatua tano tikai.”

KA VAI UA RAI

Kare a Hutter i apinganui ana mei tana angaanga uri reo; te akaraanga kare e oko maataia tana urianga. Noatu ra, e puapinga rai tana angaanga e ka vai ua rai. Ei akaraanga, kua akaouia tana Koreromotu Ou Epera e kua neneiia i te mataiti 1661 e William Robertson e i muri mai i te mataiti 1798, na Richard Caddick. I tana urianga mei te tataanga mua reo Ereni, mea tau rai kua uri a Hutter i nga taoonga ko Kyʹri·os (Atu) e The·osʹ (Atua) e ko “Iehova” (יהוה, JHVH) i te ngai i taikuia ai te Tuatua Tapu Epera me kore te ngai tana i manako e te taiku ra ia Iehova. Mea umere teia no te mea e maata te au urianga o te Koreromotu Ou kare i taangaanga i te ingoa o te Atua, inara kua riro ta Hutter urianga ei turu i te akapapuanga kia akaoki i te ingoa o te Atua i roto i te Tuatua Tapu Ereni Kerititiano.

Me kite akaou koe i te ingoa o te Atua ko Iehova i roto i te Tuatua Tapu Ereni Kerititiano e me akara i te tataanga rikiriki i roto i te Reference Bible, akamaara i te angaanga a Elias Hutter e tana au Pipiria Epera.

^ para. 7 Akara i te rua o te tataanga rikiriki o Ezekiela 18:4 e te Appendix 3B o te Reference Bible.

^ para. 9 I te akaraanga, kua nenei tetai ke i te au urianga Epera no te Koreromotu Ou. Tetai ia ratou ko Simon Atoumanos, e orometua Byzantine mei te mataiti 1360. Tetai atu ko Oswald Schreckenfuchs, e tangata kite no Tiamani mei te mataiti 1565. Kare ta raua urianga i neneiia e kua ngaro takiri te reira.