Tua Oraanga

Irinaki Anga ki Roto i Ta Iehova Akono Anga Aroa

AKAKITEIA E ANNA DENZ TURPIN

“E tai aka ‘EAA’ tikai a koe!” i karanga mai ei toku mama ma te katakata. Ei tamaine ua ra, e maata oki taku au uianga i tuku atu ki toku nga metua. Inara kare roa a Mama e Papa i karo mai ana iaku no toku tu tamariki no te inangaro i te kite maata atu. Mari ra, kua apii mai raua iaku kia akamanako meitaki e kia akono i taku rai au ikianga akatumuia ki runga i te akava ngakau tereni meitakiia e te Pipiria. Mei teaa tikai te akaperepere i riro mai ei taua terenianga! I tetai ra e 14 oku mataiti i te pakari, kua apai ke atu te au Nazi i toku nga metua akaperepereia mei iaku nei, e kare roa au i kite akaou ana ia raua.

KUA noo toku Papa, ko Oskar Denz, e toku mama, ko Anna Maria, i Lörrach, e oire Tiamani i te pae ua i te kotinga o Tuiterani. I to raua mapu anga, kua angaanga maroiroi raua i roto i te au poritiki, e te au tangata i roto i te oire kua kite e kua akangateitei ia raua. Inara i te 1922, i muri poto ua ake i to raua akaipoipoanga, kua taui toku nga metua i to raua manakoanga no te au poritiki e to raua akakoroanga no te oraanga. Kua akamata mai a Mama i te apii i te Pipiria ma te Aronga Apiipii Pipiria, tei kapikiia ana te Au Kite o Iehova i taua taime ra, e kua rekareka i te kiteanga e ka apai mai te Patireia o te Atua i te au ki te enua nei. Kare i roa ana kua piri atu a Papa kia Mama i roto i te apiianga, e kua akamata raua i te aere atu ki te au uipaanga a te Aronga Apiipii Pipiria. Kua oronga atu oki a Papa kia Mama i tetai puka apii no te Pipiria, The Harp of God, i te Kiritimiti i taua mataiti ra. E tai ua rai tama, kua anauia au ia Mati 25, 1923.

Mei teaa tikai taku au akamaaraanga akaperepereia, no to matou oraanga ngutuare tangata​—to matou au aere anga i  te tuatau vera i roto i te Black Forest ponuiaau e ta Mama au apiianga no te kainga! Te rauka nei rai iaku i te maaraara iaia e tu ra i roto i te ngai tunuanga kai e te akaaere ra i tana tangata tunu kai meangiti ua. Tei maata atu, kua apii mai toku nga metua kia aroa e kia irinaki i te Atua ko Iehova.

Te vai ra mei tetai 40 aronga tutu anga maroiroi i te Patireia i roto i to matou putuputuanga. Kua rauka i toku nga metua i tetai tu kite karape no te akonoanga i te au tuatau i te tuatua atu anga no runga i te Patireia. No ta raua au angaanga i mua atu ana i roto i te oire, kua meitaki ua raua ma etai ke, e kua ariki meitaki mai te au tangata ia raua. I toku itu mataiti anga, kua inangaro katoa rai au i te tutu aere mei tera ngutupa ki tera ngutupa. I toku ra mua, kua oake mai toku tokorua kiaku i tetai au puka, kua tou atu ki tetai are, e kua karanga ua mai, “Aere e akara e me ka inangaro ratou i teia.” I te 1931, kua aere atu matou ki tetai uruoaanga no te Aronga Apiipii Pipiria i Basel, Tuiterani. I reira kua papetitoia toku nga metua.

Mei te Oripu Anga ki te Takinokino Anga

Tei roto oki a Tiamani i te oripu maata i taua tuatau ra, e kua kino tikai te au tuanga poritiki tukeke i te ta anga i runga i te au mataara. I tetai po, kua ara mai au ki te au avaava anga te aere maira mei te are i te pae ua mai. Kua ta oki e rua nga tamaroa mapu i to raua tuakana ki te kokai no te mea kare oki raua i akatika ana ki tana au manakoanga i te pae poritiki. Kua kitea maata katoaia te tu kino ki te au ngati Iuda. I te apii kua akatuia e tai tamaine i te kona koia anake ua no te mea ua nei e e ngati Iuda aia. Kua tangi tikai au iaia, kare oki i kite ana e kare e roa atu ana ka kite mai rai au uaorai e mei teaa rai te manakoanga e kia akavaavaaia.

