Kua Tiratiratu e te Mataku Kore Noatu te Takinokino Anga Nazi

Ia Tiunu 17, 1946, kua tuku atu te Ariki Vaine ko Wilhelmina o te Netherlands i tetai tuatua mii ki tetai pamiri e Au Kite o Iehova i Amsterdam. To te reira akakoroanga koia oki kia akakite i tona tu akangateitei i te tamaiti a te pamiri, ko Jacob van Bennekom, tei tamateia e te Nazi i te tuatau o te Tamaki II o te Ao. I etai mataiti i topa, kua iki te konitara o te oire o Doetinchem, e taoni i te tuanga itinga o te Netherlands, kia tapa i tetai matara i muri ia Bernard Polman, koia katoa tetai o te Au Kite o Iehova tei tamateia i te tuatau o te tamaki.

EAA ra te au Nazi i anga atu ei ki runga ia Jacob, Bernard, e tetai atu o te Au Kite o Iehova i te Netherlands i te tuatau o te Tamaki II o te Ao? Eaa tei akariro i teia Au Kite kia vai tiratiratu i raro ake i te au mataiti takinokino anga kino tikai e i te openga ra kua rauka te tu ngateitei e te akara mareka anga mei to ratou iti tangata e te ariki vaine? E kitea ei, ka akara ana tatou i etai au tupu anga tei taki atu ki te aro anga mei to Davida raua ko Golia i rotopu i tetai pupu meangiti o te Au Kite o Iehova e te tuputupua Nazi.

Araiia​—Inara kua Maroiroi Maata Atu

Ia Me 10, 1940, kua tomo viviki atu te vaeau Nazi ki roto i te Netherlands. I te mea kua akakite ua te au puka tei tua aereia e te Au Kite o Iehova i te au angaanga kino a te akaaerenga Nazi e te turu ra i te Patireia o te Atua, kare te Nazi i kaimoumou taime ana no te tapu i te au angaanga a te Au Kite. Kare i pou ake te toru epetoma i muri mai i te tomo anga atu te Nazi i te Netherlands, kua tua ratou i tetai pepa muna te araianga i te Au Kite o Iehova. Ia Mati 10, 1941, kua akariro tetai ripoti pereti e kia kiteaia te reira e te tangata, te akaapaanga i te Au Kite no te akatupuanga i tetai oroanga  “patoi anga i te au-enua e te au akaaerenga ekaretia.” Tei tupu, kua pakari maata mai te kimi anga i te Au Kite.

Ma te umere, noatu e kua akara pouroaia e te Gestapo kino, me kare te akava muna, te au ekaretia, kua takinokino pakari te reira okotai ua akaaerenga Kerititiano. “E takinokinoia e mate ua atu,” i akakite ei tetai tangata tuatua enua Dutch ko Dr. Louis de Jong, “e tamate okotai ua pupu akonoanga​—te Au Kite o Iehova.”​—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Te Patireia o te Netherlands i te Tuatau o te Tamaki Rua o te Ao).

Kua taokotai atu te au akava Dutch ki te Gestapo no te kimianga e te opu anga i te Au Kite. Pera katoa, kua akakite atu tetai akaaere tutaka tei mataku ra e tei akaruke i te akarongo ki te Nazi no runga i tona au taeake irinaki i mua ana. I te openga o Aperira 1941, kua opuia e 113 Au Kite. Kua tapu ainei teia ta anga pakari i te au angaanga tutuanga?

Ka kitea te pau anga i roto i te Meldungen aus den Niederlanden (Au Ripoti Mei te Netherlands), e tataanga akapupuia na te Sicherheitspolizei (Akava Tiaki) Tiamani i akapapa ia Aperira 1941. Te na ko ra te ripoti no runga i te Au Kite o Iehova: “Kua rave ua teia pupu araiia i te angaanga maroiroi i te enua katoa, te raveanga i te au uipaanga tureia e te tukuanga i te au aenga pepa te ira ra te au tumu manako ‘Takinokinoanga i te Au Kite o te Atua e mea kino tikai’ e ‘Ka akautunga a Iehova i te aronga takinokino ma te akapouanga mutu kore.’” E rua epetoma i muri mai kua akakite taua tataanga “noatu te pakari maata o te araianga tei akanooia e te Akava Tiaki ki runga i te au angaanga a te Aronga Apiipii Pipiria, kua akamaataia atu ta ratou au angaanga.” Ae, noatu te tumatetenga e ka opuia, kua rave ua atu te Au Kite i ta ratou angaanga, te akarukeanga e maata atu i te 350,000 puka ki te au tangata i te 1941 anake!

