Te Au Evangeria​—E Tuatua Enua me e Tuatua Maani Ua?

TAKAPINI i teianei ao kua tuituiia te tua o Iesu o Nazareta​—e mapu tane tei taui i te tuatua enua o te tangata​—ki roto tikai i te tu o te taiate. E tuanga ia no te kite apiianga akanooia e te matauia ra o te tangata. E manganui te manako ra i te au Evangeria e ko te au tumu anga o te au tuatua mou e te au tuatua anga ope kore, mei te, “Kia riro ra ta kotou Koia, ei koia; e ta kotou Kare, ei kare.” (Mataio 5:37) E tika, penei ko te au tataanga Evangeria te tumu anga o te au apiianga tei apiiia e toou nga metua kia koe, me e Kerititiano raua e me kare ra.

No te au mirioni aronga aru ngakau tae ia Karaiti, kua oronga te au Evangeria i te akataka anga o tetai tangata e nona i puareinga ra ratou i te mamae e te mate. Kua oronga katoa mai te au Evangeria i te tumu anga e te akauruanga o te tu mataku kore, te akakoromaki, te akarongo, e te manakonakoanga. Kare ainei, e, ka akatika koe e na roto ua i tetai kite anga patoi koreia e raukai i te akakore i teia au tataanga ei mea maani ua? Na te akamanakoanga i te maata o te akakeu anga tei rauka i te au tataanga Evangeria ki runga i te manako e te tu o te tangata, kare ainei koe e maro atu i tetai akakite anga akapapuanga me ka inangaro tetai i te akatupu i te manako ekoko no runga i te tu tika tikai?

Te pati atu nei matou ia koe kia akamanako i etai au uianga akakeu anga manako no runga i te au Evangeria. E akara uaorai koe e eaa ta etai o te aronga apii i te au Evangeria i manako no runga i teia au itiu, noatu rai kare etai ia ratou i te au Kerititiano. I reira ka rauka ia koe i te akaope i taau i manako.

AU UIANGA KIA AKAMANAKOIA

◆ E tua maani karape uaia ainei te au Evangeria?

Kua tuatua a Robert Funk, tei akanoo i te Jesus Seminar, e: “Ko Mataio, Mareko, Luka e Ioane kua ‘akaari atura i te Mesia’ kia akariro iaia e kia taui ki te apii anga Kerititiano tei tupu mai i muri ake i te matenga o Iesu.” Inara, i te au Evangeria e tataia ra, e manganui tei rongo ana i te au tuatua a Iesu, kua kite ana i tana au angaanga, e kua kite ana iaia i muri ake i tona tuakaouanga te ora ra rai. Kare ratou i akaapa ana i te aronga tata i te Evangeria ma te pikikaa.

Ka akamanako ana i te matenga e te tuakaouanga o Karaiti. Kare te au Evangeria i ki anake i te au tataanga tau no runga i te matenga e te tuakaouanga o Iesu pera katoa rai te reta mua a te apotetoro ko Paulo ki te au Kerititiano i Korinetia taito ra. Kua tata aia: “Kua tuku atu oki au ia kotou i muatangana, i tei rauka mai na iaku ra e, i mate te Mesia i ta tatou nei ara, mei tei te tuatua i tataia ra: E i tanumia oki aia, e tu akaou maira i te po toru, mei tei te tuatua i tataia ra: E i kitea aia ia Kepha, e i te ngauru ma rua i muri ake: E muri akera oki, i kitea aia e te au taeake e rima katoa anere e ara, okotai rai kite anga; te ora ua nei rai te maata o taua aronga ra, kua moe ra tetai papaki. E muri akera oki, kitea iora aia e Iakobo; e i te au aposetolo ravarai i muri ake. E te openga iora, kitea katoa iora iaku, mei te mea e e maemo au.” (1 Korinetia 15:​3-8) E aronga akapapu tikai taua au kite ra ki te au tuatua tika tuatua enua no runga i te oraanga o Iesu.

Kare e kiteia te manako ua anga tei tuatuaia e te aronga akaapa o teia tuatau i roto i te au  Tuatua Tapu Ereni Kerititiano. Mari ra, te kiteia ra te reira i roto i te au tataanga o te rua anere mataiti T.N. No reira kua maaniia tetai au akakite anga kare i tau ki te irava no runga ia Karaiti i te tupuanga te akaruke akarongo mei te Akonoanga Kerititiano mou i te au ngai tangata tei akaatea mai mei te putuputuanga apotetoro ra.​—Angaanga 20:​28-30.

◆ E au peu ainei te au Evangeria?

