Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Tetai ‘Tangata Tuitarere Mataku Kore i Roto i te Tumu Anga Evangeria’

Tetai ‘Tangata Tuitarere Mataku Kore i Roto i te Tumu Anga Evangeria’

Tetai ‘Tangata Tuitarere Mataku Kore i Roto i te Tumu Anga Evangeria’

KUA ripotiia mai ana e te tae anga ki te mataiti 18, e 12 reo ta George Borrow i kite. E rua mataiti i muri mai kua rauka iaia i te uri e 20 reo ke ke “ma te ngoie e te manea.”

I te 1833 kua patiia atu teia tangata karape tuke nei kia uiuiia e te Taiate Pipiria Peritane e te Reo Ke i London, Engarani. Kare e rauka i te tutaki i tona tere inara kua tauta i te rave i teia pati anga tau, kua aere atu a Borrow 30 mataiti ra e 180 kiro mita mei tona kainga i Norwich, te rave anga i te reira e 28 ua rai ora.

Kua oronga te Taiate Pipiria i tetai akaaoanga kiaia​—i roto i te ono marama kia kite i te reo Manchu, te taangaangaia ra i tetai au tuanga o Tinito. Kua pati aia i tetai puka karama, inara kua oronga ua mai ratou kiaia e tai kopi no te Evangeria a Mataio i roto i te reo Manchu e tetai tikitinari reo Manchu e te Varani. Inara, i roto i te 19 epetoma kua tata atu aia ki London e, “kua kite au i te reo Manchu,” mei tana i akakite mai ei, ma “te tauturu a te Atua.” E mea umere roa atu teia i rauka no te mea i taua taime rai, kua ripotiia mai e te akatanotano ra aia i te Evangeria a Luka i roto i te reo Nahuatl, ko tetai o te au reo tumu o Meiko.

Te Pipiria i Roto i te Reo Manchu

I te 17 anere mataiti, te mama mua anga mai te reo Manchu i roto i te tu tataanga, i te taangaanga anga i tetai tataanga tei raveia mai mei te ara reta a te Uighur Mongoria, kua riro mai te reira ko te reo te taangaangaia ra i roto i te pupu kavamani i Tinito. Inara kare i roa ana kua iti mai te taangaangaia anga te reira, kua inangaro te au mema o te Taiate Pipiria Peritane e te Reo Ke i te nenei e te tua i te au Pipiria i roto i te reo Manchu. I te tae anga ki te 1822 kua tutaki ratou i tetai tataanga e 550 kopi no te Evangeria a Mataio, ta Stepan V. Lipoftsoff i uri. E mema aia no te Opati Ke o Rutia tei noo ana i Tinito no tetai 20 mataiti. Kua neneiia teia i St. Petersburg, inara i muri ua ake i te tua angaia te au kopi tokoiti ua, kua takoreia te toenga i roto i te vaipuke.

Kare i roa ana kua aru mai tetai urianga no te katoaanga o te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano. I te 1834 te kiteaia anga tetai urianga tata taito te maata anga no te au Tuatua Tapu Epera kua maata mai te inangaro anga i te Pipiria. Naai oki e akaaere i te uri akaou anga o te Pipiria Manchu e vai ua ra e te akaoti anga i te toenga o te urianga? Kua tonoia atu e te Taiate Pipiria Peritane e te Reo Ke a George Borrow kia rave i teia angaanga na ratou.