Na teaa i akariro i teia pupu meangiti te tupu ra o te Au Kite e meangiti mai i te anere kia tu mataku kore i to ratou au enemi tamataku? Mei te peroveta tiratiratu ko Isaia i taito ra, te mataku ra te Au Kite i te Atua, kare i te tangata. No teaa ra? Kua irinaki papu ratou i ta Iehova au tuatua akapapuanga kia Isaia: “Ko au, ko au nei rai, tei akapumaana ia kotou: koai oki koe i mataku ei koe i te tangata.”​—Isaia 51:12.

Umuumu te Tu Mataku Kore i te Tu Ngateitei

I te tae anga ki te openga o te 1941, kua kake te numero o te Au Kite tei opuia ki te 241. Inara, e meangiti ua tei tuku i te au no te mataku i te tangata ra. Ko Willy Lages, e mema rongonui no te akava muna Tiamani, kua taikuia i te tuatua anga e “90 patene Au Kite o Iehova tei patoi i te akakite aere i tetai apinga, koi meangiti uai te patene o tetai atu au pupu  tei vai muteki ua.” Kua akapapu te akakite anga a tetai orometua Dutch ko Johannes J. Buskes, tei tapekaia ma etai o te Au Kite, i ta Lages tuatua. I te 1951, kua tata a Buskes:

“I te reira tuatau, kua akangateitei maata au ia ratou no to ratou irinaki e te ririnui i to ratou akarongo. Kare rava e ngaropoina iaku te mapu tane​—kare aia i pakari atu i te 19​—tei tua aere i te au aenga pepa tei akakite i te inga anga o Hitler e te Third Reich. . . . Ka tukuna uaia aia i roto rai i te apa mataiti naringa aia i taputou no te akamutu i taua angaanga. No teia kua patoi maata aia, e kua akautungaia aia kia angaanga e tuatau ua atu i Tiamani. Kua kite meitaki matou i te aite anga o te reira. I tera mai popongi i te apaina angaia aia kua tuatua atu matou e aere ra, kua akakite atu au kiaia e ka manakonako matou iaia e ka pure nona. Ko tana pau anga: ‘Auraka e manata mai iaku. Ka aere mai te Patireia o te Atua.’ Kare rava e ngaropoinaia tetai apinga mei te reira rai, noatu rai e manga patoi anga taau i te au apiianga a teia Au Kite o Iehova.”

Noatu te patoi anga kino, kua maata ua atu te numero o te Au Kite. Koi vai ei etai 300 i mua ake i te tamaki rua o te ao, kua kake te numero ki te 1,379 i te 1943. Ma te maromaroa, i te tae anga ki te openga o taua mataiti, e 54 tei maata atu i te 350 Au Kite tei opuia kua mate i roto i te au puakapa tamamaeanga tuke tuke. Mei te 1944 mai, te vaira e 141 Au Kite o Iehova mei te Netherlands tei roto rai i te au puakapa tamamaeanga tuke tuke.

Te Mataiti Openga o te Takinokino Anga Nazi

I muri ake i te D day, ia Tiunu 6, 1944, kua tae atu te takinokino anga i te Au Kite ki tona mataiti openga. I te pae vaeau, te aro atura te Nazi e te aronga kapiti mai i te autu kore anga. Ka manako tetai i roto i teia turanga e ka akamutu te Nazi i te arumaki i te au Kerititiano noa ua. Inara, i taua mataiti rai, kua opuia tetai 48 Au Kite, e 68 o te Au Kite tei tapekaia kua mate ia. Ko tetai ia ratou ko Jacob van Bennekom, tei taikuia i mua ana.