Kua ngata i te tangata tata e te akaapa ko C. S. Lewis i te manako i te au Evangeria ei au peu tikai. “Ei tangata tuatua enua tata puka te papu meitaki nei iaku e noatu e eaa te au Evangeria, kare te reira i te au peu,” i tata ei aia. “Kare te reira e akaari ana i te tu manako ua kia riro ei au peu. . . . Kare i kite meitakiia e tatou te maata anga o te oraanga o Iesu, e kare e aronga te manako ra i te peu e akatika i te reira kia pera.” E mea umere katoa noatu e kare te tangata tuatua enua kiteia ko H. G. Wells i tuatua ana e e Kerititiano ia, kua akakite aia: “Te taokotai ra te [aronga tata Evangeria] e a i te orongaanga mai kia tatou i tetai tutu no tetai tangata papu tikai; te apai ra ratou . . . i tetai akapapu anga tika tikai.”

Ka akamanako ana i tetai atianga i te mama anga mai a Iesu tei akatuia ki tana au pipi. Papu rai ka akariro tetai tangata maani peu meitaki i to Iesu oki anga mai ma te umere tikai, ka akakite i tetai tuatua puapinga, me kore ka tu mai ki roto i te marama e te manea tikai. Kareka ra, kua akataka te aronga tata Evangeria iaia e te tu ra ki mua i tana au pipi. E oti kua ui aia: “E te au tamariki ra, e manga ta kotou?” (Ioane 21:5) Kua taopenga te tangata kite ko Gregg Easterbrook e: “Te akakite ra teia tu amiri anga e e tataanga tika tikai ia, kare i te mea maani ua.”

Te au akaapa anga e e au peu te au Evangeria te akatarevake katoa ra i te au ravenga rapi pakari no te apiianga tei akanooia i te tuatau o te tataanga o te au Evangeria. Kua aru vaitata taua ravenga i te apiianga ripiti ua anga​—e ravenga tamou ngakau na te tuatua anga me kare ripiti anga. Te ariki ra teia i te tuatua tika e te meitaki o te au tuatua a Iesu e te au angaanga e i te maani ua anga i tetai uri anga kare i tika.

◆ Me e au peu te Evangeria, ka rauka ainei kia akapapa vivikiia i muri ake i te matenga o Iesu?

Kia tau ki te au kite anga rauka ua, kua tataia te au Evangeria i rotopu i te mataiti 41 ki te 98 T.N. Kua mate a Iesu i te mataiti 33 T.N. Teia te aiteanga kua akapapaia te au tataanga no runga i tona oraanga i roto i tetai tuatau poto ua i muri ake i te ope anga tana angaanga orometua. Te akatupu ra teia i te arai anga maata ki te maro anga e e au peu te au tua Evangeria. Te anoanoia ra te taime no te au peu kia akatupuia. Ka akara ana, ei akamanako anga, i te Iliad e te Odyssey a te tangata atu pee Ereni taito ko Homer. Kua karanga etai e kua tupu mai te tata anga o nga peu e rua e kua riro mai ei tango tikai i te au anere mataiti i aereia mai. Akapeea te au Evangeria?

I roto i tana puka Caesar and Christ, kua tata te tangata tata tuatua enua ko Will Durant e: “Kia oti i etai tangata toko iti ua . . . i te akamata i tetai manako mana ririnui e te rekaia, e manako akateiteiia e ko tetai orama akauruanga i te taeake anga tangata nei, ka riro te reira ei temeio kia mamao roa atu tona ngata kia irinakiia i to tei papaia ki roto i te au Evangeria ra. I muri ake i te rua anere mataiti o te Apiianga Tamou i te au tataanga no runga i te oraanga, te tu, e te apii anga o Karaiti, te taka meitaki ra, e te o maira te au tu umere roa atu i roto i te tuatua enua o tetai tangata Opunga.”

◆ Kua tataia ainei te au Evangeria i muri mai kia akatano i te au anoano o te ngai tangata Kerititiano mua?

Kua maro etai aronga akaapa e kua akakeu te au poritiki o te ngai tangata Kerititiano mua i te aronga tata Evangeria kia akatano i te tua o Iesu me kare kia kapiti ki te reira. Inara, te akaari maira te apii anga vaitata i te au Evangeria e kare taua akatanotano anga i tupu ana. Naringa i akatanoia te au tataanga Evangeria no runga ia Iesu tei tupu mai mei te akavare anga Kerititiano i te anere mataiti mua, eaa i reira te au tuatua papu kore no runga i te ngati Iuda e te au Kenitara i vai ei i roto taua tataanga?

