Te Au Oa o te Atua i Roto i te “Au Airani Oaoa”

I te 1932 kua apai mai tetai pai teretere i tetai au ua puapinga maata tikai ki Tonga. Kua oake te rangatira o te pai i te puka rikiriki “Where Are the Dead?” kia Charles Vete. Kua papu ia Charles e kua kiteaia e ia te tuatua mou. I tetai tuatau i muri mai, kua akatika te au opati maata o te Au Kite o Iehova i ta Charles pati anga kia uri i te puka rikiriki ki roto i tona reo tikai. I muri ake i te akaoti anga i te angaanga, kua rauka mai iaia e 1,000 puka rikiriki tei neneiia e kua akamata aia i te tua atu i te reira. I pera ei te au ua o te tuatua mou no runga i te Patireia o Iehova i te akamata anga i te akatotoaia ki te patireia o Tonga.

I RUNGA i te mapu o te Patipika Tonga, ka kite koe ia Tonga i te opunga ua i te ngai e aravei ra te raini kotinga anga o te ra i te Tropic of Capricorn. Te airani maatamaata roa atu i reira, ko Tongatapu, e mei te 2,000 kiro mita i te tua tokerau itinga ia Auckland, Nu Tireni. E 171 airani tei kapitiia mai ki Tonga, e 45 te nooia ra e te tangata. Kua tapaia e te tangata teretere rongonui Peritane o te 18 anere mataiti ko James Cook i teia au airani motutaa ko te au Airani Oaoa.

Ma te au tangata mei te 106,000, kua kapitiia mai e toru pupu airani i Tonga​—te mea maata ko Tongatapu, Haʼapai, e Vavaʼu. Te au putuputuanga e rima i reira ra no te Au Kite o Iehova, e toru i te ngai e maata tikai te tangata i Tongatapu, tei Haʼapai tetai, e ko tetai mai tei Vavaʼu. E tauturu ei i te au tangata kia riro mai ei au oa no te Atua, kua rauka i te Au Kite o Iehova tetai are no te mitinari e tetai opati no te urianga tei vaitata atu ki Nukuʼalofa, te oire maata.​—Isaia 41:8.

Mei te 1930, kua kite matauia a Charles Vete ko tetai o te Au Kite o Iehova, noatu e kare aia i papetitoia ake e tae ua atu ki te 1964. Kua piri mai tetai papaki kiaia i roto i te angaanga akakitekite anga, e i te 1966 kua akatuia tetai Are Uipaanga Patireia ka o mai e 30 nooanga. Kua akanooia tetai putuputuanga i Nukuʼalofa e 20 papuritia Patireia i te 1970.

Mei reira mai, te kite meitakiia ra te tupuanga o te au tuatua a te peroveta ko Isaia i roto i te au  airani o Tonga: “Ka oronga ratou i te kakā kia Iehova, e ka akakite ratou i tona meitaki ki te au enua taatai ra.” (Isaia 42:12) Kua tupu ruperupe ua atu te angaanga Patireia, i te tauturu anga i te manganui kia aere mai ki roto i tetai pirianga kia Iehova. I te uruoaanga tapere i Nukuʼalofa i te 2003, te tangata tei tae mai e 407, e 5 tei papetitoia. I te akakite anga mai i te au manakonakoanga no te tupu anga, e 621 tangata tei tae mai ki te Akamaara Anga i te 2004.

Arataki Anga i Tetai Oraanga Mama Ua

Inara, i tetai ngai mamao mei te oire maata, te vai ra rai tetai anoano anga maata no te aronga akakitekite i te Patireia. Ei akaraanga, te 8,500 tangata tei noo i runga i te 16 airani tangataia no te airani o Haʼapai te anoanoia ra kia akarongo atu ki te tuatua mou o te Pipiria. Te vai ra te au airani i Haʼapai tei tapoki maataia e te au tumu nu akaaka e kapiti mai, te au tapataatai one teatea. Areare ua tikai te tai moana, e 30 mita te atea mamao tikai o te areare. E tupuanga takake tikai te kaukau anga i rotopu i te au akau tokatoka e te au tu ika karakara toropika tere atu i te tai anere. Tei matauia e meangiti ua te au oire. Te au are, noatu te tu tau ua, kua patuia kia autu meitaki i te au uriia toropika.

