Au Tavirianga te Tuku ra i te Varaoa i Runga i te Kaingakai

KUA taikuia te reira e ko “te kai puapinga roa atu no te oraanga,” “te pu maata o te au kai katoatoa,” “ta te tangata kai tamou e te turuturu mei te tuatau maara koreia.” Ae, mei te tuatau taito ra ko te varaoa te kai puapinga roa atu. Ko te tika, ko tetai o te au inangaro maata rava atu o te tangata koia oki ko te rauka mai anga i tana kai i te au ra ravarai.

Ko te apinga inangaro maataia no te varaoa koia oki e varaoa mata, me kore e kai, tei rauka ia mai na te tavirianga o te au tiriera. I reira, e ravenga karape taito, te tavirianga. Naringa kare te kite ngoie ua o te apinga matini, mei teaa tikai te aka angaanga oki te reira i te tameangiti i te titona ei varaoa mata! I te au tuatau Pipiria, te tangianga o te tavirianga rima kua kapitiia atu ki te au turanga matau ua ia, te ponuiaau, e me kore oki te reira te akakite maira te reira i te akapouanga.​—Ieremia 25:10, 11.

I roto i te au tuatau eaa te kapitiia maira i te tavirianga? Eaa tetai o te au ravenga e te au apinga tei taangaangaia ana i te akatupu i te reira? E eaa te au tu tavirianga te tuku ra i te varaoa ki runga i taau kaingakai i teia tuatau nei?

Eaa Oki i Inangaroia Ai?

Ki nga tokorua tangata mua, ko Adamu raua ko Eva, kua karanga a Iehova e: “I na, te oronga atu nei au na kotou, i te au rakau rikiriki katoa e ua ki runga i te enua katoa nei, e te au rakau mamaata ravarai e ua ra, tei roto iaia uaorai tona ua; ei kai ïa na kotou.” (Genese 1:29) I roto i te au kai ta te Atua ko Iehova i oronga ki te tangata nei ko te ua oki mei te au kao o te au matie tiriera. E mea umuumuia teia tumu kai no te oraanga o te tangata nei, mei te mea ra e pouroa te au tiriera​—kapiti mai te titona, kerite, rye, au oat, raiti, arite, sorghum, e te maize​—tei roto te kapotaraiti (carbohydrates) tuitui te ka rauka i te kopapa i te taui i roto i to te reira tumuanga maata no te maroiroi​—ko te kuruko (glucose).

Kare ra, te tangata, i akapapaia i te taviri katoaanga, te au tiriera (cereals) mata. No te tangata ra, e ngoie ua ake i te kai i te reira me tameangitiia ei varaoa mata e i reira kua tunu ia. Te au mataara ngoie no te tauianga i tetai tuanga titona ei varaoa mata na te reruanga i te reira i roto i tetai kumete, te paii anga i te reira i rotopu i nga toka e rua, me kore i te taangaanga anga i nga tu roa ai.

Te Au Tavirianga te Taangaanga ia ra e te Au Uaua Tangata

Te akatutu maira te au tiki mei te au menema taito Aiphiti te taangaanga anga o tetai tu tavirianga titona taito o mua ana, ko te tavirianga nooanga oroenua ra. Kua rauka mai tona ingoa no te mea te akatutu maira te reira mei tetai nooanga oroenua rai te tu. E rua nga toka i roto i teia tavirianga​—tetai toka i raro e te akaraanga e manga vaarua tona e te taupe, e tetai toka meangiti mai tei runga oki. Te tangata angaanga​—tei matauia e vaine​—kua tuturi i muri i te toka e kua mou e rua nga rima roa rai i te toka o runga. Kua tuku i reira aia i te teimaa katoa o tona kopapa o runga ki runga i te reira e kua akaneke i te toka o runga ki muri e ki mua i runga i te toka o raro, paii atura te titona i rotopu i nga toka e rua. Mei teaa tikai te ngoie ua inara e apinga meitaki tikai!

