Auraka e Tuku i te au No te Uipa Kapiti

“Auraka e akaruke i to tatou akaputuputu anga mei ta tetai aronga,” i akakite ei te au Tuatua Tapu, “ka akamaroiroi ra, e kia maata atu rai te maroiroi, no te mea te akara na kotou i taua rā ra i te vaitata anga mai.” (Ebera 10:25) Te taka meitaki ra, e kia akaputuputu te aronga akamori mou i tetai ngai akamori kia “akono marie rai tatou tetai ki tetai, ka akamaroiroi atu ei kia maata te aroa, e i te angaanga memeitaki ra.”​—Ebera 10:24.

I TE tataanga te apotetoro ko Paulo i taua au tuatua i taikuia maira i te anere mataiti mua o to tatou Tuatau Noa, kua riro tetai iero manea tikai i Ierusalema ei ngai akamori no te au ngati Iuda. Te vai katoa ra te au tunako. I ‘roto ua [a Iesu] i te au sunago ra, e i roto i te iero ra, i te apii anga, i te ngai e akaputu ei te ngati Iuda.’​—Ioane 18:20.

Eaa te tu o te au ngai uipaanga ta Paulo i manako i tona ako anga i te au Kerititiano kia akaputuputu e kia akamaroiroi i tetai e tetai? Te kite ra ainei te au are pure o Kerititome i te akamata anga i roto i te akapapa anga iero i Ierusalema? I naea te au are pure maatamaata i te akanoo angaia ki te au Kerititiano tutu ua?

‘E Are no to te Atua Ingoa’

Ko te au ikuiku anga mua no tetai ngai ei akamori i te Atua te kitea ra i roto i te puka Pipiria o Exodo. Kua ikuiku atu te Atua ko Iehova i tona iti tangata ikiia​—te au Iseraela​—kia akatu i “te puakapa,”  me kore “te are uipaanga.” Kia tukunaia te aruna o te koreromotu e tetai atu au apinga tapu tuketuke ki reira. “Kua ki oki te puakapa i te kakā no Iehova” i te oti anga te reira i te 1512 M.T.N. Kua riro taua puakapa apaipai ei ngai maata no ta te Atua akapapa anga kia aere atu kiaia no etai a anere mataiti i topa ra. (Exodo, pene 25-27; 40:33-38) Kua taiku katoa te Pipiria i teia puakapa e ko “te nao o Iehova” e “te are o Iehova.”​—1 Samuela 1:9, 24.

I muri mai, i te riro anga a Davida ei ariki i Ierusalema, kua akakite aia i te inangaro pakari kia akatu i tetai are tinamou ei akakaka ia Iehova. Inara, i te mea e tangata tamaki oki a Davida, kua akakite atu a Iehova kiaia: “Auraka koe e akatu i te are no toku nei ingoa.” Mari ra, kua iki Aia i te tamaiti a Davida ko Solomona kia akatu i te iero. (1 Paraleipomeno 22:6-10) Kua akatapu a Solomona i te iero i te 1026 M.T.N., i muri ake i tetai tuatau akatu anga tei vai e itu e te apa mataiti. Kua ariki mareka atura a Iehova i teia are, i te na ko anga: “Kua akatapuia e au taua are i akatuia e koe ra, ei reira toku ingoa vaoo ei e tuatau ua atu; ei reira oki toku mata e toku ngakau ka vaoo atu ei i te au rā katoa.” (1 Ariki 9:3) Koi vai tiratiratu uai to Iseraela, ka akatika atu a Iehova i tona tu mareka ki taua are. Inara, me uri ke ratou mei tei tika, ka akaatea a Iehova i tona tu mareka mei taua ngai, e ‘te are e teitei nei, ka riro ei vavaranga.’​—1 Ariki 9:4-9; 2 Paraleipomeno 7:16, 19, 20.

Kare i roa ana, kua uri ke to Iseraela mei te akamori anga mou. (2 Ariki 21:1-5) “I tuku mai ei [a Iehova] i te ariki o te Kaledea, . . . kua tutungi oki ratou i te are o te Atua ki te ai, e kua vavaʼi i te patu i Ierusalema, kua tutungi oki i te au are ariki ki te ai, e kua vavaʼi i te au apinga memeitaki ravarai ra. E te aronga i ora i te koke ra, kua kave aia ia ratou ki Babulonia; e riro atura ei tavini nona, e no tana au tamariki.” Kia tau ki te Pipiria, kua tupu teia i te 607 M.T.N.​—2 Paraleipomeno 36:15-21; Ieremia 52:12-14.

