Kua Autu Ratou ki Rungao i te Takinokinoanga

ANAUIA a Frieda Jess i te 1911 i Tenemaka, kua neke atu aia mei reira ma tona nga metua ki Husum i Tiamani i te apatokerau. I te au mataiti i muri mai kua angaanga aia i Magdeburg, e i te 1930 kua papetitoia aia ei Aronga Apiipii Pipiria, i kiteaiai te Au Kite o Iehova i taua taime ra. Kua mana mai a Hitler i te 1933, e kua akamata teia tupuanga i te takinga kino anga no te 23 mataiti kia Frieda na roto i te ravenga, kare e tai ua kavamani mana akatere poritiki, mari ra e rua.

Ia Mati 1933 kua kapiki te kavamani o Tiamani i tetai ikianga na te katoatoa. Kua akataka mai a Dr. Detlef Garbe, te pu maata no te Akamaara Anga i te Puakapa Tamamae Anga o Neuengamme, tei vaitata atu ki Hamburg e: “Te inangaro ra te National Socialists i te maro i te maataanga no to ratou tekeretere e te arataki, ko Adolf Hitler.” Te aru ra te Au Kite o Iehova i ta Iesu akoanga kia vai neutara i te pae poritiki e kia riro e “kare i to teianei ao,” no reira kare ratou e voti. Tei tupu? Kua araiia te Au Kite.​—Ioane 17:16.

Kua rave muna ua a Frieda i tana au angaanga Kerititano, pera katoa te tauturu anga i te nenei i te makatini Punanga Tiaki. “Kua apai uunaia atu tetai au makatini ki roto i te au puakapa tamamae anga no to tatou au taeake irinaki,” i karangai aia. Kua opukinaia aia i te 1940 e kua ui taeeia e te Gestapo, i muri mai kua pou iaia te au marama i roto i te ngai tapeka anga koia ua. Akapeea aia i te akakoromaki anga? Kua tuatua aia e: “Ko te pure toku punanga. Kua akamata au i te pure i te popongi roa e kua tanga atu ki te pure i te au taime ravarai i te ra. Kua oronga mai te pure i te akamatutuanga kiaku e kua tauturu kia kore au e taitaia maata.”​—Philipi 4:6, 7.

Kua tukunaia a Frieda, inara i te 1944 kua opu akaouia aia e te Gestapo. I teianei kua akautungaia aia e itu mataiti ki roto i te are auri Waldheim. Kua tuatua katoa a Frieda e: “Kua tuku te au tiaki o te are auri kia angaanga au ma etai au vaine ke i roto i te pia pai. E angaanga putuputu ana au i te au taime ma tetai mouauri no Tekorovakia mai, no reira e maata taku ka tuatua atu kiaia no runga ia Iehova e no runga i toku akarongo. Na taua au tuatua i akamatutu iaku.”

Tukunaia Inara Kare i Roa Ana

Kua akaoraia te are auri Waldheim e te pupu vaeau Toviete ia Me 1945, e kua matara mai a Frieda e kua oki atu ki Magdeburg ki tana angaanga orometua na te katoatoa inara kare i roa ana. Kua riro akaou mai te Au Kite ei tumu no te akavaavaaanga, i teianei na te au mana taoonga i roto i te Ngai Angaanga Toviete. Kua tata a Gerald Hacke o te Hannah-Arendt-Institute no te Kimikimianga ki Roto i te Apiianga Mana Akatere Poritiki e: “Vaitata rai e ko te Au Kite o Iehova tetai au pupu tangata iti ua tei takinokinoia e nga tutaraanga i Tiamani.”

 No teaa ra i akatupu akaouiai te akavaavaaanga? I rauka akaou, ko te tumu maata no te turanga neutara Kerititiano. I te 1948, kua raveia tetai voti anga mei te tangata tika roa mai i te tua Itinga o Tiamani, e kua akataka mai a Hacke e, “te tumu maata oki [te takinokinoanga i te Au Kite o Iehova] no te mea kare ratou i piri ana ki roto i te voti.” Ia Aukute 1950, kua araiia te Au Kite o Iehova i te tua Itinga o Tiamani. E anere ua atu tei opuia, kapitiia mai a Frieda.

Kua kite akaou a Frieda iaia uaorai i roto i te akavaanga e kua akautungaia e ono mataiti ki roto i te are auri. “I teianei ma toku au taeake irinaki, e tauturu anga maata te taokotai anga.” I tona tukuna angaia i te 1956, kua neke atu aia ki te tua Opunga o Tiamani. I te 90 mataiti, te noo nei a Frieda i Husum, te tavini nei rai i te Atua mou, ia Iehova.