Ki Rutia

I muri ake i te tae anga ki St. Petersburg, kua akanoo a Borrow iaia uaorai kia kite meitaki tikai i te reo Manchu kia rauka iaia i te akapapu i te tatau e te tata meitaki tikai anga i te tataanga Pipiria. Noatu rai, e mea ngata tikai te tukuanga angaanga, e kua angaanga aia e tae atu e 13 ora i te ra i te tauturu anga i te akapapa i te taipu no The New Testament, tei akatakaia mai i te openga ra ei “tataanga manea o tetai angaanga orieni.” E tai tauatini kopi tei neneiia i te 1835. Inara kua araiia ta Borrow parani kia apai atu i te reira ki Tinito e te tua anga i te reira. Te mataku anga e ka manakoia mai teia e e angaanga mitinari te reira penei ka akakino i te pirianga oa ta ratou e reka ra ma to ratou oa i te pae mai, kare te kavamani o Rutia e akatika ia Borrow kia aere ki te kotinga o Tinito me ka apai aia “e okotai ua ake Pipiria Manchu” kiaia.

E tokoiti ua te au kopi tei tuaia vaitata e tai ngauru mataiti i muri mai, e kua mama mai te au urianga Evangeria a Mataio e Mareko, ma te au koromu i te pae mai i roto i te reo Manchu e te Tinito, i te 1859. Inara, te tae anga ki te reira, kua inangaro te maata anga o te au tangata tei tatau ana i te reo Manchu i te tatau i te reo Tinito, e kua akamata te au manakonako anga kia rauka tetai katoaanga o te Pipiria no te reo Manchu i te ngaro ke atu. I te tika anga, ko te reo Manchu, ko tetai reo te ngaro atura, kare i roa ana kua monoia e te reo Tinito. Kua oti te tauianga i te 1912 te riro mai anga a Tinito ei repapuriki.

Te Penitura Iberia

Kua akamaroiroiia e tona au kiteanga, kua oki atu a George Borrow ki London. Kua tukuna akaouia aia i te 1835 ki Potukara e ki Paniora, “ei akapapu mai e mei teaa te mamao te au manako o te au tangata i te teateamamao anga kia rauka te au tuatua mou no te Akonoanga Kerititiano,” mei tana e akakite maira i muri mai. I taua taime rai kare nga enua i angaangaia ake e te Taiate Pipiria Peritane e te Reo Ke no te kino akatotoaia a te poritiki e te pupu tangata. Kua reka a Borrow i te o anga atu ki roto i te au pukapuka anga no runga i te Pipiria ki te au ngai tangata i uta o Potukara, inara e poto ua te tuatau, no te manako kore e te tuke anga i te pae akonoanga tana i aro atu i akakeu iaia i reira kia aere atu ki Paniora.

Kua oronga mai a Paniora i tetai akaaoanga tuke, ki te au tangata Gypsy ta Borrow i akatupu viviki tikai i tetai pirianga vaitata, no te mea kua rauka iaia i te tuatua atu i to ratou reo. I muri poto ua ake i tona tae anga atu, kua akamata aia i te uri i te “Koreromotu Ou” ki roto i te reo Gypsy Paniora, ko te Gitano. Ei tuanga no teia angaanga nei, kua pati atu aia e rua nga vaine Gypsy kia tauturu mai iaia. Ka tatau aia i te urianga Paniora kia raua e oti kua pati atu kia uri mai raua i te reira kiaia. Na roto i teia mataara nei i rauka ai iaia i te apii i te taangaanga meitaki i te au idiom a te Gypsy. Tei tupu mai no teia tauta anga, kua neneiia te Evangeria a Luka i te tuatau tupu anga rau i te 1838, i te akakeu anga i tetai orometua kia tuatua e: “Ka taui aia i te Paniora katoatoa na roto i te reo o te gypsy.”

Kua akamanaia a George Borrow kia kimi “i tetai tangata meitaki kia uri i te au Tuatua Tapu i roto i te reo Basque.” Kua orongaia taua angaanga kia Dr. Oteiza, e taote “tei kite meitaki i taua reo, e e kite rai oki toku i te reira,” ta Borrow i tata. I te 1838, kua riro te Evangeria a Luka ko te puka mua o te Pipiria tei mama mai i roto i te reo Basque Paniora.

