E Papaanga Uunaia Ainei to te Pipiria?

VAITATA i te rua mataiti i muri ake i te tamate angaia te Paraimi Minita o Iseraela ko Yitzhak Rabin i te 1995, kua tuatua tetai tangata tata tianara ma te tauturu a te ravenga kite komopiuta, e kua kitea e ia tetai tamanako anga o taua tupu anga tei uunaia i roto i te tataanga mua te Pipiria Epera. Kua tata te tangata tata tianara, ko Michael Drosnin, e kua tauta aia i te akamatakite i te paraimi minita i te mataiti i topa i mua ake ka tamateiai inara kare i manuia ana.

Kua neneiia i teianei tetai atu au puka e te au atikara tei tuatua e te oronga maira teia papaanga uunaia i te akapapu anga e kua akauruia te Pipiria e te Atua. Te vaira ainei taua papaanga? Ka tau ainei tetai papaanga uunaia kia riro ei tumu no te irinaki anga e kua akauruia te Pipiria e te Atua?

E Manako Ou Ainei?

Kare i ou te manako no tetai papaanga uunaia i roto i te tataanga Pipiria. E apiianga rotopu ia i roto i te Cabala, me kare angaanga purepure ngati Iuda matauia. Kia tau ki te au puapii Cabala, te aiteanga mama ua o tetai irava Pipiria kare ia e ko tona aiteanga tikai. Kua irinaki ratou e kua taangaanga te Atua i te au reta tataki tai o te tataanga Pipiria Epera ei au akairo, me marama meitakiia te akaari maata maira i te tuatua mou. I to ratou manako, kua akanooia te au reta Epera tataki tai e tona turanga i roto i te tataanga Pipiria e te Atua ma tetai akakoroanga taka meitaki.

Kia tau kia Jeffrey Satinover, e tangata kimikimi i te papaanga Pipiria, kua irinaki teia ngati Iuda rave angaanga purepure e ko te au reta Epera tei taangaangaia kia rekoti i te tataanga no runga i te au mea angaia ia Genese te mou ra i te mana purepure. Kua tata aia: “Kare anake a Genese, ma te poto ua, i te akataka anga; ko te ravenga tikai o te au mea angaia, te akamata anga i roto i te manako o te Atua tei akaari ia mai na roto i te tu kitea uaia.”

Kua tata tetai rapi Cabala o te 13 anere mataiti, ko Bachya ben Asher o Saragossa, i Paniora, no runga i tetai akakite anga uunaia tei akaariia kiaia na te tatauanga i te 42 reta i tetai tuanga ia Genese. Ko teia rave anga akaruke i te au reta kia tau ki tetai papaanga i te tauta anga kia kitea te au tuatua uunaia ko te tumu anga ia no te apiianga papaanga Pipiria i teia tuatau.

 “Akaari Mai” te Au Komopiuta i te Papaanga

I mua ake i te tuatau komopiuta, kua kotingaia to te tangata tu kite karape kia akara makitoro i te tataanga Pipiria na teia tu. Inara, ia Aukute 1994, kua nenei te tianara Statistical Science i tetai atikara i roto i te reira kua tuatua a Eliyahu Rips o te Apii Teitei Epera i Ierusalema e tona au taeake kimikimi no runga i tetai au umuumu anga umere. Kua akamarama ratou e na te akaateaanga i te au ngai va i rotopu i te au reta e na te taangaangaanga i tetai papaanga aiteite te mamao kia akaruke i rotopu i te au reta i roto i te tataanga Epera o Genese, kua kitea e ratou te au ingoa o te au rapi rongonui e 34 tei tauiia i roto i te tataanga, ma tetai atu akakite anga, mei to ratou ra i anauiai me kare mate anga, i te pae ua mai i to ratou ingoa. * I muri mai i te tamata akaou anga, kua nenei te aronga kimikimi i ta ratou i manako e ko te akakite anga tei tauiia i roto ia Genese kua mamao te reira mei te manako ua anga​—e akapapu anga no te tuatua akakite anga akauruia kua uuna akakoroia i roto i te tu papaanga i roto ia Genese e tauatini mataiti i topa.