Kua kite a Frieda e 23 mataiti i te takinokinoanga i raro ake i nga tutaraanga e rua. “Kua tauta te au Nazi i te takore tikai iaku i te pae kopapa; kua tauta te Komuniti i te aati i toku tu. Noea mai toku maroiroi? Na te au tu meitaki no te apii Pipiria koi rekareka ei ra i te rangatiraanga, te pure putuputu anga ko au anake ua, te taokotai anga ma te au taeake irinaki i te au tuatau ka rauka, e te akakite anga i toku au irinakianga ki etai ke i te au tuatau ravarai.”

Apiianga Vatiti i Ungari

Ko tetai enua te akakoromaki ra te Au Kite o Iehova i te au mataiti e manganui i te akavaavaaanga ko Ungari. Kua kite etai i te takinokinoanga na roto i te ravenga, a te au tutara mana akatere poritiki kare e rua, mari ra e toru. Ko Ádám Szinger tetai akaraanga. Kua anauia a Ádám i Paks, i Ungari, i te 1922 e kua utuutuia ei Porotetani. I te 1937 kua aere mai etai Aronga Apiipii Pipiria ki to Ádám kainga, i taua taime rai kua akaari aia i te inangaro i ta ratou tuatua. Tana i kite mei te Pipiria kua akapapu te reira kiaia e ko te au apii anga a tana akonoanga kare no roto mai i te Pipiria. No reira kua akaruke aia i te Ekaretia Porotetani e kua piri atu ki te Aronga Apiipii Pipiria i roto i ta ratou angaanga orometua.

Kua tupu te mana anga apiianga Vatiti i Ungari. E maata te au taime, ka akarakara te au akava ia Ádám i te tutu aere anga mei tera are ki tera are e kua apai atu iaia no te uiui anga. Kua pakari atu te taomi anga ki runga i te Au Kite, e i te 1939 kua araiia ta ratou au angaanga. I te 1942, kua opuia a Ádám, e kua apainaia ki te are auri, e kua papa kinoia. Eaa tei tauturu iaia i te 19 mataiti ra kia akakoromaki i te tamamaeanga e te au marama i roto i te are auri ra? “Iaku i te kainga, kua apii meitaki au i te Pipiria e kua marama meitaki i to Iehova au akakoro anga.” No muri ua ake i tona tukuna angaia mai mei te are auri i papetitoiai a Ádám ei Kite no Iehova. I roto i te po poiri ia Aukute 1942, i roto i tetai kauvai tei vaitata mai ki tona kainga.

Are Auri i Ungari, te Puakapa Angaanga i Terepia

I taua taime ra, i te tamaki rua o te ao, kua piri atu a Ungari kia Tiamani i te tamaki atu i te Toviete Unioni, e i te tuatau pururu anga rau o te 1942, kua ikiia a Ádám no te angaanga vaeau. Kua ripoti mai aia: “Kua akakite au e kare au e tavini i roto i te vaeau no te mea no taku i kite mei roto i te Pipiria. Kua akamarama atu au i toku turanga neutara.” Kua akautungaia aia e 11 mataiti ki roto i te are auri. Inara kare a Ádám i noo roa ana i Ungari.

I te 1943 vaitata e 160 Au Kite o Iehova tei akaputuia, kua tariia atu ki runga i te kau, e kua apainaia na te Kauvai Danube ki Terepia. Ko Ádám tetai i roto ia ratou. I Terepia tei raro ake teia au mouauri i teianei i te akatere anga Toru o to Hitler Patireia. Kua mouria ratou i roto i te puakapa angaanga i Bor e kua maroia kia angaanga i roto i te ngai ko anga veo. E tai mataiti i muri mai, kua akaoki akaouia ratou ki Ungari, te ngai i akaoraiai a Ádám e te pupu vaeau Toviete i te tuatau tupu anga rau o te 1945.