Kua akakeuia e tona anoano kia akamarama atu i te au tangata noa ra, kua rave putuputu a Borrow i te au tere mamao e te kino, i te tua anga i te au puka o te Pipiria ki te putaua i te au ngai i uta. Kua manako aia i te tatara mai ia ratou mei te kamakura e te tamataku anga akonoanga. I te akatuera anga i te puapinga kore o te au aaki anga ta ratou e tutaki ra, ei akaraanga, kua uriuri manako aia: “Ka rauka ainei i te Atua, tei meitaki ra, i te akatika i te oko anga i te ara?” Inara kua mataku te Taiate Pipiria, e ka arataki atu taua irinaki anga akatumuia ra ki te arai anga i ta ratou au angaanga, e te akaue anga iaia ra kia akamanako ua ki runga i te tua anga i te au Tuatua Tapu.

Kua rauka ia Borrow te tika anga tuatua kia nenei i te El Nuevo Testamento, e New Testament i roto i te reo Paniora, kare te au tata anga apii a te Katorika Roma. Kua raveia te reira noatu te patoi anga mua a te minita maata, tei akataka mai ana i te urianga e e “puka tau kore” e te kino. Kua vai i reira a Borrow i tetai ngai i Madrid kia okooko i teia New Testament i roto i te reo Paniora, e takainga tei apai atu iaia ki roto i te kaitamaki a te arataki akonoanga e te au mana taoonga. Kua tukunaia aia ki roto i te are auri e 12 ra. I te patoi anga aia, kua patiia atu a Borrow kia akaruke marie ua. I te kite meitaki anga e kare e tika ana tona tapeka anga, kua akakite atu aia no runga i te akaraanga o te apotetoro ko Paulo e te iki anga kia noo mai e tae ua atu kia akangateitei tikai ia aia, kare te tu akangateitei kore e piri mai ki tona ingoa.​—Angaanga 16:37.

Tae anga i te taime i akaruke ei to ratou rima rave maroiroi ia Paniora i te 1840, kua rauka i te Taiate Pipiria te ripoti e: “Vaitata rai e 14,000 kopi o te au Tuatua Tapu tei tuaia i Paniora i roto i te rima mataiti i topa.” Te rauka anga i te rave i tetai tuanga maata i roto i teia, kua rauka ia Borrow i te tuatua tapoto ua mai i tona au tupuanga i Paniora e “ko te au mataiti mataora roa atu o toku ora anga.”

The Bible in Spain, tei nenei muaia i te 1842​—e te neneiia ra rai​—e papaanga akataka meitaki na George Borrow uaorai no tona au tere e te au angaanga umere. I roto i teia puka, tei riro viviki mai ei mea puapinga, kua kapiki aia iaia uaorai e e “tangata tuitarere i roto i te tumu anga Evangeria.” Kua tata aia e: “Toku akakoroanga ra kia atoro i te au ngai muna e te atea ke i rotopu i te au puku maunga tokatoka e te au maunga, e kia akakite ki te au tangata, i roto i toku uaorai tu, ia Karaiti.”

Te tua anga e te urianga i te au Tuatua Tapu ma taua tu maroiroi ra, kua akanoo a George Borrow i te tango no tetai pae​—i tetai akameitaki anga akaperepere tikai.

[Mapu i te kapi 29]

(No runga i teia, akara i te puka)

Ta George Borrow au tauta anga kia uri e kia tua i te Pipiria kua apai atu iaia mei (1) Engarani ki (2) Rutia, (3) Potukara, e (4) Paniora

[Akameitakianga]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Tutu i te kapi 28]

Te au tuatua akamata anga o ta Ioane Evangeria i roto i te reo Manchu, kua neneiia i te 1835, aere anga te tatau anga mei runga ki raro mei te kaui ki te katau

[Akameitakianga]

From the book The Bible of Every Land, 1860

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 27]

From the book The Life of George Borrow by Clement K. Shorter, 1919