Te akamaata anga mei teia ravenga, kua rave te tangata tata tianara ko Drosnin i tana uaorai tamata anga, te kimianga i te tuatua uunaia i roto i nga puka mua e rima o te Pipiria Epera. Kia tau kia Drosnin, kua kitea e ia te ingoa o Yitzhak Rabin i roto tikai i te tataanga Pipiria i tetai papaanga e 4,772 reta. Ma te tataanga Pipiria tei akapapaia na roto i te au pa e 4,772 reta tataki tai, kua kite mai aia e kua tikoti to Rabin ingoa (me tatau tika ki raro) ma tetai raini o (Deuteronomi 4:42, te aere tika ra) ta Drosnin i uri e ko “tei tamate ka tamate atu.”

Te tuatua ra a Deuteronomi 4:42 no runga i tetai tangata ta tei tamate kare i akakoro ana. No reira, e manganui tei akaapa i ta Drosnin kimikimi anga, te tuatua anga e ka rauka tana au ravenga kare i tau i te taineti kia taangaangaia kia kimi i etai au akakite anga aiteite i roto i etai tataanga. Inara kua tu ngaueue kore a Drosnin, te taopenga anga i teia akaaoanga: “Me kitea e toku aronga akaapa tetai akakite anga no runga i te tamate anga i te Paraimi Minita tei tataia i roto i [te puka] Moby Dick, ka irinaki au ia ratou.”

Akapapu Anga Ainei e Kua Akauruia?

Kua rave te Poropeta Brendan McKay, o te Tipatimani o te Taineti Komopiuta i te Apii Teitei Pa Enua i Autireria, i ta Drosnin akaaoanga e kua rave i te au kimikimi anga komopiuta na roto i te tataanga Papaa a Moby Dick. * Te taangaanga anga i taua ravenga aiteite tei akatakaia e Drosnin, kua tuatua a McKay e kua kitea te “au tamanako anga” no runga i te au tamate anga ia Indira Gandhi, Martin Luther King, Jr., John F. Kennedy, Abraham Lincoln, e tetai atu. Kia tau ia McKay, kua kitea mai e ia e kua “totou” katoa a Moby Dick i te tamate anga o Yitzhak Rabin.

Te akaraanga i te tataanga Epera o Genese, kua akaao katoa te Poropeta ko McKay e te au taeake i te tamata akaou i te au tupu anga a Rips e tona au taeake. Te akaapa anga kare o te au tupu anga piri anga ma tetai akakite anga tauiia tei akauruia ma te ravenga kimikimi anga e te akaraanga​—te akatanoanga i te maata anga o te au tuatua kua raveia e kia tau ki te manako o te aronga kimikimi. Kua akaroaia te taumaro a te aronga kite no runga i teia tumu manako.

Kua tupu mai tetai maro anga me tuatuaia e kua uuna akakoroia te reira au tuatua akakite anga i roto i te “tu matauia” me kare “te mea mua” o te tataanga Epera. Kua tuatua a Rips e tona au taeake kimikimi e kua rave ratou i ta ratou kimikimi anga ma te “tataanga arikiia o Genese.” Kua tata a Drosnin: “Pouroa te au Pipiria i roto i te reo Epera mua te vai nei i teianei te aiteite ra te reta ki tetai reta.” Inara ko teia ainei te tu? Kare i te tataanga “matauia,” te taangaangaia ra etai atu au tataanga o te Pipiria Epera i teia tuatau, tei akanooia ki runga i te au tataanga taito tukeke. Koi kore ei i tuke te tuatua Pipiria, kare te au tataanga tataki tai e aiteite ana tetai reta ki tetai.