Ungari i Raro i te Akatere Anga Komuniti

Inara kare te akaoraanga i roa ana. Tae anga ki te openga o te 1940, kua takotingaia e te au mana taoonga Komuniti i Ungari te au angaanga a te Au Kite o Iehova, mei ta te au Vatiti i rave ana i mua ake i te tamaki. I te 1952, ko Ádám, e 29 mataiti i teianei kua akaipoipo e ma nga tamariki e rua, kua opuia e kua akaapaia no te patoi akaou anga aia i te angaanga vaeau. Kua akamarama  atu a Ádám ki te akavaanga: “Kare ko teia te taime mua i toku patoi anga i te angaanga vaeau. I te tuatau tamaki, kua aere atu au ki te are auri e kua akaateaia ki Terepia no taua tumu rai. Kare au e piri atu ki te vaeau no toku akava ngakau. Ko au tetai o te Au Kite o Iehova, e ka vai neutara au i te pae poritiki.” E varu mataiti te akautungaia anga a Ádám i roto i te are auri, i muri mai kua akameangitiia mai e a mataiti.

Kua kite ua atu a Ádám i te akavaavaanga e tae ua atu ki rotopu i te 1970, tere atu i te 35 mataiti i muri mai i te atoro mua anga te Aronga Apiipii Pipiria i te kainga o tona nga metua. I roto i teia au tuatau, kua akautungaia aia e 23 mataiti te utunga tapuanga ia e te au akavaanga e ono, kua mouria ki roto e vaitata e tai ngauru are auri e te au puakapa. Kua akakoromaki ua atu aia i te takinokinoanga i raro ake i nga tutara e toru​—te au Vatiti i mua ake i te tamaki i Ungari, te National Socialists o Tiamani i Terepia, e te au Komuniti i te tuatau tamaki anga manako tukeke i Ungari.

Te noo nei a Ádám ki tona taoni rai i Paks, te tavini tiratiratu ra i te Atua. E au tu takake ainei tona i te tauturu anga iaia kia akakoromaki i te au tu ngata ma te autu anga? Kare. Kua akamarama mai aia:

“Te apii Pipiria, te pure, e te taokotai anga ma te au taeake irinaki e puapinga maataia. Inara ka inangaro au i te akakite atu e rua nga apinga. Te mea mua, ko Iehova te Tumu o te maroiroi. Ko tetai pirianga vaitata kiaia ko toku ora ia. E te rua, kua tamou ngakau au ia Roma pene 12, te karanga ra e: ‘Auraka e akakoko.’ No reira kare rava au i manako ana i te akamoupuku. E maata te tuatau e ka rauka iaku i te akakoko atu i te aronga tei takinokino mai iaku, inara kare roa au i akapera ana. Kare e tau ia tatou i te taangaanga i te maroiroi ta Iehova i oronga mai kia tatou ei tutaki i te kino no te kino.”

Te Openga ki te Takinokinoanga Pouroa

Kua rauka ia Frieda raua ko Ádám i teianei i te akamori ia Iehova ma te kore te arairai anga. Inara, eaa ta te au tupu anga mei to raua rai e akaari maira no runga i te au takinokinoanga akonoanga? E ko taua takinokinoanga kua puapinga kore​—i tetai tuanga me raveia tikai ki runga i te au Kerititiano tika ra. I te akapou anga maata o te au ravenga ki te takinokino anga i te Au Kite o Iehova e akatupu ra i te tamamaeanga kino pakari, kare ra i rauka i te reira i te akatupu i tana i akakoro. I teia tuatau, te puapinga nei te Au Kite o Iehova i Europa i te ngai te tutara ra i reira nga tutaraanga mamaata e rua.

Akapeea te Au Kite i te ariu anga i te takinokino? Mei ta te au papa anga o Frieda raua ko Ádám e akaari maira, kua akono raua i te ako anga Pipiria e: “Auraka e mate i te kino, kia mate ra te kino ia koe i te meitaki.” (Roma 12:21) Ka mate ainei te kino i te meitaki? Ae, me akamata mai te reira ma tetai akarongo maroirori i roto i te Atua. Te autu anga o te Au Kite o Iehova ki rungao i te takinokinoanga i Europa e autu anga no te vaerua o te Atua, e akakite anga i te mana no te meitaki tei tupu mai mei te akarongo ta te vaerua tapu i akatupu ki roto i te au Kerititiano akaaka. (Galatia 5:22, 23) I roto i teia ao kino roa i teia tuatau, e apii anga te reira ka rauka i te katoatoa kia akamanako marie.

[Au Tutu i te kapi 5]

Ko Frieda Jess (teianei ko Thiele) i te tuatau o tona opu angaia e i teianei

[Au Tutu i te kapi 7]

Ko Ádám Szinger i te tuatau i mouauri ei aia e i teianei