Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

E Tuke Tikai te Tu o te Tamaki

E Tuke Tikai te Tu o te Tamaki

E Tuke Tikai te Tu o te Tamaki

E KINO tikai te tamaki. E takinokino ua ana te reira i te au oraanga o te au vaeau e e apai ua mai ana i te mamae ki te au tangata. Inara i te au mataiti i topa akenei, e tuke tikai te tu o te tamaki. Na roto i teea tu?

Te maata anga o te au tamaki i teia tuatau e au tamaki na te tangata​—e au tamaki anga i rotopu i te pupu patoi o te au tangata i taua enua rai. E i te au taime e roa ana te au tamaki a te tangata, te akariro anga i te au tangata kia kino maata atu, e te akakino takiri anga i te au enua i ta te au tamaki e rave ra i rotopu i te au enua. “E ravenga takinga kino e te akamaringi anga toto te au tamaki anga a te tangata, tei tupu mai e tauatini ua atu te au mate, te au akakino anga ainga, maroia kia akaateaia e, i te au turanga kino tikai, te tamate takiriia anga,” i akakite mai ei te tata tuatua enua Paniora ko Julián Casanova. E tikai, me raveia te au kino e tetai tangata tupu ki tetai tangata tupu, penei ka roa atu te tuatau no te au mamae i te akaoraia.

Mei te openga mai o te Tamakianga Taumaroanga Patireia, e tokoiti ua te au tamaki tei raveia i rotopu i te au vaeau o te au enua tukeke. “Mari ra te katoa anga e toru o te au kaitamaki vaeau maata tei retitaia no te 1990-2000 no roto ua i te enua,” i ripoti mai ei te Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

E tikai, penei i te akaraanga e meangiti ua te au tamataku anga kaitamaki i roto i te enua e penei te kopae maataia ra e te nuti pa enua, inara te mamae e te akapouanga tei akatupuia e taua au kino ra e tumatetenga tikai te reira. E mirioni ua atu te au tangata tei mate i roto i te au kaitamaki anga i roto i te enua. Ko te tika, i nga rua ngauru mataiti i topa, vaitata ki te rima mirioni te au tangata tei mate e toru ua enua o te ngai tamaki anga​—ko Avikanitana, Temokaratiki Repapuriki o Kongoko, e Tutana. I Balkan, te tamaki kino pakari eteniki kua tamateia vaitata i te 250,000 tangata, e te tamaki anga guerrilla akaroroaia i Koromopia ra e 100,000 tangata kua tamateia.

Kare e ngai ke atu te kite maataia ra te kino tikai o te tamaki a te tangata i tei tupu ra ki runga i ta to reira tamariki. I te ngauru mataiti i topa, kua tere atu i te rua mirioni tamariki tei mate i roto i te au kaitamaki anga a te tangata, kia tau ki te Komitiona Teitei o te Taokotaianga Enua no te Aronga Oro-Kimiora. E ono mirioni tei kinokino. E maata te numero o te au tamariki tei tereniia ei au vaeau. I na tetai tamaiti vaeau e: “Kua tereni ratou iaku. Kua oake mai ratou i tetai pupui naku. Kua kai au i te apinga akakona. Kua taia e au te au tangata. E maata ua atu. E tamaki ua te reira . . . kua aru ua au i te akauenga. Kua kite au e e kino te reira. Kare ko toku ia anoano.”

E manganui te au tamariki i roto i te au enua kua riro mai te tamaki a te tangata ra ei tu no te oraanga i te pakari mai anga kare i kite ana i te au. Te noo nei ratou i roto i tetai ao kua akakoreia te au apii e kua raveia te au tuatua na roto i te tamaki anga. I na Dunja 14 mataiti ei: “E manganui te au tangata tei tamateia . . . Kare koe e akarongo akaou ana i te imene a te au manu, ko te tangitangi aue ua a te tamariki no te mea kua mate tetai metua vaine me kare te metua tane, tetai tungane me kare tetai tuaine.”

Eaa ra te Au Tumu Anga?