Ka kitea tetai akaraanga i roto ia Mataio 6:​5-7, i reira kua taikuia a Iesu i te tuatuaanga: “E kia  pure koe, auraka mei ta te aronga pikikaa ra: ko tei inangaro i te pure tu ua i roto i te au sunago, e te pae arataa ra, kia akaraia ratou e te tangata. Koia tika taku e karanga atu kia kotou na, Kua rauka ta ratou tutaki.” Te taka meitaki ra, e e akaapa anga teia ki te au arataki akonoanga ngati Iuda. Kua tuatua atu a Iesu: “E kia pure kotou, auraka e maata te tuatua rikiriki puapinga kore, mei ta te au etene [te au Kenitara] ra: ko tei manako e, tei te rai o te tuatua e kiteia mai ei ratou.” Na te taiku anga ia Iesu na teia tu, kare te aronga tata Evangeria e te tauta ra e kia maata mai te aronga ariu ra. Te rekoti ua ra ratou i te au tuatua tei taikuia e Iesu Karaiti.

Ka akamanako katoa ana i te au tataanga Evangeria no runga i te nga vaine tei atoro i to Iesu menema e kua kite atu e te ngaa ra te reira. (Mareko 16:​1-8) Kia tau kia Gregg Easterbrook, “i roto i te oraanga tangata o te Itinga Rotopu taito, kua manakoia te akakite anga a te au vaine ei akakite anga irinaki koreia: ei akatau anga, ka rava ua e rua nga kite tane i te akaapa i tetai vaine e e vaine akaturi, koi kore ei e rauka i te akakite anga a tetai vaine i te akaapa i tetai tane.” E tika, kare te au pipi a Iesu i irinaki ana i te nga vaine! (Luka 24:11) No reira kare i tau e kua maani akakoro uaia taua tua.

Te kore anga o te au parapore i roto i te au reta e i roto i te puka Angaanga e maro anga pakari ia e kare i tauru uaia te aronga i roto i te au Evangeria e te au Kerititiano mua inara kua tuatuaia e Iesu. Pera katoa, te akaaite meitaki anga i te au Evangeria ma te au reta te akaari maira e kare te au tuatua a Paulo e tetai atu aronga tata o te au Tuatua Tapu Ereni i taui karape i te tuatua e kua orongaia kia Iesu. Naringa te ngai tangata Kerititiano mua i rave i taua mea ra, te tika anga ka kitea e tatou etai au tataanga mei te au reta i roto i te au tataanga Evangeria. I te mea ra e kare e kitea ana e tatou, ka papu ia tatou i te taopenga e e akamata anga mua e te tika tikai te Evangeria.

◆ Akapeea te au tuke anga i roto i te au Evangeria?

Kua roa ana e kua akaapa te aronga akaapa e kua ki te au Evangeria i te au tuke anga. Kua anoano te tangata tuatua enua ko Durant i te akara meitaki i te au tataanga Evangeria mei tetai akaraanga tika​—ei au tataanga tuatua enua. Noatu e kua karanga aia e te vaira te tuke anga i roto i te reira, kua taopenga aia: “E meangiti ua te tuke anga [te tau ra], kare i kino roa; i te katoa anga te taokotai meitaki ra te au manako i roto i te au evangeria e te akakite ra i tetai tutu tau o Karaiti.”

Tetai tuke anga i roto i te au tataanga Evangeria te akatikatika ngoie ia ra. Kia akatutu: Te tuatua ra Mataio 8:5 e “kua aere maira tetai rangatira anere [kia Iesu], tuatua meitaki maira kiaia” kia rapakau i tetai tavini. Ia Luka 7:3, ka tatau tatou i reira “kua unga atura aia [te opita] i te aronga pakari o te ngati Iuda, e tuatua meitaki atu kiaia [kia Iesu] ra, e aere mai aia e akaora i tona tavini.” Kua unga atu te opita i te aronga pakari ei komono iaia. Te akakite ra a Mataio e kua pati atu te opita vaeau ia Iesu i te mea kua tuku taua tangata ra i tana pati anga na roto i te aronga pakari, tei tavini ei  vaa tuatua nona. Ko teia tetai akaraanga te akaari maira e ka rauka te au tarevake tei manakoia i roto i te au Evangeria i te akatikatikaia.