Ia Tianuare 30, 1933, kua riro mai a Adolf Hitler e ko te tekeretere o Tiamani. Mei tetai rua poroka te mamao, kua kite atu matou i te au Nazi i te taki anga ma te autu anga i te reva swastika i rungao i te are maata o te oire. I te apii kua apii mai to matou puapii maoraora ia matou kia tuatua i te turou “Heil Hitler!” I taua avatea ra kua akakite atu au kia Papa no runga i te reira. Kua manamanata mai aia. “Kare au e reka ana,” i karanga ai aia. “Te aiteanga i te ‘Heil’ e ora. Me ka karanga tatou ‘Heil Hitler,’ te aiteanga i reira e te oronga ra tatou i te ora kiaia e kare oki kia Iehova. I toku manako kare e tano ana, inara naau rai e iki atu e eaa taau ka rave.”

Kua akamata toku au oa apii i te akono iaku mei tetai tangata kua tuaruia no te mea kare oki au i taki ana i te rima ki runga kia Hitler. Kua taia katoaia au e tetai au tamariki tamaroa me kare te puapii e akara mai ana. I te openga ra, kua akaruke ratou iaku, inara kua karanga katoa mai oki toku au oa kiaku e kua tureia ratou e to ratou au papa kia kanga mai kiaku. E kino roa oki au.

 E rua marama i muri ake i mana mai ei te au Nazi i Tiamani, kua arai ratou i te Au Kite o Iehova e e kino maata oki ratou ki te Au-Enua. Kua tapiri te au vaeau kino roa atu i te opati i Magdeburg e kua arai i ta matou au uipaanga. Inara no te mea te noo ra matou i te pae mai i te kotinga, kua rauka ia Papa te au akatikaanga no matou kia aere ki tetai tua ki Basel, i aere atu ei matou ki te au uipaanga Tapati. E putuputu ana aia i te karanga mai e e inangaro ana aia e kia rauka rai i to matou au taeake i Tiamani teia kai pae vaerua kia tauturu ia ratou kia aro atu i te tuatau ki mua ma te mataku kore.

Au Aaereanga Kino

I muri ake i te topiriia anga te opati i Magdeburg , kua aere mai tetai mema i noo mua ana ki reira, ko Julius Riffel, ki Lörrach, tona oire kainga, kia akaaere i te angaanga muna no te tutu aere. Viviki a Papa i te oronga atu i te tauturu. Kua akanoo aia ia maua ko Mama ki raro e kua akakite mai e kua ariki aia i te tauturu i te apai mai anga i te au puka Pipiria ki roto nei ia Tiamani mei Tuiterani mai. Kua akakite mai aia e ka kino tikai te reira e i tetai ua atu taime ka opuia aia. Kare aia i inangaro ana ia maua i te manako mai e te maroia ra maua kia piri atu no te mea ka riro rai ei tumatetenga katoa kia maua. I taua taime rai, kua karanga mai a Mama, “Ka piri atu au kia koe.” Kua akara mai raua roa ai kiaku, e kua karanga atu au, “Ka piri katoa atu rai au kia korua!”

Kua raranga a Mama i tetai pute mei te makatini Punanga Tiaki rai te maatamaata. Kua tauru aia i te makatini ki roto i te puta i tetai tua o te pute e oti akera kua raranga aia i te pute kia piri. Kua maani aia i te au pute muna i roto i te kakau o Papa e e rua nga tatua i rauka ai ia maua i te apai ngaro ua i te au puka tauturu apii Pipiria. Te au taime ravarai i manuia mai matou i te apai anga mai i ta matou au apinga muna akaperepereia ki te kainga, e akaea maru ua ana matou e kua oronga atu i te akameitakianga kia Iehova. Kua uuna matou i te au puka i roto i to matou tauu are.