Na teaa i akakeu i te au ai no taua au tamaki kino a te tangata ra? Na te makitakita eteniki e te kopu tangata, te au tukeanga o te akonoanga, te tau kore, e te oripu ua o te poritiki pouroa e au tumuanga maata. Ko tetai tumu anga koia oki te noinoi​—noinoi no te mana e e noinoi no te moni. Ko te au arataki poritiki kua akakeu putuputuia e te noinoi, i te akatupu anga i te makitakita te akakeu ra i te tamaki anga. Kua akakite mai tetai ripoti tei neneiia e te SIPRI e e manganui te aronga i piri atu ki roto i te au kaitamaki vaeau “kua akakeuia e te noinoi uaorai.” Kua kapiti mai te ripoti e: “Kua akaariia mai te noinoi na roto i te au tu e manganui, mei te okooko maata angaia te taimana e te au arataki vaeau e te poritiki ki te akatanea angaia te oire e te au mapu ma te au pupui.”

Te rauka anga te au apinga tamaki i te oko mama ia mai i na e kino tikai te kapiti atura ki te ta anga. Vaitata e 500,000 tei mate i te mataiti​—te maata anga e au vaine e te tamariki​—tei tamateia e te au pupui meangiti ua. I roto i tetai ngai i Aperika, ka rauka i te okoia mai tetai pupui AK-47 na te tutaki anga ki te moa. Ma te mii, i etai au ngai vaitata rai e e maata ua atu te au pupui i teia au manu rarata nei. Takapini i te ao katoa te vaira i teianei tei manakoia e e 500 mirioni pupui meangiti​—e 1 i roto i te 12 tangata te ora nei.

Ka riro mai ainei te au kaitamaki anga makitakita a te tangata ei akairo no te 21 anere mataiti? Ka rauka ainei te au tamaki a te tangata i te akatereia? Ka rauka ainei i te au tangata i te akamutu i te ta? Ka akara te atikara te aru maira i teia au uianga.

[Tutu i te kapi 4]

Te Tutaki Anga Kino no te Au Tamaki a te Tangata

I roto i te au tamaki a te tangata kare e meitaki te apinga tamaki inara e kino ra, ko te 90 patene o te aronga tei takinokinoia e au tangata noa ua kare i te aronga tamaki. “E maata ua atu te au turanga e, ko te au tamariki te au takete, kare ko te au takinokino tupu ua, no te kaitamaki vaeau,” i tata mai ei a Graça Machel, te Tekeretere Tianara Karape Taokotaianga Enua no te Akatupuanga o te Au Kaitamaki Vaeau ki Runga i te Tamariki.

Kua riro mai te tauati ei ravenga vaeau. I roto i etai au ngai tei akataneaia e te tamaki, vaitata e kua tauatiia e te aronga meameaau te tamariki tamaine katoa tei kitea i roto i te au oire tei autuia e ratou. Te akakoroanga no taua aronga tauati ra koia oki kia akatotoa i te mataku me kore kia takore i te au pirianga pamiri.

Kua tupu mai te onge e te maki i muri ake i te tamaki. Ko tetai tupu anga no tetai tamaki a te tangata ra e tokoiti ua te au kai ka tanuia e ka kokotiia, e tokoiti ua te au angaanga rapakau anga me te vaira kia taangaangaia, e e meangiti ua te tauturu pa enua te ka orongaia ki tei anoano ra. Kua akaari mai e tai apiianga o tetai tamaki i Aperika na te tangata ra e e 20 patene o te aronga tei mate no te maki e e 78 patene no te onge. E e 2 patene anake tei mate no te tupu anga tikai o te ta.

I roto i te avereti, i te 22 miniti ra kua motu te rima me kare te vaevae o tetai tangata me kare kua mate aia no te takai anga ki runga i tetai maina enua. Te vaira tei manakoia e 60 mirioni ki te 70 mirioni maina enua tei akatotoa aereia vaitata e tere atu i te 60 enua.

Kua maroia te au tangata kia akaruke i to ratou au kainga. Takapini i te ao, te vaira i teianei e 50 mirioni te aronga oro-kimiora e te au tangata kua tuaruia​—apa ia ratou e tamariki.

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 2]

COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images