Mei tei totouia e te peroveta ko Isaia, kua akatu mai te Atua i te Ariki ko Kuro o Peresia kia akarangatira i te au ngati Iuda mei te mana o Babulonia. (Isaia 45:1) I muri ake i te tuikaa anga e 70 mataiti, kua oki atu ratou ki Ierusalema i te 537 M.T.N. te akakoroanga kia akatu akaou i te iero. (Ezera 1:1-6; 2:1, 2; Ieremia 29:10) I muri mai i te taroaroa anga no te akatu, kua oti atura te iero i te 515 M.T.N., e kua akanoo akaouia te akamori anga viivii kore ki te Atua. Noatu rai kare i kaka mei to Solomona rai iero, kua roa atu taua patu anga vaitata e 600 mataiti. Inara, kua inga atu teia iero ki roto i te turanga ripea akaou no te mea kua kopae to Iseraela i te akamori anga ia Iehova. I te aere anga mai a Iesu Karaiti ki te enua nei, te akatu akaouia ra te iero e te Ariki ko Heroda. Eaa te vaitata maira ka tupu ki teia iero?

“Kare Tetai Toka e Vaioia ki Rungao i Tetai”

Te taikuanga i te iero i Ierusalema, kua akakite atu Iesu ki tana au pipi: “Kare tetai toka e vaioia ki rungao i tetai, e ope rava i te uriia ki raro.” (Mataio 24:1, 2) Tei tika ki taua au tuatua, kua takoreia te ngai tei kiteaia no tetai au anere mataiti ei ngai maata no te akamori anga i te Atua i te 70 T.N. e te au vaeau Roma tei aere mai i te tapu i te orureau a te ngati Iuda. * Kare rava te iero i akatu akaouia ana. I te itu anere mataiti, kua akatuia te are pure Muslim tei kiteia e ko te Dome of the Rock, e te vai nei i teianei ki runga i te ngai akamori anga i mua ana no te ngati Iuda.

 Eaa i reira te akapapa anga akamori anga no te au pipi a Iesu? Kia akamori ua atu ainei te au Kerititiano mua e ngati Iuda i te Atua i te iero te ka takoreia kare e roa atu ana? Ka akamori te au Kerititiano kare i te ngati Iuda i te Atua kiea? Kia angaanga ainei te au are pure o Kerititome e kia mono i te iero? Te oronga maira ta Iesu tuatua ki tetai vaine Samaria i te kite oonu kia tatou no teia tumu manako.

No te au anere mataiti, kua akamori ana te au Samaria i te Atua i tetai iero maatamaata i te Maunga Gerizima i Samaria. “I akamori ana to matou ui metua ki runga i teianei maunga,” i na te vaine Samaria ei kia Iesu, “e te karanga nei kotou e, tei Ierusalema te ngai e tikaʼi kia akamori.” I te pau anga kua tuatua atu a Iesu: “Ka akarongo mai ana, e maine, kua vaitata te ora e, kare kotou e akamori i te Metua i teianei maunga, e kare rai oki i Ierusalema.” Kare e anoanoia tetai iero tikai i roto i te akamori anga ia Iehova, kua akamarama mai oki a Iesu: “E Vaerua te Atua, e te aronga e akamori iaia ra, kia akamori ma te vaerua e te tuatua-mou ra e tikaʼi.” (Ioane 4:20, 21, 24) I muri mai kua akakite atu te apotetoro ko Paulo ki to Atene e: “Ko te Atua i anga i teianei ao, e te apinga tini ravarai i roto, te Atu o te rangi ma te enua nei, kare ïa i noo i roto i te nao i angaia e te rima tangata nei.”​—Angaanga 17:24.

Te taka meitaki ra, kare o te au are pure o Kerititome piri anga ma te akapapa anga iero o te Tuatau Kerititiano i mua ana. E kare o te au Kerititiano o te anere mataiti mua tumu no te akatu i taua au ngai. Inara, i muri mai i te matenga o te au apotetoro, kua tupu mai te akaruke anga tei totouia mei te au apiianga mou​—te apoteiti​—i reira. (Angaanga 20:29, 30) I te au mataiti i mua ake i te taui angaia te Emepera Roma ko Constantine ki te Akonoanga Kerititiano i te 313 T.M., kua akamata te au Kerititiano tutu ua i te uri ke mei ta Iesu i apii ra.