I te akamataanga, kare te au Nazi i kite ana i tetai apinga. Kare oki ratou i uiui mai ana ia matou e kare rai i kimi ana i to matou kainga. Noatu rai, kua iki matou i tetai akairo ka taangaanga matou kia akamatakite i to matou au taeake pae vaerua e ua ake i tetai manamanata​—4711, te ingoa o tetai akari pipi rongonui. Me e kino roa te aere anga mai ki te kainga, ka akamatakite matou ia ratou​—na tetai ravenga i te taangaanga anga i taua numero ra. Kua akakite katoa a papa kia ratou kia akara mai ki runga i to matou au maramarama o te pia nooanga i mua ake ka tomo mai ei ki roto i te are. Me kua ngaa te maramarama i te tua kaui, te aiteanga i reira e e apinga tarevake tetai, e kia akamamao atu ia ratou.

I te 1936 e te 1937, kua rave te Gestapo i te au urupu tapekaanga e kua titiri e tauatini ua atu o te Au Kite ki roto i te au are auri e te au puakapa tamamaeanga, e kua tamamaeia ratou i te akonoanga kino roa atu e te tau kore tikai. Kua akamata te opati manga i Bern, Tuiterani, i te akaputu i te au ripoti, kapiti mai etai tei apai uunaia mai ki vao mei te au puakapa, no tetai puka te kapikiia ra Kreuzzug gegen das Christentum (Angaanga Patoi i te Akonoanga Kerititiano), e tata anga no te au rave kino a te Nazi. Kua akono matou i te angaanga kino maata no te apaianga i te au ripoti muna ki tetai tua o te kotinga ki Basel. Naringa matou i mou i te au Nazi ma taua au tataanga  tureia, ka viviki matou i te opuia. Kua aue au iaku e tatau ra no te au tamamae anga tei mamaeia e to tatou au taeake. Inara, kare au i mataku mai ana. Kua irinaki au e ka akono mai a Iehova e toku nga metua, e toku au oa akaperepere maata, iaku.

Kua karatuati mai au mei te apii e 14 ua rai mataiti e e angaanga karaka taku i roto i tetai are toa oko apinga. Tei matauia, kua akono matou i ta matou au teretere anga no te apai apinga i te avatea Maanakai me kore te Tapati, me va mai a Papa mei te angaanga mai. I te avereti, e aere ana matou i te rua o te au epetoma. I te akaraanga mei tetai ua atu pamiri rai matou te aere ra no tetai aaereanga i te openga epetoma, e e vaitata rai e a mataiti, kare te au kati no te kotinga i tapu ana ia matou me kore i tauta ana i te aa ia matou​—tera oki, kare roa kia tae ra ki tetai ra i roto ia Peperuare 1938.

Kitenaia!

Kare roa e ngaropoina ana iaku i te akara anga i runga i te mata o toku papa i te tae atu anga matou ki ta matou ngai koi anga i te pae mai ia Basel e kua kite atu i te aka putunga puka te tiaki ua maira ia matou. No te mea kua opuia tetai mai pamiri tari apinga ra, kua maata atu ta matou au puka i te apai anga. I te pae i te kotinga kua akara tarotokaka mai tetai opita akarakara apinga ia matou e kua akaue i tetai kimikimi anga. I te kite mai anga i te au puka, kua mati atu aia ia matou ki te vaa pupui ki te au motoka akava te tiaki ua maira. Ia matou e te au opita i te akaoro atu anga, kua roromi mai a Papa i toku rima e kua tuatua maru mai: “Auraka e riro mai ei tangata pikikaa. Auraka e pikikaa i tetai tangata!” “Kare au e pikikaa,” i akapapu ei au iaia. I te tae atu anga matou ki Lörrach, kua apai atu ratou i toku papa akaperepere. Kua kite atu au iaia no te taime openga i te topiri mai anga te ngutupa o te are auri i muri mai iaia.