E manganui te au uri anga i teia tuatau kua akanooia ki runga i te Voriumu Tataanga Taito Leningrad​—te tataanga Masorete Epera taito katoa​—tei kopiia i te mataiti 1000 T.N. Inara kua taangaanga a Rips raua ko Drosnin i tetai tataanga tuke, koia oki te Koren. Kua akamarama a Shlomo Sternberg,  e rapi Otototi e e tangata kite karape i te tare i te Apii Teitei Harvard, e ko te Voriumu Tataanga Taito Leningrad “te tuke ra mei te tataanga Koren tei taangaangaia e Drosnin e 41 reta i roto ua ia Deuteronomi.” Kua kapitiia mai ki roto i te au Pokai Tuatua Tai Mate te au tuanga o te tataanga Pipiria tei kopiia e tere atu i te 2,000 mataiti i topa. Te tuke maata ra te tatauanga i roto i teia au pokai mei te au tataanga a te Masorete. I roto i etai au pokai, kua kapiti uaia etai au reta kia akakite i te au tangi anga vouvera, i te mea kare i maaniia ake te akairo vouvera. I tetai atu au pokai, e meangiti ua te au reta tei taangaangaia. Na te akaaite anga i rotopu i te au tataanga Pipiria te vai nei te akaari maira e te vai ua ra te aiteanga o te tataanga Pipiria. Inara, te akataka meitaki maira te reira e tuke ra te tatauanga e te numero o te au reta mei tetai tataanga ki tetai.

Te kimi anga i tetai tuatua akakite uunaia tei runga uaia i te kore e taui i te irava. Ka akakino tetai reta tauiia i te aerenga manako​—e te tuatua akakite me e apinga tetai. Kua akono te Atua i tana tuatua i roto i te Pipiria. Inara kare aia i akono i te reta tataki tai, i te mea e ko te mea maata ia i te tatauanga e taui ra i roto i te au anere mataiti. Kare ainei e te akakite maira teia e kare aia i uuna i tetai tuatua akakite i roto i te Pipiria?​—Isaia 40:8; 1 Petero 1:​24, 25.

Kua Anoano Ainei Tatou i Tetai Papaanga Pipiria Uunaia?

Kua tata meitaki te apotetoro ko Paulo e “te au tuatua tapu katoa i tataia ra, e mea akauruia mai e te Atua, e e mea meitaki ei apiianga, ei akoanga, ei akakiteanga apa, e ei akakite mai i te tuatua-tika ra. Kia apa kore te tangata o te Atua, ma te tau tikai i te au angaanga memeitaki katoa ra.” (2 Timoteo 3:​16, 17) Te tuatua taka meitaki e te tika ua i roto i te Pipiria kare ia i te mea ngata kia marama me kare kia taangaanga, inara e manganui te tangata te iki ra i te kopae i te reira. (Deuteronomi 30:​11-14) Te au totou te kitea uaia ra i roto i te Pipiria te oronga maira i te tumu ngaueue kore no te irinaki anga e kua akauruia te reira. * Kare mei te au papaanga uunaia, kare i kotingaia te au totou Pipiria, e kare te reira i “te mea kimiia e te tangata uaorai.”​—2 Petero 1:​19-21.

Kua tata te apotetoro ko Petero e “kare oki ta matou i te tuatua taeke ua i akatupuia e te pakari ra, ka akakite atu ei matou ia kotou i te mana e te aerenga mai o to tatou Atu ra o Iesu Mesia.” (2 Petero 1:16) Kua akaia mai te apiianga papaanga Pipiria no roto mai i te angaanga purepure ngati Iuda, te taangaanga anga i te au ravenga “tuatua taeke ua” tei uuna e tei takaviri i te aiteanga o te irava akauruia o te Pipiria. Kua akaapa te au Tuatua Tapu Epera i te reira akaraanga angaanga purepure.​—Deuteronomi 13:​1-5; 18:​9-13.

Mei teaa to tatou mataora e kua rauka te akakite anga taka meitaki e te ako anga a te Pipiria, te ka tauturu ia tatou kia kite i te Atua! E meitaki atu teia i te tautaanga i te kite atu i Tei Anga ia tatou na te kimianga i te au akakite anga uunaia e au uri anga e e manako tauturuia mai e te komopiuta.​—Mataio 7:​24, 25.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]