Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

E Rakau Orive Ruperupe i Roto i te Are o te Atua

E Rakau Orive Ruperupe i Roto i te Are o te Atua

E Rakau Orive Ruperupe i Roto i te Are o te Atua

I TE enua o Iseraela, te tupu ra tetai rakau kare e rauka i te takoreia. Noatu me ka tipuia, ka tuputupu akaou mai te tumu. E me kokotiia tona ua, ka tutaki te reira i tona pu ma te inu maata te ka rauka i te taangaangaia no te tunuanga kai, te tutungianga, te pae kopapa, e te akamanea anga.

Kia tau ki tetai parapore taito tei rekotiia i roto i te puka Pipiria o Akava, “aere atura te rakau e akatainu i tetai ariki ki rungao ia ratou.” Ko teea rakau o te vao rakau ta ratou iki anga mua? Kare atu mari ra ko te rakau orive maata ra.​—Akava 9:8.

I te 3,500 mataiti i topa, kua akataka te peroveta ko Mose ia Iseraela ei ‘enua meitaki ra, e enua olive.’ (Deuteronomi 8:​7, 8) Noatu i teia tuatau, te totoa aere ra te au rakau orive i te enua mei te papa o te Maunga Heremona i te tokerau ki te tapa o Bere-seba i te tonga. Te akamanea ra rai ratou i te pae tai o te Ngai Tika o Sarona, te ngai tokatoka o Samaria, e te au o uua o Galilea.

E putuputu te taime kua taangaanga te aronga tata Pipiria i te rakau orive na roto i tetai tu akatutu anga. Te akatutu ra te tu o teia rakau i to te Atua tu aroa, te taputou no te tuakaouanga, e tetai oraanga pamiri mataora. Te akara vaitata anga i te orive ka tauturu ia tatou kia marama i teia au irava Tuatua Tapu e ka akaoonu i ta tatou ariki anga i teia rakau umere tikai te kapiti ra ki te katoa anga o te au mea angaia i te akapaapaaanga i Tei Maani ra i te reira.​—Salamo 148:​7, 9.

Te Rakau Orive Pakari Tikai

Kare e akara anga manea ana tetai rakau orive me akaraia atu. Kare te reira e teitei ana mei te au rakau tika arezi o Lebanona. Kare e puapinga maata ana to te reira tumu mei te paina rai, e kare to te reira puera e akamareka ana i te mata mei te tumu sekadi rai. (Imene a Solomona 1:17; Amosa 2:9) Ko te tuanga puapinga maata o te rakau orive te vaira kare e kiteaia​—tei roto i te one. Ko tona au aka totoa, penei ka taeria ki te 6 mita te roa i roto ra e te atea te mamao, ko te puapinga ia ki te maata anga o taua tumu rakau e tona ora.

Ka akariro taua au aka i te au rakau orive i te pae maunga tikatika kia ora ua atu i te matangi pakari me mate ke ana te au tumu rakau i te vai i roto i te o. Te akariro ra te au aka kia uua ua mai te reira i te au orive no tetai au anere mataiti, noatu e me ka akara anga e te tau ra te tumu ei vaie. Ko ta teia tumu rakau pakari e umuumu ra koia oki ko tetai ngai atea kia tupu e te one meitaki e orai te reira, kare e au teita me kare tetai atu rakau te ka noo ia e te au manumanu kino. Me akonoia teia au anoano, ka rauka i te tumu rakau okotai te oronga mai e tae atu ki te 57 rita inu i te mataiti.

Kare e ekoko anga e kua akaperepereia te orive e to Iseraela no tona inu oko maata. Te au ramepa ma te au viki te ngote ra i te inu orive kua turama i to ratou au kainga. (Levitiku 24:2) E puapinga oki te inu orive no te tunuanga kai. Kua paruru te reira i te pakiri mei te ra, e kua oronga te reira i te pua ki to Iseraela ei tama anga. Ko te titona, te uaina, e te au orive te au ua rakau maata o te enua. Ka riro te puapinga kore anga o tetai kokoti anga orive ei tumatetenga ki tetai pamiri Iseraela.​—Deuteronomi 7:13; Habakuka 3:17.

Inara, tei matauia, e maata tikai te inu orive. Kua tuatua a Mose no runga i te Enua Taputouia e ko te ‘enua orive’ papu rai no te mea ko te orive te tumu rakau tatanu matauia i taua ngai ra. Kua akataka te tangata apii natura o te tai ngauru ma iva anere mataiti ko H. B. Tristram i te orive e “ko tetai tumu rakau tuke ua ake i te enua.” No te puapinga o te reira e te maata, kua riro te inu orive ei oko i te pa enua i te ngai Mediterranean. Kua taiku katoa a Iesu Karaiti i tetai kaiou tei tareia e e “okotai anere bato mori.”​—Luka 16:​5, 6.