Kareka ra, te au ora tei pou i te tuturi anga kua maata roa ki runga i te kopapa. Te opara anga i te  toka o runga ki te ope roa o te tavirianga te uuti akaou mai anga ki muri kua putuputu i te tuku i te taomianga ki runga i te mokotua, te nga rima, te nga ua, te nga turi, e te au mangamanga vaevae o te tangata angaanga. Kua taki atu tetai au apii no te au tukeanga o te ivi i roto i te au papaanga ivi mei Arama taito mai i te au tangata apii no runga i te ivi i te taopenga e ko te taangaanga anga i te au tavirianga mei tera rai kua akatupu i te au kino ki te au vaine mapu no te ripiti ua anga i te akaetaeta anga​—te au tapoki turi kua kopa, te takino anga o te ivi o raro roa o te mokotua, e te au rumatiki o te au paupau anga kino pakari i roto i te mangamanga vaevae maata. I te akaraanga, i Aiphiti taito ra, ko te taangaanga anga i te tavirianga rima e tuanga ia na te au tavini vaine. (Exodo 11:5) * Kua irinaki etai o te aronga apii e i te akarukeanga te ngati Iseraela ia Aiphiti, ko te tavirianga nooanga oroenua ko te tu tavirianga ia ta ratou i apai.

I muri akera kua kapitiia mai te au akamakoanga ki te au apinga tavirianga i te taraianga i nga toka ra kia angaanga meitaki atu. Te tauruanga i tetai puta mei te pikao rai te tu i roto i te toka o runga kia rauka i te tangata taangaanga i te akaki i te reira ki te titona, tei tae ua mai na rotopu i nga toka. I te a me kore te rima anere mataiti M.T.N., kua kite mai a Ereni i te maanianga o tetai tavirianga matini mama ua. Kua tamouia ki te toka i runga, tetai mouranga tika ua, me kore e apinga opara, te noo ra i tetai ope. Na te akaneke poto ua anga i tetai tua akaou mai o teia apinga oparapara ki mua e ki muri kua akakeu i te pia tauru o te toka o runga kia ukiki ki runga i te toka o raro.

E kotinga kino tikai to te au tavirianga pouroa tei taikuia mai i mua ana. Kua irinaki te reira ki runga i te neke anga ki muri e ki mua e kare oki e rauka i tetai animara kia tereniia i te rave. No reira, kua irinaki teia au tavirianga ki runga i te maroiroi o te uaua tangata. E oti i reira kua aere mai te technology ou​—te tavirianga takapini ua. Ka rauka i teianei te au animara kia taangaanga ia.

Kua Akamama Mai te Au Tavirianga Takapini Ua i te Angaanga

Noatu e kua tukeke te au tumu anga, penei ake kua maani mua ia te tavirianga titona takapini ua i roto i te au ngai o Metiterenia mei te rua anere mataiti M.T.N. Tae ki te anere mataiti mua T.N., kua matau te au ngati Iuda i Paretaina ki taua tavirianga ra, no te mea kua tuatua oki a Iesu no ‘tetai toka tavirianga mei tei taviriia ra e tetai punua asini.’​—Mareko 9:42.

Kua taangaangaia te tavirianga akatakaia e te animara i Roma e i te maataanga o te Pa Enua Roma. Te vai nei rai teia au tu tavirianga e manganui i Pompeii. E toka teimaa to te reira i runga mei te io akara ora rai te tu tei taangaangaia mei tetai pia akaki e tetai toka taupe i raro ake. I te takapini anga te toka i runga i rungao i te toka o raro, kua tauruia te au ua titona i rotopu i te reira e kua paii. Teia au tu toka o runga te vai nei rai kua tuke i te mamaata mei tetai 45 ki te 90 teni mita i te atea. Kua taeria te teitei o teia au tavirianga mei tetai 180 te maata i te teni mita.

Me kua akamata mai te au tavirianga takapini mama ua mei te au tavirianga animara me kare mei tetai tua mai kare oki i taka meitaki tikai. Noatu te tu, e meitaki ake te tavirianga rima takapini no te mama ua oki i te apai e te ngoie ua i te taangaanga. E rua o te reira nga toka punupunu penei e 30 ki te 40 teni mita i te atea. Ko a runga i te toka o raro mai e manga punupunu ake e a raro i te toka i runga e manga kopa ake kia tano meitaki mai ki te toka punupunu o raro. Kua akanooia te toka ki runga i tetai pine tei tanga ia ra e tetai mouranga rakau. Mei tei matauia, kua noo e rua nga vaine e tai i tetai tua mai o tetai, te tuku takitai ra e tai rima i runga i te mouranga kia tanga i te toka o runga. (Luka 17:35) I tetai rima mai, kua tauru manga ua tetai o teia nga vaine i te titona i roto i te puta akaki ra o te toka o runga, e kua akiri mai tetai vaine mai i te varaoa mata te maringi maira mei te ope o te tavirianga i  roto i tetai pa me kare e kakau tei oora ia i raro ake i te reira. Kua akono teia tutu tavirianga i te au inangaro o te au vaeau, te au mataro, me kare te au ngutuare tangata iti ua tei noo mamao mei te au ngai tavirianga.