Ko Jacob tetai e tai ngauru ma varu rai mataiti o te 580 tangata tei papetitoia e ko tetai o te Au Kite o Iehova i te 1941. Kare i roa ana i muri mai i te reira kua akaruke aia i tana angaanga meitaki no te mea kua umuumu mai te reira e kia tuku ua aia i tona tu neutara Kerititiano. Kua rave aia i tetai angaanga ei karere e kua akamata i te angaanga ei orometua tamou. Iaia e apai aere ra i te puka Pipiria, kua opuia aia e kua tapekaia. Ia Aukute 1944, kua tata atu a Jacob e 21 mataiti ki tona pamiri mei tetai are auri i te oire o Rotterdam:

“Te meitaki nei toku turanga kopapa e te rekareka nei. . . . Kua uiuiia ana au e a  taime. Te nga taime mua e rua e mea kino tikai, e kua papaia au ma te pakari, inara na roto i te maroiroi e te takinga meitaki o te Atu, te rauka nei rai iaku kia kore e akakite i etai apinga. . . . Kua rauka ke ana iaku i te oronga i te au tuatua i konei, e ono te katoa anga, ma te aronga akarongo e 102. Kua akaari etai o teia aronga i te inangaro e kua taputou mai me akarangatira ia ratou, ka rave ua atu ratou i teia.”

Ia Tepetema 14, 1944, kua apainaia atu a Jacob ki tetai puakapa tamamae i te oire Dutch o Amersfoort. I reira rai kua tutu ua atu aia. Akapeea? Kua maara i tetai taeake mouauri: “Kua akaputu te au mouauri i te au tumu avaava tei titiriia e te aronga tiaki e kua taangaanga i te au kapi o te Pipiria ei pepa avaava. I etai taime kua manuia a Jacob i te tatau i etai au tuatua mei tetai kapi Pipiria te vaitata ra kia roraia ei avaava. I reira rai, ka taangaanga aia i teia au tuatua ei akamata anga no tana tutuanga kia matou. Kare i roaia ana, kua kapiki matou ia Jacob ko ‘te Tangata Pipiria.’”

Ia Okotopa 1944, ko Jacob tetai i roto i tetai pupu mouauri tei otaia kia ko i te au puereere no te tangika. Kua patoi a Jacob i te rave i teia angaanga no te mea kare tona akava ngakau e akatika ana iaia kia turu i te au angaanga tamaki. Noatu kua tamataku putuputuia e te au tiaki, kare aia i tuku ana i te au. Ia Okotopa 13 kua apai atu tetai opita iaia mei te ngai koia anake ua ki te ngai angaanga. Kua tu ngaueue kore akaou a Jacob. I te openga ra, kua otaia a Jacob kia ko i tona uaorai vaarua e kua puiaia kia mate.

Kua Rave Tamou Uaia atu te Kimi Anga i te Au Kite

Kua akariri tikai te tu mataku kore o Jacob e tetai atu i te Nazi e kua akatupu i tetai kimikimi anga i te Au Kite. Ko tetai o ta ratou i takete ko Evert Kettelarij e tai ngauru ma varu mataiti. I te akamata anga, kua rauka ua ia Evert i te oro ke e kua pipini ua, inara i muri mai kua opuia aia e kua papa kinoia kia akakeu iaia kia akakite no runga i etai Au Kite. Kua patoi aia e kua tukunaia ki Tiamani kia rave i te angaanga pakari.

I taua marama rai, ia Okotopa 1944, kua arumaki atu te akava i te taokete o Evert, ko Bernard Luimes. I te kite anga ratou iaia, te aru  ra aia i etai atu nga Kite​—ko Antonie Rehmeijer raua ko Albertus Bos. Kua pou ke ana ia Albertus e 14 marama i roto i te puakapa tamamae anga. Inara, i te tukuna angaia aia, kua rave maroiroi akaou aia i te angaanga tutuanga. Te mea mua kua papa tangi koreia te nga tangata e toru e te Nazi, e oti kua puiaia kia mate ratou. I muri ua ake i te ope anga te tamaki e kua kiteia mai to ratou au kopapa e kua tanu akaouia. Kare i roa i muri poto mai i te tamaki, kua ripoti etai au nutipepa i teia tamate anga. Kua tata etai o te nutipepa e kua patoi putuputu te au Kite e toru no te rave i tetai angaanga na te Nazi tei patoi i ta te Atua ture e kua kapiti atu “no teia, kua tutaki ratou ma to ratou au oraanga.”