“Mei te Olive Tupu Ou Ïa”

Te akatutu maira te rakau orive puapinga i te au akameitakianga tu-Atua. Akapeea tetai tangata mataku i te Atua i te tutaki angaia? “Ka riro taau vaine i toou ra pae are, mei te vine uua ra,” i imene ei te tata taramo. “E taau au tamariki i te akapini anga i taau ra kaingakai, mei te olive tupu ou ïa.” (Salamo 128:3) Eaa ra teia “olive tupu ou ïa,” e eaa ra te tata taramo i akaaite ei ia ratou ki te au tamariki ra?

E tuke tikai te rakau orive i te mea e te tuputupu maira te au kao tupu ou mei te tumu tikai. * I te mea, kua pakari, kare e rauka i te tumu tikai i te uua akaou mei tei rave ana i mua ana, penei ka akatika te aronga tatanu e kia tuputupu akaou me kare kia nionio mai tetai au kao, kia tupu e riro ua atu ei tuanga no te tumu rakau. I muri mai i tetai tuatau, ka rauka i te tumu rakau e toru me kore e a tumu ou maroiroi, te ka koropini i te reira, mei te au tamariki rai i te akapini anga i te kaingakai. E okotai o teia au tupu anga tumu, e ka ta tuanga ratou no te uua mai anga i te au orive memeitaki.

Te tau ra teia tu o te rakau orive i te akatutu mai e akapeea te au tamariki tamaroa e te tamaine i te tupu ngaueue kore anga i roto i te akarongo, kia akameitaki ia te au aka pae vaerua ketaketa o to ratou nga metua. I te uanga e mamaata maira, ka kapiti katoa ratou i roto i te uua mai anga i te ua e te turuanga i to ratou nga metua, te rekareka ra i te kite atu i ta ratou tamariki e tavini ra ia Iehova i te pae ia ratou.​—Maseli 15:20.

“E Manakonako Anga oki tei te Rakau”

Ka rekareka tetai metua tane pakarikari te tavini ra ia Iehova i tana au tamariki akono Atua. Inara ka aue katoa teia au tamariki me ‘aere na te ara o te ao katoa nei’ to ratou metua tane. (1 Ariki 2:2) E tauturu ei ia tatou kia autu i taua tumatetenga pamiri, te akapapu maira te Pipiria ia tatou e te vaira te tuakaouanga.​—Ioane 5:​28, 29; 11:25.

Kua kite oki a Iobu, e metua tane no tetai tamariki e manganui, i te poto o te ora anga o te tangata. Kua akaaite aia i te reira ki te puera anga te viviki ra i te mae. (Iobu 1:2; 14:​1, 2) Kua anoano a Iobu i te matenga ei mataara e orai mei tona mamae anga, te manakoanga i te rua ei ngai araiia e mei te reira ka rauka iaia te oki ki reira. “Kia mate te tangata nei, ka ora akaou ainei aia?” i ui ei a Iobu. I reira kua pau papu tikai aia: “E tapapa rai au i oku puke rā i akonoia ra e kia ope, e tae rava atu ki toku tu ke anga ra. Naau [e Iehova] e kapiki mai, e naku e io atu kia koe: e tangi rai koe ki te angaanga a to rima ra.”​—Iobu 14:​13-15.

Akapeea a Iobu i te akatutu anga i tona tu irinaki anga e ka kapiki mai te Atua iaia mei te rua? Na tetai rakau, te akataka anga o te reira te taiku ra aia ki te orive. “E manakonako anga oki tei te rakau ra,” i na Iobu ei. “Kia tipuia ra, e kao akaou ïa.” (Iobu 14:7) Penei ka tipuia tetai rakau orive, inara kare ia e takore i te reira. Kia uutiia mai te aka o te tumu rakau e mate ei te reira. Me vai ua atu te au aka ki roto, ka tuputupu akaou mai te tumu rakau ma te maroiroi.