Akatakaia e te Vai me Kore te Matangi

Mei te 27 M.T.N., kua oronga mai te tangata enitinia Roma ko Vitruvius i tetai akatakaanga o tetai tavirianga vai o tona tuatau. Kua opara ra te vai tae ua maira ki runga i te au oeanga o tetai uira te tu tikatika ra tei tamouia ki runga i tetai potonga auri paraaraa ua, te akakeuanga i te uira kia taka. Na te au gear e akaneke i teia taka anga ki tetai pine te tu tikatika ra. I reira, na te pine, e akataka i tetai toka tavirianga maatamaata o runga.

Akapeea te maata tei tukunaia mai o te tavirianga vai i akaaite atu ia ki tetai o te au tavirianga ke mai? Kua manakoia te au tavirianga rima e e taviri ana i raro mai i te 10 kiro karama titona i te ora, e te au tavirianga animara angaanga meitaki roa atu, kua tae atu ki te 50 kiro karama. I tetai tua ra, te tavirianga vai a Vitruvius, ka rauka i te taviri mei tetai 150 ki te 200 kiro karama i te ora. Ma te au akatuke anga tare koreia e te au akamakoanga, te taangaangaia nei rai te tumu kaveinga tei akatakaia mai e Vitruvius e te au tangata tei kite i te maani i te tavirianga no te au anere mataiti i muri mai.

Kare oki te taeanga vai e ko te tumu anake no te ririnui natura tei taangaangaia kia akataka i te au toka tavirianga. E ua ake ka pauna ia te porotata e te au kie o tetai tavirianga matangi, ka aiteite rai te akakoroanga i te akatupuia. Penei kua akamata te au tavirianga matangi i te taangaanga ia i Europa i te 12 anere mataiti T.N. e kua taangaanga maataia no te tavirianga i Peretiumu, Tiamani, Orani, e tetai atu ngai ke. Kua taangaangaia teia e tae ua atu i te tangaro takiriia atu o te au tumu pouroa no te ririnui e te au tavirianga te akatakaia ra e te auai e tetai ua atu au tumu ririnui.

“Te Kai e Tau ia Matou i Teianei Rā”

Noatu tei tere ra ki mua, te vai ra te au ravenga no te tavirianga e manganui o taito ra i tetai tuanga o te enua me kare i tetai ngai ke mai. Te taangaangaia nei rai te kumete e te reru i tetai au tuanga o Aperika e te Au Enua o te Moana. I Meiko e ia Marike Rotopu, te taangaangaia ra te au tavirianga nooanga oroenua kia taviri i te maize ei au tortilla. Te taangaangaia nei rai te au tavirianga vai e te au tavirianga matangi e manganui i teia ngai e i tera ngai.

Inara, i te au enua te tupu meitaki ra i teia tuatau kua maaniia te maataanga o te varaoa mata te kairoia ra no te maani varaoa, ki roto i te au tavirianga rora matini ua e na te reira e akataka iaia uaorai. Kua tameangitiia te au ua titona ei varaoa mata i te aereanga te reira na roto i te au tavirianga ka aru mai i rotopu i nga paipa auri e rua ma te au ara taraiia o runga ake te takapini ua ra e tukeke te viviki. Kua akariro teia akatereanga i te maanianga i te au tu varaoa mata tuketuke e meangiti ua te moni tutaki.

Kare e ekokoanga e ko te rauka mai anga i te varaoa mata no te tunu anga kare oki e aka angaanga akaou mei te taime mua rai. Inara, kia akameitaki tatou i Tei Anga mai ia tatou no te oronga mai anga kia tatou i te titona e te kite pakari kia taui i te reira ei “kai e tau ia matou i teianei rā.”​—Mataio 6:11.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 23]

Tavirianga nooanga oroenua i Aiphiti

[Akameitakianga]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Tutu i te kapi 23]

I roto i tetai tavirianga akatakaia e te animara, kua taviriia te au orive no tona ra inu

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 22]

From the Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, containing the King James and the Revised versions