KARE TE PIPIRIA I TE PUKA APII TAIENI, INARA TE AKAKITE RA I TE AU MEA KOI MĀRAMA UA AKERA TE AU TANGATA. AKAMANAKO ANA I TEIA AU AKARAANGA.

E mea angaia ainei te ao e pini ua ake?

Kua karanga ana tetai au aronga kite taieni e kare. Inara i teianei kua āriki ratou e e mea angaia te ao e pini ua ake. Kua akakite takere te Pipiria i teia.—Genese 1:1.

Eaa te tu o te enua?

I mua ana, manako te tangata e e paraa te enua. I te 500 M.T.N., karanga tetai tangata Ereni e e punupunu te enua. Inara i mua atu—i te 800 M.T.N.—kua karanga te tangata tata Pipiria ko Isaia e “te tua o te enua,” me kore te enua punupunu.—Isaia 40:22.

Ka kino ainei te ao e pini ua ake?

I te 400 M.T.N., kua apii te tangata Ereni e te kite taieni ko Aristotle e ko te enua te ka kino, kareka ra te au mea i runga i te rangi kare te reira e taui me kore e kino. Kua ārikiia teia au manako no tetai au anere mataiti. Inara i te 1900 T.N., kua akakite tetai aronga kite taieni i tetai manako tarevake e ka kino te au mea pouroa, to runga i te rangi e to te enua. Kua turu katoa tetai Rangatira ko Kelvin i teia manako, taiku aia i ta te Pipiria i karanga no runga i te rangi e te enua: “E ka piro ratou ravarai mei te kakau ra.” (Salamo 102:25, 26) Irinaki a Kelvin mei ta te Pipiria i akakite, e ka rauka i te Atua i te paruru i Tana au mea i anga kia kore e kino.—Koheleta 1:4.

Tei runga te enua i teaa?

Kua apii a Aristotle e tei rotopu te enua i te au etu tei akapupuia ki te ngai okotai. I muri mai i te 1800 T.N., kua tamanako te aronga kite taieni e tei runga te enua e te au etu i te kore. Inara i te 1500 M.T.N., akakite te puka o Iobu e kua “akauta [Tei Anga] i te enua ki runga i te kore.”—Iobu 26:7.

NOATU KARE TE PIPIRIA I TE PUKA NO TE RAPAKAU MAKI, TE AKAKITE RA I TE AU KAVEINGA MEITAKI NO TE ORAANGA KOPAPA.

Akatakake i te aronga maki.

Akakite te Ture a Mose e kia akatakakeia te aronga maki repera mei te katoatoa. I muri mai i te mataiti 500 T.N. ki te 1500 T.N., i mārama ai te au taote e e ravenga meitaki teia no te rapakau i te maki.—Levitiku pene 13 e te 14.

Me amiri i te kopapa mate, e tamā i muri ake.

I te 1900 T.N., e maata te aronga i mate no te mea kare te au taote i tamā ana ia ratou me amiri i te au kopapa mate. Kua akakite takere te Ture a Mose e ko tei amiri i te kopapa mate ka viivii aia. Taiku katoa mai te reira e e puapinga to te vai i te tamā i tetai kia mā. E puapinga te ka rauka mai no te oraanga me aruia teia au kaveinga.—Numero 19:11, 19.

Repo Tangata.

I te au mataiti ravarai, tere atu i te rima anere tauatini tamariki tei mate i te maki eke, no te mea kare te repo tangata e tapoki meitakiia ana. Akakite te Ture a Mose e kia tanuia te repo tangata ki vao ake i te ngai nooanga o te tangata.—Deuteronomi 23:13.

Tuatau no te peritome.

Akakite te Ture a te Atua e kia peritomeia tetai pepe tamaroa i te varu o te rā. (Levitiku 12:3) No te au pepe ou, kua kitea mai e me tae ki te varu o te rā kua angaanga meitaki to ratou ara toto. I te tuatau mua, i mua ake ka kiteaia ai te au vairakau e mea meitaki kia tiaki no tetai epetoma i mua ake ka peritomeia ai tetai pepe ou.

Te manako mataora e te kopapa meitaki.

Karanga te au taote e te aronga kite taieni e e puapinga to te tu mataora, te tu oraora, te takinga meitaki e te akakore i te apa o tetai ke no to tatou oraanga. Te karanga ra te Pipiria: “E meitaki to te ngakau rekareka mei te vairakau ra: e marō ra te ivi i te ngakau taitaia.”—Maseli 17:22.