Noatu me ka akakino tikai tetai tuatau maro anga i tetai rakau orive pakari, ka maroiroi akaou taua tumu. “E pakari oti tona aka i raro i te one, e mate atura te tumu ki runga i te enua; Kia ongi i te vai ra, e tupu akaou ïa, e tupu akaou tona au rara mei te rakau tanu ra.” (Iobu 14:​8, 9) Kua noo a Iobu i roto i tetai enua maro e te reporepo penei kua kite ana aia i te au tumu orive pakari te akaraanga maro ra e kare e oraora ana. Inara, i te ua anga mai, kua tupu akaou mai taua tumu rakau “mate” ra e ka tuputupu mai te tumu ou mei te reira au aka mei te mea ra e e “rakau ou ia.” Kua taki atu teia tupu anga i tetai tangata tanutanu kia tuatua e: “Ka rauka ia koe i te tuatua e kare te au rakau orive e mate.”

Mei tetai tangata tanutanu rai e anoano ra i te kite atu i tana rakau orive mae kia tupu akaou, te anoano katoa ra a Iehova i te akatuakaou i tona au tavini tiratiratu. Te tapapa ra aia i te tuatau no te akaora i te au tangata tiratiratu tataki tai mei ia Aberahama raua ko Sara, Isaaka raua ko Rebeka, e tetai atu e manganui. (Mataio 22:​31, 32) Mei teaa ra te meitaki i te turou mai i tei mate ra e kia kite akaou ia ratou i te akonoanga i te oraanga ki e te uanga akaou!

Te Rakau Orive Akatutu

Ka kiteia to te Atua tu aroa i roto i tona tu papaki tai kore e pera katoa i tana oronga anga mai i te tuakaou anga. Kua taangaanga te apotetoro ko Paulo i te rakau orive ei akatutu mei teaa te atea i te aroa o Iehova ki te tangata noatu to ratou pakiri me kare te ngai i aere mai ei ratou. No te au anere mataiti kua ngakau parau te ngati Iuda no te riro anga mai ei au tangata ikiia no te Atua, ‘te uanga a Aberahama.’​—Ioane 8:33; Luka 3:8.

I te anau angaia mai i roto i te iti tangata ngati Iuda kare ia i te umuumu anga e raukai te mareka tu-Atua. Inara, e au ngati Iuda te au pipi mua a Iesu, e kua rauka ia ratou te akameitaki anga e kia riro e ko te au tangata mua kia ikiia e te Atua kia kapiti atu ki te uanga taputouia a Aberahama. (Genese 22:18; Galatia 3:29) Kua akaaite a Paulo i teia au pipi ngati Iuda ki te au rara rakau orive akatutuia.

Kua kopae te maata anga o te au ngati Iuda ia Iesu, te akariro anga ia ratou kia kore e tau ei au mema a te tuatau ki mua o te “anana iti,” me kare “te Iseraela o te Atua.” (Luka 12:32; Galatia 6:16) No reira, kua riro mai ratou ei au rara orive akatutu tei tipu keia. Naai e mono i to ratou ngai? I te mataiti 36 T.N., kua ikiia te au Kenitara kia riro mai ei tuanga o te uanga a Aberahama. Mei te mea ra e kua pau a Iehova i te au rara orive ngangaere ki te rakau orive meitaki ra. Ko te aronga te ka riro e ko tetai o te uanga a Aberahama ka kapiti mai i te au tangata o te pa enua. Ka riro te au Kerititiano Kenitara i teianei e ‘tei ia ratou katoa oki te meitaki e te inu o taua olive ra.’​—Roma 11:17.

No tetai tanutanu, te pau anga i tetai rara orive ngangaere ki te rakau orive meitaki kare i manakoia ana e mea “keia mai.” (Roma 11:24) “E pau i te mea meitaki ki runga i te mea ngangaere, e, mei ta te Arapia e karanga ra, ka autu te reira i te mea ngangaere,” i akamarama ei te tataanga The Land and the Book, “inara kare e rauka ia koe te taui i te ravenga e ka manuiai.” Pera katoa kua poitirere tikai te au Kerititiano ngati Iuda e “kua akara aroa mai [a Iehova] i te etene i muatangana, e rave i tetai papaki tangata i roto ia ratou ra no tona ingoa.” (Angaanga 10:​44-48; 15:14) Inara, e akairo taka meitaki teia, e kare te akatupu anga i te akakoroanga o te Atua e kia irinakiia ki runga i te okotai iti tangata. Kare, ko “te mataku ra iaia, e ko te rave i te tuatua-tika, i te pa enua ravarai, ko tei kiteia mai ïa e ia.”​—Angaanga 10:35.

Te akakite maira a Paulo i te mea kua tipuia te “au rara” ngati Iuda tiratiratu kore o te rakau orive, ka tupu rai te reira ki tetai e na roto i te ngakau parau e te akarongo kore kare i vai ki roto i to Iehova mareka anga. (Roma 11:​19, 20) Te akatutu maira teia e auraka kia manako koreia to te Atua tu takinga meitaki.​—2 Korinetia 6:1.