E a ora, kua uiuiia au e nga Gestapo e a, maro anga e kia akakite atu au kia ratou i te au ingoa e te au atereti o tetai Au Kite. I toku patoianga, kua riri mai tetai opita e kua tamataku mai, “E au ravenga ke atu rai ta matou i te maani anga ia koe kia tuatua!” Kare au i akakite ana i tetai apinga. I reira kua akaoki atu ratou ia maua ko Mama ki to matou are, e ko te taime mua i kimikimi ei ratou. Kua apai atu ratou i toku mama ki te akavaanga e kua tono atu iaku ki te are o toku aniti e kua oronga i te akonoanga iaku ki toku aniti, kare i kite ana e e Kite katoa rai oki aia. Noatu e kua akatikaia au kia aere ki te angaanga, e a tangata Gestapo tei paka ua ki mua i te are kia akarakara i taku aereanga ravarai e ko tetai mai e akava te akarakara ra i te pae mataara.

I nga mea ra i muri mai i te ora kaikai, kua aere mai au ki vao i te are e kua kite atu i tetai tuaine mapu te akaoro maira ki toku tua na runga i tona patikara takatakai. Te vaitata anga mai aia, te kite atura au e te aere ra aia e ka pei mai i tetai vaanga pepa kiaku. Te opu anga au i te reira, kua uri au i te akara me kua kite mai ana rai te Gestapo i taku i rave. Ki toku poitirere, i taua taime tikai, kua akaoki ratou pouroa i to ratou au katu ki muri i te kataanga.

Kua ikuiku mai te pepa tata a te tuaine e kia aere atu au i te avatea ki te are o tona nga metua. Inara ma te Gestapo e akarakara maira iaku, akapeea e rauka ai iaku kia kore tona nga metua e tukunaia ki raro i tetai akakino anga? Kua akara atu au ki te au rima rave Gestapo e a i roto i te motoka e i reira ki te akava te aaere ra ki runga e ki raro i te mataara. Kare roa au i kite e eaa taku ka rave, e kua pure akatenga au no ta Iehova tauturu. Ma te poitirere ua, kua aere atu te akava ki te motoka o te Gestapo e kua tuatua atu ki te au tangata ra. I reira kua tomo atu aia ki roto i to ratou motoka e kua aere atu ratou!

I taua taime tikai ra, te aere maira toku aniti mei tetai tua mai. Kua pati takere i te avatea. Kua tatau aia i te pepa e kua manako mai ki tei ikuikuia kia aere atu ki ko i te are, i te kite mai anga e kua akanoo te au taeake kia apai atu iaku ki Tuiterani. I to maua tae atu anga, kua akaaravei te pamiri iaku ki tetai tangata kare oki au i kite ana, ko Heinrich Reiff. Kua kite mai aia iaku e kua mataora aia e kua ora mai au e kua aere mai oki aia i te tauturu iaku kia oro ki Tuiterani. Kua oake mai aia e apa ora ua kia aravei atu au iaia i roto i tetai vao rakau.

Oraanga i Roto i te Tuikaa

Kua aravei au i te Taeake ko Reiff ma te taetae anga o te au roimata i raro i toku paparinga, te kino o te ngakau i te akamanakoanga no te akaruke anga mai i toku nga metua. Viviki ua te au apinga i te tupuanga. I muri ake i etai au atianga apiapi, kua kapiti atu maua ma tetai pupu turoto e kua tikoti meitaki atu i te kotinga o Tuiterani.

 I toku tae atu anga ki te opati manga i Bern, kua kite mai au e na te au taeake i reira i akanoo i toku oro anga. Kua oronga takinga meitaki mai ratou i tetai ngai noku kia noo. Kua angaanga au i roto i te ngai tunu kai, e kua rekareka maata au i te reira. Inara mei teaa tikai te ngata i te noo tuikaa ua anga, kare e kite anga e eaa te ka tupu ki toku nga metua, ko raua roa ai kua akautungaia ki te are auri e rua mataiti! I tetai au taime, kua maata roa te taitaia e te apiapi kiaku, e kua roka au iaku ki roto i te are pai e kua aue. Inara kua rauka iaku i te tata putuputu atu ki toku nga metua, e kua akamaroiroi mai raua iaku kia vai tiratiratu ua atu.