Kua tauturu atu a Constantine i te kairo i te “Akonoanga Kerititiano” ma te akonoanga peikani Roma. Te karanga ra The Encyclopædia Britannica e: “Kua akaue a Constantine uaorai i te akatu anga i nga are akamori maatamaata e toru i Roma: To St. Peter, S. Paolo Fuori le Mura, e S. Giovanni i Laterano. Nana . . . . i akamata i te parani koroti tei riro mai ei papa anga matauia no te au are pure i Europa opunga i roto i te au Mataiti Rotopu.” Te manakoia ra rai te Are Akamori o St. Peter tei akatu akaouia i Roma ei ngai maata no te Akonoanga Katorika Roma.

“Kua akono atu te Akonoanga i etai au peu akonoanga e te au tu matauia i Roma [peikani] i mua ake i te Kerititiano,” i tuatua ei te tangata tuatua enua ko Will Durant. Kua kapiti mai teia i te “parani akatu i te are akamori.” Mei te 10 ki te 15 anere mataiti, kua tupu maata te akatu anga i te au are pure e te au cathedral, ma te manako anga takake tei tukunaia ki runga i te parani akatu anga. I tupu mai ei te au tu are mamaata e manganui o Kerititome tei manakoia i teianei ei au patu anga maani meitakiia.

Kua kitea uaia ainei e te au tangata te akaangaroi anga e te akamaroiroi anga i te pae vaerua mei te akamorianga i roto i te are pure? “Iaku, kua riro te are pure ei akatutu mai i te au mea maromaroa e te roiroi i roto i te akonoanga,” i na Francisco ei no Brazil mai. “Kua puapinga kore te Pure Tutia, e oroa ripiti ua tei kore i akamerengo mai i tei umuumuia e au.  Kua tupu te akamaru anga i te akamutu anga te reira.” Noatu rai, te akaueia ra te aronga akamori mou kia uipa kapiti. Eaa te akapapa anga no te au uipaanga kia aru ratou?

“Te Putuputuanga ki Roto i to Raua Are”

Te kitea ra te akapapa anga no te uipa kapiti anga a te Kerititiano mei te akara meitaki anga e akapeea te aronga irinaki o te anere mataiti mua i te uipa anga. Te akakite maira te au Tuatua Tapu e kua uipa kapiti ratou i roto i te au kainga o tetai. Ei akaraanga, kua tata te apotetoro ko Paulo: “E aroa atu ia Peresila raua ko Akuila, e puke oa rave angaanga noku i te Mesia nei ia Iesu, . . . E aroa katoa atu i te ekalesia ki roto i to raua are.” (Roma 16:3, 5; Kolosa 4:15; Philemona 2) Te tuatua Ereni no te “ekalesia” (ek·kle·siʹa) te uriia ra e “are pure” i roto i etai au uri anga Papaa.

Akapeea te au uipaanga i te rave angaia i roto i te au putuputuanga Kerititiano mua? Te karanga ra te pipi ko Iakobo i te tuatua Ereni sy·na·go·geʹ kia taiku i tetai uipaanga Kerititiano. (Iakobo 2:2) Te aite anga o teia tuatua Ereni “akaputu kapiti” e te taangaangaia ra i tetai e tetai ma te tuatua ek·kle·siʹa. Inara, i te tuatau i topa, kua piri atu i raro i te tuatua “sunago” te aiteanga o tetai ngai me kore tetai are i reira te raveia ra te akaputuputu anga. Kua matau te au Kerititiano ngati Iuda mua i tei tupu i roto i te tunako. *

Koi aravei ei te au ngati Iuda i te iero i Ierusalema no ta ratou au oroa i te mataiti, kua riro te au tunako ei au ngai no te apiianga no runga ia Iehova e te raukaanga te kite apiianga i te Ture. Ko te au angaanga tei raveia i te au tunako kua o mai te pure e te tatauanga i te au Tuatua Tapu, e pera katoa te uriuri anga e te ako anga. I te aere anga a Paulo e tetai atu ma ia ki roto i te tunako i Anetioka, “kua tono akera te au tutara o te sunago ra i te veka kia ratou, na ko atura, E tama, e te au taeake nei, te inangaro na kotou i te ako mai i te tangata nei ka tuatua mai.” (Angaanga 13:15) I te aravei anga te au Kerititiano ngati Iuda mua i roto i te au kainga o tetai, kare e ekoko e te aru ra ratou i taua tu aiteite, i te akariroanga i ta ratou au uipaanga e kia raveia mei te Tuatua Tapu e te akamaroiroianga i te pae vaerua.