Paraianga ma te Inu

Te taiku ra te au Tuatua Tapu ki te au tataanga tika tikai e te akatutu anga no te taangaanga i te inu orive. I te tuatau taito, kua ‘akaparuparuia [te au ngai mamae e te ngai uri kerekere] ma te inu’ kia rapakau i te reira. (Isaia 1:6) Kia tau ki tetai o te akatutu anga a Iesu, kua riringi tetai tangata Samaria meitaki i te inu orive e te uaina ki runga i te ngai mamae anga o tetai tangata tana i aravei i runga i te mataara ki Ieriko.​—Luka 10:34.

Te riringi anga i te inu orive ki runga i te upoko o tetai e mea akaoraora e te maru tikai. (Salamo 141:5) I te akonoanga i te au maki pae vaerua, penei ka ‘akatainu [te aronga pakari Kerititiano] i tetai mema o te ekalesia i te manongi i te ingoa o te Atu ra.’ (Iakobo 5:14) Kua akaaiteia te ako anga Tuatua Tapu aroa a te aronga pakari e te au pure ngakau tae no te tangata irinaki tei maki i te pae vaerua ki te inu orive maru ra. Ma te umere, na tetai tu akatutu Epera kua akaaiteia tetai tangata meitaki ki te “inu orive ma.”

‘Te Olive Ruperupe i te Are o te Atua’

I te akara anga i te au manako i runga akenei, kare i te mea umere e kua akaaiteia te au tavini o te Atua ki te au rakau orive. Kua anoano a Davida kia riro mei ‘te olive ruperupe i te are o te Atua.’ (Salamo 52:8) Mei te au pamiri Iseraela tei akapini i to ratou kainga i te rakau orive, no reira kua umuumu a Davida e kia vaitata kia Iehova e kia uua i te au ua ei akapaapaa i te Atua.​—Salamo 52:9.

Koi tiratiratu ei kia Iehova, kua akaaiteia te nga kopu patireia e rua o Iuda ei “olive ruperupe, e te manea, e te ua meitaki.” (Ieremia 11:​15, 16) Inara kua ngaro i te iti tangata o Iuda te turanga akameitakiia ‘tei kore i tika kia akarongo mai i ta Iehova au tuatua; e kua aru aere i te au atua ke.’​—Ieremia 11:10.

Kia riro mai ei rakau orive ruperupe i te are o te Atua, kia akarongo tatou ia Iehova e kia puareinga i te ariki i te ako anga na tana “tipu” anga aia ia tatou e raukai ia tatou te ua mai i te ua Kerititiano. (Ebera 12:​5, 6) Pera katoa, mei tetai rakau orive te anoano ra i te au aka totoa aere e orai i te tuatau maro, ka anoanoia tatou kia akamatutu i to tatou au aka pae vaerua e raukai te akakoromaki i te au timata anga e te takinokino anga.​—Mataio 13:21; Kolosa 2:​6, 7.

Te akatutu meitaki ra te rakau orive i te Kerititiano tiratiratu, penei kare i kiteia e te ao inara te kiteia ra e te Atua. Me mate taua tangata ra i roto i teia akatereanga, ka ora akaou mai aia i te ao ou te aere maira.​—2 Korinetia 6:9; 2 Petero 3:13.

Te rakau orive kare e rauka i te takoreia te uua ra i te au mataiti ravarai te akamaara maira kia tatou i ta te Atua taputou: “Mei te au rā o te rakau nei te au rā o toku ra iti-tangata; e rekareka tei ikiia e au ra i te angaanga a to ratou uaorai rima.” (Isaia 65:22) Ka akatupuia taua taputou totouia i roto i to te Atua ao ou.​—2 Petero 3:13.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

^ para. 13 Tei matauia ka tipuia te au kao tupu ou i te au mataiti ravarai kia kore te reira e rave i te maroiroi mei te tumu rakau maata.

[Tutu i te kapi 25]

Tetai tumu tungatunga taito tei kiteia i Jávea, Alicante Province, Paniora

[Au Tutu i te kapi 26]

Au aua orive i Granada Province, Paniora

[Tutu i te kapi 26]

Tetai rakau orive taito i vao i te au paruru o Ierusalema

[Tutu i te kapi 26]

Taiku te Pipiria i te pauanga o te au atava ki runga i te au rakau orive

[Tutu i te kapi 26]

Kua koropiniia teia rakau orive pakari e te au kao ou