Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Akara Anga i te Au Apinganui a Chester Beatty

Akara Anga i te Au Apinganui a Chester Beatty

Akara Anga i te Au Apinganui a Chester Beatty

“E MAATA te au apinganui a te au tu oraanga tangata e manganui tei ngaro ke ra, . . . te kanapanapa anga te manea o te reira au tutu meangiti e te au penianga.” Ta te tangata maata o mua ana ko R. J. Hayes i akakite mai i te akataka meitaki anga mai i te Ngai Vairanga Puka a Chester Beatty i Dublin, Airerani. E kainga te reira no tetai akaputuanga maata o te au apinga taito puapinga maata, te au angaanga manea tikai o te ati, e te au puka tokoiti ua e te au tataanga e vaitata rai e kare e rauka te tareia te puapinga. No reira koai oki a Chester Beatty? E eaa te au apinganui tana i akaputu mai?

Kua anauia a Alfred Chester Beatty, i te 1875 i New York, U.S.A., e e papa anga tupuna Tekotia, Airerani, e te Engarani. Tona tae anga ki te mataiti 32, kua rauka iaia tetai apinganui nana uaorai ei tangata enitinia maina e e tangata kite maata. I roto i tona oraanga katoa, kua taangaanga maata aia i tana au apinganui kia akaputu mai i te au apinga manea e te mekameka. I tona mate anga i te 1968 i te mataiti 92, kua akaruke a Beatty i tana akaputuanga katoa ra ki te au tangata o Airerani.

Eaa Tana i Akaputu Mai?

E maata e e tukeke te au akaputuanga a Beatty. Vaitata e 1 ua patene tei akaariariia i te taime okotai. Kua akaputu aia i te au apinga tuke e te puapinga maata tikai mei te au tuatau e te au peu tukeke e manganui tei tere atu i te au tauatini mataiti​—mei te tuatau rotopu e te Renaissance Europa pera katoa mei te au enua e manganui o Asia e Aperika. Ei akaraanga, kua tamanakoia tana akaputuanga no te au penianga o te potonga rakau Tiapani manea tikai e ko tetai mea memeitaki roa atu i te ao.

E tuke maata tikai ki te au angaanga no te ati memeitaki ra ko tetai akaputuanga umere o te au papa kite karakaraea tei tere atu ki te anere ra na te Babulonia e te Tumeria ma te tata anga papa toka taito. Ko te au tangata tei noo ana i Mesopotamia e tere atu i te 4,000 mataiti i topa akenei kua tata rikiriki i te au akapapaanga taka meitaki o to ratou au oraanga ki runga i te au papa kite karakaraea mauu, e oti kua tunuia. E manganui o taua au papa kite ra kua tae mai ki to tatou tuatau, i te oronga anga mai kia tatou te akakite anga papu o te tu taito o te tata anga.

Umeremere Anga i te Au Puka

I te akara anga kua reka a Chester Beatty i te angaanga manea tei kapitiia atu i te maani anga i te au puka memeitaki. Kua akaputu aia e tauatini ua atu au voriumu o teianei ao e ta te akonoanga, kapiti anga mai i etai au kopi akamanea tikaiia a te Koran. Koia ra, i tuatua mai ei tetai tangata tata, “kua rekareka i te au tuanga no te tareanga o te tataanga Arapia, . . . e kua akakeuia tona tu ariki anga o te kara ra e te akamanea anga o te tataanga manea ma te pepa angiangi auro e te ario e tetai atu au minera kanapanapa.”

E mea reka na Chester Beatty te jade, mei etai papaki o te au emepera o Tinito i te au anere mataiti i mua ana. Kua manako ratou i te jade memeitaki ko te mea puapinga maata rava o te au minera ravarai, e puapinga roa atu i te auro. Kua akaue teia au tutara nei i te au tangata karape kia taui i te au poroka jade ki roto i te au vaanga toka mania e te angiangi. Kua akaki i reira te aronga karape ati ra i teia au kapi jade ma te tataanga manea e te au akatutuanga peniia e te auro, i te maani anga i reira i etai o te au puka umere maata rava tei maaniia ana. Kua kiteaia ta Beatty akaputuanga o teia au puka i te ao nei.

Au Tataanga Pipiria Puapinga Maata

No te aronga te inangaro ra i te Pipiria, ko te au apinganui maata roa atu a Chester Beatty ko tana akaputuanga maata no te au tataanga Pipiria taito e te tuatau rotopu. Te akaata maira te au tataanga akamarama manea i te akakoromaki anga e te angaanga manea a te au tangata tata tei kopi rima i te reira. Te akaari maira te au puka neneiia i te karape e te tu kikite o te aronga i vai i te puka e te aronga nenei o mua ana. Ei akatauanga, kua neneiia te Biblia Latina i Nuremberg i te 1479 e Anton Koberger, tei ora ana vaitata atu i te tuatau o Johannes Gutenberg e kua akatakaia mai e “ko tetai o te aronga nenei puapinga maata rava e te maroiroi o mua ana.”

Ko tetai akaariari anga meitaki tikai i roto i te Ngai Vairanga Puka a Chester Beatty koia oki ko tetai tataanga pakiri manu o te a anere mataiti o mua ana na Ephraem, e tangata apiipii Suria. Kua taiku maata mai a Ephraem mei te tataanga o te rua anere mataiti tei tapaia ra ko te Diatessaron. I roto i reira kua kapiti te tangata tata ko Tatian i nga papaanga Evangeria e a o to Iesu Karaiti oraanga ki roto i tetai tata anga okotai ma te rotai. Kua taiku mai te aronga tata o muri maira ki te Diatessaron, inara kare te au kopi o te reira i vai mai ana. Kua ekoko katoa etai au tangata apiipii o te 19 anere mataiti i te vai anga o te reira. Inara, i te 1956, kua kitea mai e Beatty ta Ephraem tuatua anga no runga i ta Tatian Diatessaron​—e kite anga te kapiti atura ki te akapapu anga o te tu tika tikai e te tuatua mou o te Pipiria.