Te oronga ra te au tumu rakau kuru e te vi i te marumaru e te kai. E tuanga maata no te oraanga te koi anga e te akapapa anga i te kai tei akapou i te au ra ravarai. I te pae mai i te kiko puaka, te reka ra te au tangata airani i te kokoti maata anga o te moana. Te oronga maira te au enua o te ngutuare tangata i te au kai tanutanu e te au vetitaporo (vegetables). Te tupu aere ua ra te au tumu anani; e e maata te au tumu nu e te au tumu meika. Te kite no te au raurau vairakau, te au rau, te pakiri, e te au aka ra kua orongaia atu mei tetai uki ki tetai uki.

E tikai, te mea mareka maata tikai i Haʼapai ko tona au tangata oaoa, te meitaki ra i te reira ngai no te au. E oraanga mama ua te tu i konei. Te maata anga o te au vaine e piri ana ki roto i te au apinga maaniia​—te maani anga i te au kete, te kakau tapa, e te au moenga. Ia ratou e angaanga ra, ka noo kapiti te au vaine o Tonga, ka pukapuka, ka imene, e ka katakata i raro i tetai tumu rakau marumaru, e putuputu te taime te kangakanga ra te tamariki e te au pepe me kore te moe ra i te pae mai. E te mea matauia me maro te tai na te au vaine e kokoti ana i te au akau no te kai moana e tetai atu au mea kai o te tai, pera katoa te rimu tei maani rekaia i roto i tetai salad.

Te maata anga o te au tane kua akapou i to ratou au ra i te tanutanu anga, te tautai, te tarai, te patu i te poti, e te akaou anga i te au kupenga. E teretere ana te au tane, te au vaine, e te au tamariki i rotopu i te au airani i roto i te au poti tautai meangiti tapokiia, i te atoro anga i te au kopu tangata, te rapakau anga i te maki, e te oko anga i te kai.

Itae Katoaia te Au Ngai Mamao e te Tuatua Meitaki

I roto i teia akanoo anga tau i tae mai ei nga mitinari e rua e nga orometua painia e rua i te tuatau Akamaara Anga o te 2002. Kua rave takereia tetai aravei anga i mua atu ana, e kua ariki mai te au tangata o Haʼapai i te au puka tei neneiia e te Au Kite o Iehova, e te apii katoa anga i te Pipiria ma te Au Kite.

E toru akakoroanga a te pupu puapii Pipiria e a tei atoro atu: kia oronga i te au puka Pipiria, kia akamata i te au apii Pipiria, e kia pati atu i te aronga inangaro ra ki te akamaara anga i te Kaikai Anga Aiai a te Atu. Kua rauka te au akakoroanga pouroa e toru. E 97 tangata tei ariu mai ki te pati anga ki aere mai ki te Akamaara Anga i to Iesu matenga. Kua teretere atu etai ia ratou i roto i te au poti kare e tapoki anga noatu te ua pakari  e te au matangi pakari. No te kinokino i te reva, e manganui tei noo mai i taua po te ngai i raveia ai te Akamaara Anga, kua oki atu ki to ratou kainga i tera mai ra.

Kare te akaaoanga i iti mai no te turanga o te vaa tuatua o te Akamaara Anga. “Kare e rauka iaku i te akakite atu e mei teaa te ngata i te reira i te oronga anga e rua nga tuatua no te Akamaara Anga i roto i tetai reo ke i taua po,” i na te mitinari vaa tuatua ra. “Ka akamanako ana e mei teaa rai toku taitaia. Kua riro mai te pure ei tauturu anga! Kua maara iaku te au tuatua e te au aerenga o te tuatua kare au i kite ana e kua kite ana au.”