Akakeuia e te akaraanga a toku nga metua no te tiratiratu, kua akatapu au i toku oraanga kia Iehova e kua papetitoia ia Tiurai 25, 1938. I muri mai e tai mataiti i te Betela, kua angaanga atu au ki Chanélaz, e pama tei okoia mai e te manga o Tuiterani kia oronga mai te kai no te pamiri Betela e ei ngai nooanga no te au taeake tei oro mei te au takinga kino anga.

I te pou anga te utunga a toku nga metua i te are auri i te 1940, kua oronga te au Nazi kia tuku ia raua kia aere me akaruke raua i to raua akarongo. Kua mou ketaketa raua e i reira kua tukunaia atu ki te au puakapa tamamaeanga, ko Papa ki Dachau ko Mama ki Ravensbrück. I te tuatau anu o te 1941, kua kopae a Mama e tetai atu au vaine Kite i roto i te puakapa kia angaanga na te vaeau. Ei akautunga anga, kua maaniia ratou kia tu i roto i te anu e toru ra e toru po, i muri mai kua roka atu ia ratou ki roto i te au pia poiri e kua tukunaia ki runga i tetai akakoreanga kai akaravaia e 40 ra. E oti kua papaia ratou. Kua mate a Mama ia Tianuare 31, 1942, e toru epetoma i muri ake i tetai papa anga kino tikai.

Kua tukunaia atu a Papa mei Dachau ki Mauthausen i Autiria. I roto i teia puakapa, kua akatere meitaki te au Nazi i te tamateanga i te au mouauri na roto i te akakoreanga kai e te au angaanga pakari tikai i te taomianga i te pae kopapa. Inara e ono marama i muri mai i to Mama mateanga, kua tamate te au Nazi i toku Papa na tetai ravenga ke​—te au tamatamata anga i te pae vairakau. Kua patia akakoro te au taote puakapa i te au tangata punupunua puaka guinea kia tuia e te maki maro. I muri mai, kua orongaia ki te au mouauri tetai patiaanga mate ki roto i te pukuatu. Te karanga ra te rekoti a te opati e kua mate a Papa mei “tetai uaua paruparu o te pukuatu.” E 43 ona mataiti. Kua kite ua mai au i taua au taanga kino tikai i nga mea marama i muri mai. Te apai maira rai te akamaaraanga o toku nga metua akaperepere i te au roimata ki toku nga mata. I na, mei taua taime ra e nei, te pumaana nei au i te kiteanga, e tei roto a Mama e Papa i nga rima meitaki o Iehova, e tei ia raua te manakonakoanga no te oraanga i te rangi.

I muri mai i te Tamaki II o te Ao, kua rauka iaku te akameitakianga i te aere atu anga ki te pupu 11 o te Apii Pipiria Punanga Tiaki o Gileada i New York. Mei teaa tikai te rekareka i te akapouanga te manako i roto i tetai apiianga no te au Tuatua Tapu e rima marama! I te karatuati mai anga i te 1948, kua tukunaia atu au ki Tuiterani kia tavini atu ei mitinari. Kare i roa i muri mai, kua aravei au ia James L. Turpin, e taeake tiratiratu tei karatuati mai mei te pupu rima o Gileada. I te akanoo mua angaia te opati manga i Tureki, kua tavini atu aia ei akaaere no te reira. Kua akaipoipo maua i roto ia  Mati 1951, e kare i roa i muri mai kua kite mai maua e ka riro mai maua ei nga metua! Kua neke atu maua ki Marike, e kua ariki rekareka i ta maua pepe tamaine, ko Marlene, i roto i teia nei ao i taua Titema ra.

I roto i te au mataiti, kua kite mai maua ko Jim i te rekareka maata i roto i ta maua angaanga Patireia. Kua maara akaperepere au i tetai tangata apiipii Pipiria, e vaine mapu Tinito tona ingoa ko Penny, tei inangaro ua ana i te apii i te Pipiria. Kua papetitoia aia, e i muri mai kua akaipoipo atu ia Guy Pierce, te tavini ra i teia nei i runga i te Pupu Akaaere no te Au Kite o Iehova. Kua tauturu taua aronga akaperepere ra i te akaki i te puta tei akatupuia i te kore anga o toku nga metua.