I te reira taime, ia Noema 10, 1944, ko Bernard Polman, tei taikuia i mua ana, kua opuia e kua tukunaia e kia rave i te angaanga vaeau. Koia ua te Kite i te aronga angaanga maroia e ko tei patoi i te rave i teia angaanga. Kua tauta te aronga tiaki i te au ravenga tukeke kia akakeu iaia kia tuku i te au. Kare i orongaia ana tetai kai nana. Kua papa kinoia aia ma te au potonga rakau, tetai pe, e te tumu o te pupui. Pera katoa, kua maroia aia kia aere na roto i te vai anu teitei ki runga i te turi, e oti kua tukunaia aia ki roto i te ngai i raro ake ma te mauu, te ngai i pou iaia te po i roto i tona kakau mauu. Noatu rai, kare a Bernard i tuku ana i te au.

I taua taime, kua akatikaia to Bernard nga tuaine, kare i te Au Kite o Iehova, kia atoro iaia. Kua raurau raua iaia kia taui i tona manako, inara kare te reira i akakeu ana iaia. I te ui anga raua kia Bernard me ka rauka ia raua i te rave i tetai apinga nana, kua taiku mai aia e kia oki raua ki te kainga e apii i te Pipiria. Kua akatika tona aronga takinokino i tana vaine nui kia atoro iaia, te manakonakoanga e ka rauka iaia i te taparuparu i tona tu maro. Inara kua riro aia i reira e tana au tuatua mataku kore kia akaketaketa i to Bernard turanga kia vai tiratiratu ki te Atua. Ia Noema 17, 1944, kua puiaia a Bernard e tona aronga takinokino e rima taime ia etai aronga angaanga e akara atura. Noatu i muri ake i te matenga a Bernard, tona kopapa kua ki i te au katiriti, kua riri kino tikai te opita akaaere e kua rave mai aia i tana pupui e kua pupui atu ia Bernard na roto i tona nga mata.

Noatu kua akapoitirere teia takinokino anga i te Au Kite tei rongo atu i te tamate anga, kua vai tiratiratu ratou e te mataku kore e kua rave ua atu i ta ratou angaanga Kerititiano. Kua ripoti mai tetai putuputuanga meangiti o te Au Kite o Iehova, tei kiteia i te pae mai i te ngai i tamateiai a Bernard, kare i roa i muri ake i te tamate anga: “Teia marama, noatu te reva kino e te au tu ngata ta Satani i tuku mai ki runga i to tatou mataara, kua rauka ia tatou i te akamaata i ta tatou angaanga. Kua kake te numero tei pou i roto i te angaanga koro mei te 429 ki te 765. . . . Koi tutu aere ei, kua aravei tetai taeake i tetai tangata tei rauka iaia i te akakite meitaki atu. Kua ui mai te tangata me ko teia rai te akarongo o te tangata tei puiia. I te akarongoanga e koia ia, kua tuatua te tangata: ‘Mei teaa taua tu tangata, mei teaa te akarongo! Ko taku ia ka kapiki e e tangata puapinga i roto i te akarongo!’”

Akamaaraia e Iehova

Ia Me 1945 kua autu kore te Nazi e kua tuaruia mei te Netherlands. Noatu te au takinokino anga pakari i te tuatau o te tamaki, kua maata te numero o te Au Kite o Iehova mei te anere ua kua tere atu i te 2,000. Te tuatuaanga no runga i teia Au Kite i te tuatau tamaki, kua karanga te tangata tuatua enua ko Dr. de Jong e: “Kua patoi te maata anga ia ratou i te akakore i to ratou akarongo noatu te au tamataku anga e te tamamae anga.”

No reira, ma te tumu meitaki, kua akamaaraia e etai au mana akaaere te Au Kite o Iehova no te tu mataku kore ta ratou i akono noatu te tutara anga Nazi. Inara, ko te mea puapinga maata atu, ka akamaaraia teia rekoti o teia Au Kite i te tuatau tamaki e Iehova raua ko Iesu. (Ebera 6:10) I te tuatau o te Tutara Anga Tauatini Mataiti o Iesu Karaiti, ka akatuia teia Au Kite tiratiratu e te mataku kore tei tuku i to ratou oraanga i te angaanga a te Atua mei te menema, ma te au manakonakoanga o te ora mutu kore i roto i te enua parataito!​—Ioane 5:​28, 29.

[Tutu i te kapi 24]

Ko Jacob van Bennekom

[Tutu i te kapi 26]

E nutipepa tapiriia mai no runga i tetai tataanga arai i te Au Kite o Iehova

[Au Tutu i te kapi 27]

Katau: Ko Bernard Luimes; i raro ake: Ko Albertus Bos (te kaui) e Antonie Rehmeijer; i raro ake: Te opati o te Taiate i Heemstede