Tei tupu mai no te tatanu anga te aronga tutu evangeria i te inangaro te vai ra i te au airani i Haʼapai, kua papetitoia e rua nga tokorua akaipoipo no roto mai i taua ngai ra. I roto i tetai turanga, kua inangaro te tane i te puka a te Au Kite iaia e tereni ra kia riro mai ei orometua no te ekaretia o te reira ngai.

Noatu e putaua i te pae apinga, e oronga ua ana teia tangata e tana vaine i tetai tauturu maata i te pae o te moni me kapikiia mai to raua ingoa i roto i te are pure i te tuatau no te akaputu anga moni i te mataiti. Kua pati atu tetai Kite tei atoro mai ana i mua atu ana kia eeu te tane i tana Pipiria e kia tatau ia 1 Timoteo 5:8. Kua tata te apotetoro ko Paulo e: “Ko te tangata oki kare i takinga-meitaki i tona uaorai, e maata ua atu rai i tona uaorai ngutuare, kua akaruke ïa aia i te akarongo, e e maata atu ïa tona kino i to te tangata akarongo kore.” Kua akakeu teia kaveinga Pipiria i te ngakau o te tane. Kua kite aia e na te kauraro anga ki te au maro anga pakari a te ekaretia, te poka ra aia i te oronga i te au anoano tumu anga ki tona ngutuare tangata. I tera mai ravenga no te koi anga o te mataiti, noatu e e moni tana i roto i tona paoketi, kare i ngaropoina iaia ia 1 Timoteo 5:8. Te kapikiia anga mai tona ingoa, kua akakite mataku kore ua atu aia ki te orometua e e puapinga maata atu te au anoano o tona ngutuare tangata. Tei tupu mai, kua aviriia te nga tokorua i te ngai tangata e kua akakinoia e te au arataki o te ekaretia.

I muri ake i te apii anga i te Pipiria ma te Au Kite o Iehova, kua riro mai te tangata e tana vaine ei nga papuritia no te tuatua meitaki. I karanga ai te tane: “Na te tuatua mou Pipiria i taui iaku. Kare au e kino akaou ana e te riririri katoa anga i toku ngutuare tangata. Kare au e inu maata akaou ana. Te kite maira te au tangata i roto i toku oire i te tuke ta te tuatua mou i rave i roto i toku oraanga. Toku manakonakoanga kia inangaro mai ratou i te tuatua mou mei iaku rai.”

Kua Taangaangaia te Quest i Roto i te Kimi Anga

I nga marama tokoiti i muri ake i te Akamaara Anga o te 2002, kua apai akaou mai tetai pai teretere i tetai kako puapinga maata ki Haʼapai. Kua teretere atu te 18 mita iati ko te Quest no Nu Tireni mai na te au airani o Tonga. I runga i te pai ko Gary raua ko Hetty, e ta raua tamaine ko Katie. E iva au taeake e te au tuaine oTonga e e rua nga mitinari tei aru atu ia ratou e rua nga teretereanga. Na te Au Kite o reira i tauturu i te akatere meitaki i te pai, i tetai taime na roto i te au akau kare i aereia ake. Kare teia ei terepu tamataora anga. Te inangaro ra te aronga i runga i te pai i te apii i te tuatua mou Pipiria. E aka ngai o te moana ta ratou i taeria i te atoro anga e 14 airani. Kare te tuatua meitaki o te Patireia i tutu aereia ake i etai o taua au airani.

Akapeea te au tangata i te ariu anga mai? Tei matauia, e araveiia ana te aronga teretere pai ma tetai manako anga akarakara anga, pumaana, e te peu akamanuiri anga e te airani. Me marama i te au tangata o te airani te akakoroanga o te atoro anga, kua akaari mai ratou i te arikianga oonu.  Te taka meitaki ra ki te Au Kite tei atoro atu e te akangateitei ra te au tangata o te airani i te Tuatua a te Atua e te manako ra i to ratou anoano i te pae vaerua.​—Mataio 5:3, NW.