 Au Putuputuanga no te Akamaroiroi Anga

Mei te au Kerititiano mua, te uipa kapiti nei te Au Kite o Iehova i teia tuatau i te au ngai akamori tau ua kia rauka te ako anga mei te Pipiria e kia rekareka i te taokotai anga meitaki. No te au mataiti e manganui kua aravei ua ratou i roto i te au kainga o tetai e te rave nei rai i tetai au ngai. Inara kua tupu te numero o te au putuputuanga e tere atu i te 90,000 e te tapaia ra to ratou ngai uipaanga maata e ko te au Are Uipaanga Patireia. Kare teia au are mei te tu akaariari ua me kore mei te are pure rai te akaraanga. E au parani akatu tau ua ratou e te mako tei akariro kia rauka i te 100 ki te 200 tangata kia akaputuputu no tetai uipaanga i te au epetoma e raukai i te akarongo e te apii mei te Tuatua a te Atua.

E aravei ana te maata anga o te au putuputuanga a te Au Kite o Iehova e toru taime i te epetoma. Ko tetai uipaanga e tuatua anga ki te tangata no runga i te au tumu tuatua ou. E kua aru mai te reira i tetai apii tei akanooia ki runga i tetai tumu tuatua Pipiria me kare totou, i te taangaanga anga i te makatini Punanga Tiaki e ko te puka maata. Ko tetai uipaanga koia oki ko tetai apii tei akapapaia kia oronga mai i te terenianga no te akakiteanga i te tuatua Pipiria. E kua aru mai te reira i tetai uipaanga te akono ra i te oronga anga mai i te au manako tau no te angaanga orometua Kerititiano. E okotai taime i te epetoma, kua akaputuputu katoa te Au Kite no tetai apii Pipiria i roto i te au pupu meangiti i te kainga o tetai. Te akatueraia ra teia au uipaanga pouroa ki te tangata. Kare e raveia ana te koi anga moni.

Kua kiteaia e Francisco, tei taikuia i mua ana, te au uipaanga i te Are Uipaanga Patireia ei mea puapinga tikai. Te karanga ra aia: “Ko te ngai uipaanga mua taku i atoro atu koia oki ko tetai are tau ua i te taoni, e kua akaruke au i te are uipaanga ma te akaraanga tau. E oaoa tikai te aronga tei aere atu, e kua kite atu au i te tu aroa i rotopu ia ratou. Kare e rauka iaku i te tiaki no te oki akaou atu. Ko te tika, kare i kore ana iaku i te aere atu ki te uipaanga mei taua taime maira. E oraora tikai teia au uipaanga Kerititiano, e te akamerengo ra te reira i toku anoano i te pae vaerua. Noatu me kua maromaroa au no tetai tumu ke, kua aere atu au ki te Are Uipaanga Patireia, te papu anga e ka oki mai au ki te kainga ma te akamaroiroiia.”

Te apii Pipiria, te taokotai anga akamaroiroi, e te tuatau kia akapaapaa i te Atua te tiaki katoa maira ia koe i te au uipaanga Kerititiano a te Au Kite o Iehova. Tei ia koe ta matou pati anga maanaana kia aere mai ki tetai Are Uipaanga Patireia i te pae ua i toou kainga. Ka mataora koe e kua pera koe.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Au Tutu i te kapi 4, 5]

Te puakapa e i muri mai te au iero kua riro ei au ngai meitaki no te akamori ia Iehova

[Tutu i te kapi 6]

Are Akamori o St. Peter i Roma

[Tutu i te kapi 7]

Kua uipa kapiti te au Kerititiano mua i te au kainga o tetai

 [Au Tutu i te kapi 8, 9]

Te akono ra te Au Kite o Iehova i te au uipaanga Kerititiano i te au kainga o tetai e i te au Are Uipaanga Patireia