I te akamataanga i te 2004, kua akatu te au taeake i Lörrach, te taoni i noo ei toku nga metua, i tetai Are Uipaanga Patireia i runga i te Mataara ko Stich. I te ariki anga i tei raveia e te Au Kite o Iehova, kua iki te konitara oire kia tauiia te ingoa o te mataara kia Denzstraße (Mataara ko Denz) ei akangateiteianga ki toku nga metua. Kua karanga te nuti pepa o reira, te Badische Zeitung, i raro i te tumu manako “Ei Akamaara Anga i Nga Tokorua Denz tei Taia Ia: Ingoa Ou no te Mataara,” e ko toku nga metua “kua taia ia i roto i te puakapa tamamae anga i te tuatau o te Third Reich no to raua akarongo.” Iaku rai taua angaanga ra tei raveia e te konitara oire kua tapapa koreia inara e tauianga pumaana tikai te reira ki te ngakau no te au tupu anga tei tupu.

I karanga ua ana a Papa e kia tau tatou kia tapapa ki mua mei tera e kare a Aramakito e tae mai ki to tatou nei tuatau oraanga mari ra kia arataki i to tatou oraanga mei te mea e te aere maira te reira apopo​—e ako akaperepere tikai i tauta ua ana i te akono. Kare i te mea ngoie ua i te paunu anga i te akakoromaki e te tapapaanga inangaro maata, mei te mea tikai e kua kotingaia au ki te kainga i teia nei e te au tupu anga kino o te ruaine anga. Inara, kare roa au e ekoko ana i ta Iehova taputou anga ki tana au tavini tiratiratu: “E irinaki kia Iehova ma to ngakau katoa ra; . . . Auraka e akangaropoina iaia i toou katoa ra au aerenga; e nana e akakite kia koe i toou ra au arataa.”​—Maseli 3:5, 6.

[Pia/Tutu i te kapi 29]

AU TUATUA AKAPEREPEREIA MEI TE TUATAU I TOPA

Kua atoro mai tetai vaine mei tetai oire mamao mai ia Lörrach i te 1980. I taua taime ra, te apai maira te au oire tangata i ta ratou au apinga kare e inangaroia ki tetai ngai papuriki e ka rauka ua i tetai ke i te akarakara i te au apinga e kia apai i ta ratou i inangaro. Kua kite mai teia vaine i tetai pia e apinga tuitui to roto e kua apai atu ki te kainga. I muri akera, i roto i te taua o te pia, kua kite mai aia i tetai au tutu o tetai tamaine mapu e te au reta tei tataia i runga i te au pepa tata a te puakapa tamamaeanga. Kua umereia te vaine e te au reta e te akamanako ra i te kiteanga e koai teia tamaine meangiti ma te rouru iriia.

I tetai ra i te 2000, kua kite mai te vaine i tetai atikara nuti pepa no runga i tetai akaariarianga i Lörrach. Kua akataka mai te atikara no runga i te tuatua enua o te Au Kite o Iehova i te tuatau o te au mataiti Nazi, kapiti katoa mai toku pamiri. E au tutu aere to te reira o toku mapu anga. I te akaaiteanga i te au akarakaraanga, kua aravei atu te vaine i te tangata tata e kua akakite atu kiaia no runga i te au reta​—e 42 i te katoatoa! I nga mea epetoma i muri mai, kua rauka mai iaku te reira i roto i toku nga rima. Tei roto i te rima tata a toku nga metua ko te au uiuianga putuputu ki toku aniti no runga iaku. Kare roa to raua manako aroa noku i kore ana. E umereanga tikai te reira e kua vai meitaki teia au reta e kua mama akaou mai e tere atu i te 60 mataiti i muri mai!

[Au Tutu i te kapi 25]

Kua maveteia to matou pamiri i te mana mai anga a Hitler

[Akameitakianga]

Hitler: U.S. Army photo

[Au Tutu i te kapi 26]

1. Te opita Magdeburg

2. Kua opu te Gestapo e tauatini ua atu o te Au Kite

[Tutu i te kapi 28]

Kua kite mai maua ko Jim i te rekareka maata i roto i te angaanga Patireia