Tetai Akaputuanga Apinganui no te Au Tataanga Raupo

Kua akaputu maata katoa a Beatty i tetai au tataanga raupo, ta te akonoanga e ta teianei ao. Tere atu i te 50 puka tata raupo tei tataia i mua atu i te a anere mataiti T.N. Kua akaoraia mai etai o teia au tata raupo nei mei roto mai i te au putunga maata o te raupo​—i te ngai titirianga tita tikai​—tei vai kitea koreia no etai anere mataiti i roto i te metepara i Aiphiti. E manganui te au pepa tata raupo tei roto i te turanga meangiti tikai i te orongaia anga kia okonaia. Kua aere mai te aronga okooko ma te au pia pepa kua ki i te au potonga raupo. “Te aronga te inangaro ra i te oko i te reira ka tuku atu i te rima ki roto e ka rave mai i te potonga maata roa te vai ra te tataanga maata,” i karanga ai a Charles Horton, e tangata maata no te Ngai Vairanga Puka no te Au Akaputuanga Opunga a Chester Beatty.

Te “apinga kitea maata rava” na Beatty, i karanga ai a Horton, te vai ra te au puka tata Pipiria puapinga maata te “kapiti maira i etai o te au kopi tei matauia no te Kerititiano Taito e te Koreromotu Ou.” Te aronga okooko tei kite i te puapinga o te au puka tata penei kua aeae i te reira kia oko takakeia te au tuanga ki te aronga okooko tukeke. Inara, kua rauka ia Beatty i te oko mai i te katoa anga o te au puka tata. Mei teaa ra te puapinga o teia au puka tata nei? Kua akataka mai a Sir Frederic Kenyon i te kiteaia anga mai te reira e “ko te mea puapinga maata roa atu” te kiteaia anga e Tischendorf te Voriumu Tataanga Sinaiticus i te 1844.

Kua tataia teia au puka tata i rotopu i te rua e te a anere mataiti T.N. I roto i te au puka o te au Tuatua Tapu Epera i roto i te urianga Septuagint Ereni ra ko te nga kopi e rua o Genese. E puapinga maata tikai teia, i karanga ai a Kenyon, “no te mea te maata anga o te puka [o Genese] te ngere tikai ra i roto i te Vatikana e te Sinaiticus,” o te au tataanga pakiri manu o te a anere mataiti. E toru puka tata te vai ra te au puka o te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano. Ko tetai te vai ra te maata anga o nga Evangeria e a e te maata anga o te puka o Angaanga. Te rua o te voriumu tataanga, ma te au kapi i kapitiia mai tei rauka ia Beatty i muri mai, kua rauka e vaitata rai te katoaanga o te kopi o te au reta a te apotetoro ko Paulo, kapiti anga mai tana reta ki to Ebera. Te vai ra te toru o te voriumu tataanga e toru tuanga o te puka o Apokalupo. Kia tau kia Kenyon, ko teia tataanga raupo kua “akaketaketa mai i te akapapu anga tikai o te tumu​—tei akamaroiroi takere tikai​—i to tatou irinaki anga ki roto i te tataanga o te Koreromotu Ou tei tukunaia mai kia tatou.”

Te akaari maira te tataanga raupo Pipiria a Chester Beatty e kua akamata ke ana te au Kerititiano i te taangaanga i te voriumu tataanga, me kare i te puka akapapaanga kapi, i te kauono anga i te pokaikai tuatua ngata ra i te tuatau mua tikai, penei ake i mua ake te openga o te anere mataiti mua T.N. Kua akaari katoa mai te tataanga raupo e no te rava kore o te au apinga tata, kua taangaanga putuputu akaou te aronga tata i te au vaanga pepa raupo taito. Ei akaraanga, kua tataia tetai tuanga o te tataanga Kopotiki o ta Ioane Evangeria “i te akara anga e puka tata na te apii te vai ra te au tareanga Ereni.”

Kare e manea roa ana teia au pepa tata raupo, inara e mea puapinga maata ra te reira. E pirianga kiteaia e te tau tikai te reira, ki te akamataanga tikai o te Akonoanga Kerititiano. “I roto i teia, i mua tikai i toou uaorai nga mata,” i karanga ai a Charles Horton, “ka kite koe i te tu o te au puka tei taangaangaia e etai pae o te au tangata Kerititiano o mua ana​—e au puka tei akaperepereia e ratou.” (Maseli 2:4, 5) Me e tuatau toou i te akara i etai o teia au apinganui i roto i te Ngai Vairanga Puka a Chester Beatty, ka umere koe.

[Tutu i te kapi 31]

E potonga rakau Tiapani peniia na Katsushika Hokusai

[Tutu i te kapi 31]

Te “Biblia Latina” te au kopi tei nenei muaia o te Pipiria

[Tutu i te kapi 31]

Te akaketaketa maira ta Ephraem tuatua no runga i ta Tatian “Diatessaron” i te tu tika tikai o te Pipiria

[Tutu i te kapi 31]

Chester Beatty P45, ko tetai o te au voriumu tataanga taito roa atu i te ao nei, te vai ra te maata anga o nga Evangeria e a e te maata anga o te puka o Angaanga i roto i te voriumu okotai

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 29]

Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 31]

All images: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin