Te Manako Patoi o Tertullian

‘E TU aiteite ainei tetai i rotopu i te Kerititiano e te tangata apiipii? i rotopu i tetai tei taviivii i te tuatua mou, e i tetai tei akaoki akaou mai e tei apii ra i te reira? Eaa te piri anga i rotopu i te Apii e te Ekaretia?’ Kua uiia taua au tuatua akaaoanga ra e Tertullian, e tangata tata i te rua e te toru anere mataiti T.N. Kua kitea mai aia ko “tetai o te au tumu anga maata no te tuatua enua o te Ekaretia e o te au apiianga tei apiiia i tona tuatau ra.” Vaitata rai e kare i ngaro te tu oraanga o te akonoanga iaia.

Penei kua kite meitakiia a Tertullian no tona tu manako patoi, me kare te au tuatua patoitoi, mei teia rai: “E maata atu tikai i reira te Atua, i te mea e meangiti ua Aia.” “[Te matenga o te Tamaiti a te Atua] te irinaki pouroaia ra, no te mea e neneva te reira.” “Kua tanumia [a Iesu], e kua tu akaou; e tika anga papu ia, no te mea kare te reira i rauka ana.”

E maata atu te manako patoi o Tertullian i tana au akakite anga ra. Noatu e te manako ra aia e ka paruru tana au tataanga i te tuatua mou e ka tamou ua atu i te tu tika o te ekaretia e tana au apii anga, kua taviivii tikai aia i te au apiianga mou. Ko te mea maata tana i oronga kia Kerititome kua riro mai ei apii anga ta te aronga tata i muri mai i akatumu ei apiianga i te Toru Tai. Kia rauka te kite e akapeea teia i tupu ei, ka akara ana tatou na mua kia Tertullian uaorai.

‘Kare e Maromaroa’

E iti ua tei kitea no runga i te oraanga o Tertullian. Kua akatika te maata anga o te aronga apii e kua anauia aia mei te 160 T.N. i Carthage, i Aperika Tokerau. I te akaraanga, kua apii meitakiia aia e kua matau meitaki ki te pupu maata o te apiianga i tona tuatau. I te akaraanga, te mea tei puto atu iaia ki te akonoanga Kerititiano no te puareinga anga o te au Kerititiano akatutu ua kia mate no to ratou akarongo. No runga i te tamate anga i te Kerititiano, kua ui aia: “Koai ua atu te manako ra i te reira, kare i rekareka ana i te ui e eaa oki te tumu anga no te reira? koai, i muri ake i te uiui anga, e kare i ariki mai ana i ta tatou au apiianga?”

I muri ake i tona taui anga ki te akonoanga Kerititiano ingoa ua, kua riro a Tertullian ei tangata tata manako ua ma tetai tu karape e te kikite no te au tuatua poto ua. “Kua rauka [iaia] tetai tu i roto i te au tangata apii akonoanga,” ta te puka The Fathers of the Church e akakite maira. “Kare aia e maromaroa ana.” Kua tuatua tetai tangata kite e: “[Tei] ia Tertullian te kite no te au tuatua i to te au ara tuatua e e mea ngoie i te ariki atu i tana au tuatua kikite i te aruanga oki i tana au taumaro anga. Penei no reira paa aia i taiku putuputuiai e no te roa tetai au potonga ra kua varavara te taiku putuputuia mai anga.”

Te Paruru Anga i te Akonoanga Kerititiano

Te angaanga rongonui a Tertullian ko te Apology, tei manakoia e ko tetai puka meitaki roa atu i te paruru anga i te akonoanga Kerititiano ingoa ua. Kua tataia te reira i tetai tuatau te riro anga te au Kerititiano ei au tangata takinoia e te pupu purepure ra. Kua paruru a Tertullian i teia au Kerititiano e kua patoi atu i te ravenga manako kore anga ia ratou. Kua tuatua aia: “Te manako ra te [aronga patoi] e na te au Kerititiano i akatupu i te tumatetenga i te ngai tangata e te au kino ravarai o te au tangata. . . . Me kare te Nile e  tae ki te au ngai tanutanu anga, e kare te reva e taui, me e ngaruerue enua tetai, e onge, e maki mate​—kare e roaia ka rongoia atu te kapiki anga: ‘E pei i te au Kerititiano ki te riona!’”

Noatu e kua akaapa putuputuia te au Kerititiano no te tiratiratu kore anga ki te Teite, kua tauta a Tertullian i te akaari e ko ratou tikai te au tangata te ka tau i te irinaki maataia i runga i te enua. I muri ake i te akamanako anga i te au tauta anga tei raveia kia takoreia atu te kavamani, kua akamaara atu aia i tona aronga patoi e ko taua aronga akakoko ra no roto mai i te pupu o te au peikani, kare i te au Kerititiano. Kua tou atura a Tertullian e i te tamate angaia te au Kerititiano, ko te Teite tei mamae i tei ngaro ra.

Ko tetai atu au angaanga a Tertullian koia oki no runga i te oraanga o te Kerititiano. Ei akatauanga, i roto i tana tata anga On the Shows, kua ako atura a Tertullian auraka e aere ki tetai au ngai tamataora anga, te au tarekareka anga peikani, e te au akaariari anga teata. I te akaraanga, te kite ra tetai aronga ou i taui ra e kare e putuputu ana te uipaanga no te ikuiku anga Pipiria e i reira kua aere atu ki te au tarekareka anga peikani. Te tautaanga i te akakeu i to ratou au manako kite, kua tata a Tertullian: “Mei teaa te kino tikai o te reira kia aere mei te are pure o te Atua ki to te tiaporo ra​—mei te au angaanga pae vaerua ki te ngai o te puaka ra.” Kua tuatua aia: “Taau e kopae ra i te angaanga, kare koe e akatikaia kia tuatua.”

Kua Taviiviiia te Tuatua Mou Koi Paruru ra i te Reira

Kua akamata a Tertullian i tana tata anga ko te ingoa Against Praxeas i te na ko anga: “I tetai atu au mataara tukeke i teitei ei te tiaporo e kua patoi atu i te tuatua mou. I tetai taime tona akakoro anga kia takoreia atu te tuatua mou na te paruruanga i te reira.” Te tangata ko Praxeas te ingoa no teia tata anga kare i akataka meitakiia mai, inara kua patoi atu a Tertullian i tana au apiianga no runga i te Atua e ia Karaiti. Kua manako aia ia Praxeas ei tangata tei taangaangaia e Satani e te tauta maata ra i te taviivii i te akonoanga Kerititiano.

Ko tetai maro anga tikai i rotopu i te au Kerititiano akatutu ua i taua taime ra te pirianga vaitata i rotopu i te Atua e ia Karaiti. Ko etai i roto ia ratou, ko te aronga tikai e tua Ereni to ratou, kua ngata i te akatika mai i te irinaki anga i roto i te Atua okotai ki ta Iesu tuanga ei Akaora e te Oko. Kua tauta a Praxeas i te akatikatika i to ratou manamanata na te apiianga e e akaari anga tuke ua a Iesu no te Metua e kare ra e tuke anga i rotopu i te Metua e te Tamaiti. Ko teia apii nei, tei kitea ei apii anga manako, te akaapa ra e kua akaari te Atua iaia uaorai e “ko te Metua i roto i te mea Angaia e i te orongaanga i te Ture, ei Tamaiti i roto ia Iesu Karaiti, e ei Vaerua Tapu i muri ake i to Karaiti kake anga.”

Kua akaari a Tertullian e te akataka meitaki maira te au Tuatua Tapu i te tuke i rotopu i te Metua e te Tamaiti. I muri ake i te taiku mai anga ia 1 Korinetia 15:​27, 28, kua akamarama atura aia: “Koia tei tuku i te (au mea katoa), e Koia tei tukuia atu ratou ki raro​—e nga Mea tuke tikai e rua.” Kua tuatua a Tertullian i ta Iesu uaorai au  tuatua: “E maata oki toku Metua iaku.” (Ioane 14:28) I te taangaangaanga i nga tuanga o te au Tuatua Tapu Epera ra, mei ia Salamo 8:5, kua akaari aia e akapeea te Pipiria i te akataka anga i te “iti ake” o te Tamaiti ra. “No reira e tuke te Metua mei te Tamaiti, ko tei maata atu i te Tamaiti ra,” ta Tertullian i taopenga mai. “I te mea e Koia tei anau e okotai rai, e Koia tei anauia ko tetai atu; Koia oki, tei tono ra e okotai rai, e Koia tei tonoia ko tetai atu; e Koia akaou, tei maani ra e okotai rai, e Koia tei maaniia ra te apinga ko tetai atu.”