Akapeea ra te au akaapa anga a te aronga akaapa teitei e kare te au evangeria i tau ki te turanga tuatua enua? I tuatua ei a Durant: “I roto i to ratou mataora anga no ta ratou au kite anga kua taangaanga te Aronga Akaapa Teitei ki te au tamata anga Koreromotu Ou no te tu tika tikai e te pakari kia ratou ko tetai aronga rongoia taito e anere ua atu​—ei akaraanga, ko Hammurabi, David, Socrates​—ka riro mai ei tangata peu. Noatu te tu papakitai e te au manako tamanako uaia o te aronga evangeria, kua rekoti ratou i te au tupu anga e manganui te ka rauka i te aronga maani ua i te arai​—te tu taemoemo o te apotetoro no te ngai teitei i roto i te Patireia, te oro ke anga ratou i muri ake i te opu angaia a Iesu, te pikikaa anga a Petero . . . Kare e rauka i tetai te tatau ra i teia au tataanga i te ekoko i te tika anga o te peretana i muri ake i teia.”

◆ Te mono ra ainei te Akonoanga Kerititiano i teia tuatau ia Iesu o te au Evangeria?

Kua akakite te Jesus Seminar e “kare i akanooia ki runga i te akakite anga a te au konitara akonoanga” ta ratou au kimikimi anga i te au Evangeria. Inara kua kite te tangata tata tuatua enua ko Wells e te vaira tetai ngai va maatamaata i rotopu i te au apiianga a Iesu tei orongaia mai i roto i te au Evangeria e ta Kerititome. Kua tata aia: “Kare e kite anga e kua rongo ana te au apotetoro a Iesu i te Toru Tai​—i tetai atianga mei iaia. . . . Kare katoa a [Iesu] i karanga ana i tetai tuatua no runga i te akamori anga a tona metua vaine ko Maria, i roto i te tu o Isis, te Ariki Vaine o te rangi ra. Ko te mea tei akatutuia ei Kerititiano i roto i te akamori anga e te taangaanga anga, kua kopae aia.” No reira, kare e rauka i tetai i te akava i te puapinga o te au Evangeria i runga i te tumu o te au apiianga Kerititome.

 EAA TOOU MANAKO TAOPENGA ANGA?

I muri mai i te akamanako anga i te au tumu i runga akenei, eaa toou manako? E akapapu anga tika ainei tetai e e tuatua maani uaia te au Evangeria? E manganui te kite ra i te au ui anga e te au ekoko anga tei tuatuaia no runga i te tu tika tikai o te au Evangeria ei mea uiuiia e kare e papu ana. Kia akatupu i toou manako, ka tau koe kia tatau i te au Evangeria, ma te manako maoraora. (Angaanga 17:11) Me akamanako koe i te tu putuputu, te tika, e te tuatua tikai ta te au Evangeria i oronga no runga i te tu o Iesu, ka kite koe e kare teia au tataanga i te au akaputuputu anga tuatua maani uaia. *

Me akara meitaki koe i te Pipiria e ka taangaanga i ta te reira ako anga, ka kite koe e akapeea te reira i te taui anga i toou oraanga e meitaki ei. (Ioane 6:68) Kua tika tikai teia no runga i te au tuatua a Iesu tei rekotiia i roto i te au Evangeria. E tetai atu, i roto i te reira ka apii koe no runga i te tuatau meitaki ki mua no te au tangata akarongo ra.​—Ioane 3:16; 17:​3, 17.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 8]

Kite Anga no te Ripotianga Tika Tikai

NO ETAI mataiti i topa kua akakite tetai tangata tata Autireria e e tangata akaapa i mua ana i te Pipiria e: “No te taime mua i toku oraanga kua rave au i tei rave uaia e tetai tangata ripoti: te kimikimi i taku au tataanga. . . . E kua poitirere tikai au, no te mea ko taku e tatau ra [i roto i te au tataanga Evangeria] kare ia i te peu e kare i te mea maani uaia. Te ripoti ra te reira. Te au tataanga mua e te umere tikai o te au tupu anga . . . E akairo tuke ua akerai te akakite anga, e tei roto taua tuke anga i te au Evangeria.”

Ma te aiteite, E. M. Blaiklock, e poropeta apiipii puka i te Apii Teitei i Auckland, kua maro e: “E tangata tuatua enua au. Ko taku akaraanga i Tei Taito ra e tuatua enua ia. E te akakite atu nei au e ko te kite anga no te oraanga, te matenga, e te tuakaouanga o Karaiti e tika tikai ia i etai atu au tuatua tika o te tuatua enua taito.”

[Mapu/​Au Tutu i te kapi 8, 9]

(No teia i runga, akara i te puka)

PHENIA

GALILEA

Kauvai Ioridana

IUDEA

[Au Tutu]

“Te kite anga no te oraanga, e tika tikai ia i etai atu au te matenga, e te tuakaouanga o Karaiti tuatua tika o te tuatua enua taito.”​—POROPETA E. M. BLAIKLOCK

[Akameitakianga]

Background maps: Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.