Kua manako a Tertullian i te Tamaiti e tei raro ake i te Metua. Inara, i tona tauta anga i te patoi i te tu manako, kua ‘rai tona manako i tei tataia ra.’ (1 Korinetia 4:6) Ia Tertullian e kimi tarevake ra i te akapapu i te tu-Atua o Iesu na roto i tetai atu apii anga, kua akatupu aia i te manako e “okotai tu i roto i nga peretana e toru ra.” Na te taangaangaanga i teia manako, kua tauta aia i te akaari e ko te Atua, tana Tamaiti, e te vaerua tapu e toru peretana tuke e vai nei i roto i te tu okotai o te tu-Atua ra. No reira kua riro mai a Tertullian ko te tangata mua tei tamou i te tu Ratino o te tuatua “toru tai” i te Metua, te Tamaiti, e te vaerua tapu.

Kia Matakite i te Apiianga o Teianei Ao

Akapeea ra a Tertullian i te maani anga i te manako e “okotai tu i roto i nga peretana e toru ra”? Te vaira te pauanga i roto i tetai manako patoi o taua tangata ra​—tona manako no te apiianga. Kua kapiki a Tertullian i te apiianga “‘te au apiianga’ a te au tangata e ‘a te au temoni.’” Kua akaapa akatuera ua aia i te ravenga no te taangaangaanga i te apiianga kia turu i te au tuatua mou Kerititiano ra. “E kopae ke atu i te au tauta anga katoatoa kia akatupuia tetai akonoanga Kerititiano viivii o Setoiko, Plato, e te akaputu anga i te reo ke ra,” tana i akakite mai. Inara, kua rave ua atu a Tertullian uaorai i te taangaanga i te apiianga me te rotai ra te reira ki tona uaorai au manako.​—Kolosa 2:8.

Te karanga ra tetai angaanga uriuri anga: “Te umuumu ra te aronga apii Toru Tai i te au manako tauturu anga Ereni e te au tuanga no tana akatupu anga e te tuatua.” E ko te puka The Theology of Tertullian te karanga ra: “[E] kairo anga tuke te ture e te au manako apii e te au tumu tuatua, tei rauka ia Tertullian i te akanoo i te apii anga toru tai i roto i tetai tu, noatu tona au kotingaanga e te au tu apa, kua oronga maira i te akakite anga tutu i muri mai no te apii anga ra i te Konitara o Nicaea.” No reira, te apii anga a Tertullian​—e toru peretana i roto i te tu okotai o te tu-Atua ra​—e tuanga maataia no te akatotoanga i te apa o te akonoanga i roto katoa ia Kerititome.

Kua akaapa atu a Tertullian i etai no te takoreanga i te tuatua mou ia ratou e tauta ra i te paruru i te reira. Inara, ma te tuke, na te kairoanga i te tuatua mou akauru tu-Atua o te Pipiria e te apiianga a te tangata ra, kua topa atu aia ki roto i taua ereere ra. No reira ka tau tatou kia tamou ngakau i te akamatakiteanga Tuatua Tapu no runga i te “akono anga atu i te au vaerua pikikaa, e te tuatua o te au demoni ra.”—1 Timoteo 4:1.

[Au Tutu i te kapi 29, 30]

Kua akaapa a Tertullian i te apiianga inara kua taangaanga i te reira kia akamaata atu i tona uaorai au manako

[Akameitakianga]

Pages 29 and 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Tutu i te kapi 31]

Ka kopae te au Kerititiano mou i te kairoanga i te tuatua mou Pipiria ma te apiianga a te tangata