E manganui te au taime, ka noo te aronga atoro ki raro i te au tumu rakau toropika te koropiniia ra e te au tangata e e maata ta ratou au uianga no runga i te au Tuatua Tapu. Me poiri mai, kua rave ia atu te au uriurianga Pipiria i roto i te au kainga. Kua kapiki atu te au tangata i runga i tetai airani ki te Au Kite e akaruke ra e: “Eiaa e aere! Naai oki e pau mai i ta matou au uianga me akaruke kotou?” Kua kite mai tetai Kite e: “E ngata ua ana i te akaruke i te au tangata e manganui mei te mamoe rai te tu te pongi ra i te tuatua mou. E manganui te au ua o te tuatua mou tei tanumiaia.” Te tae anga atu te Quest ki tetai airani, kua kitea mai e te Au Kite te aao ra te katoatoa i te kakau akaevaeva. Koi mate ua ake oki te vaine a te opita o te oire. Kua akameitaki tikai aia i te au taeake no te apai mai anga i tetai karere no te akapumaana anga mei te Pipiria.

Kare tetai au airani e taeria ana. Na Hetty e akamarama mai: “Ko tetai airani kare e ngai to anga meitaki, e au pari ua mei tetai mita e tere atu te tupu maira mei roto mai i te moana. Te ravenga ua e tae atu ei na roto ua i to matou poti rapa meangiti. Te mea mua, kua pei matou i ta matou au kiri ki te au rima tauturu e manganui i uta. E oti, me maranga mai te poti ki te titika anga o te pari, kua rere atu matou i mua ake ka topa akaou atu ei te ngaru ki te moana.”

Inara, kare te katoatoa i runga i te pai ei au mataro maroiroi. I muri ake i tetai tere e rua epetoma, kua tata te rangatira no runga i te tere i te oki anga ki te airani maata o Tongatapu: “E 18 ora no te teretere anga i mua ia matou. Kare e rauka ia matou i te rave i te reira e tai tere no te aronga tei makiia. Kua mataora matou i te oki anga atu ki te kainga inara kua maromaroa katoa tikai matou i te akaruke atu anga i te manganui tei akarongo mai i teianei ki te karere o te Patireia. Kua akaruke matou ia ratou i roto ta Iehova utuutuanga, ma tona vaerua tapu e te au angera i te tauturu anga ia ratou kia tupu mai i te pae vaerua.”

Te Au Airani Ki i te Manakonako Anga Meitaki

Vaitata e ono marama i muri ake i te akaruke anga te Quest, e rua nga evangeria painia takake, ko Stephen raua ko Malaki, tei tukunaia atu kia tutu aere ki te pupu airani o Haʼapai. Ki reira kua piri atu raua ki te nga tokorua akaipoipo koi papetito ua akenei i te apii anga i te Pipiria. Te raveia ra te au uriuri anga maoraora no runga i te au tumu apiianga, e te taangaanga meitaki ra te au papuritia i te Pipiria.

Ia Titema 1, 2003, kua akanooia tetai putuputuanga i Haʹapai, e rima i Tonga. E maata te tamariki i rotopu i te aronga tei tae mai. Kua apiiia ratou kia akarongo. Ka noo muteki ua ratou e te tapapa anga kia o atu ki roto i te au tuanga paupau anga o te aronga akarongorongo. Kua kite te akaaere kotinga e “te akaari maira to ratou kite no te My Book of Bible Stories e te rave tikai ra te au metua i ta ratou apainga kia apii i te tuatua mou Pipiria ki ta ratou tamariki.” Te taka meitaki ra, kua ki taua au airani i te manakonako anga no te akamaata mai i te kokoti anga e kia maata atu to Iehova au oa.

Kua tere atu e 70 mataiti i topa, te urianga a Charles Vete i te puka rikiriki Where Are the Dead? ki roto i tona reo tikai, te reo Tonga, kare aia i kite ana e ka tupu maata mai te ua o te Patireia i roto i te au ngakau o tona iti tangata. Mei taua au akamata anga meangiti, te akameitaki ua atura a Iehova i te akakitekiteanga akatotoaia o te tuatua meitaki i te tuanga o to tatou ao. I teia tuatau, ka rauka i te karanga tikai ia e tei rotopu a Tonga i te au airani mamao o te moana te anga ra kia Iehova, ei akatutu anga. (Salamo 97:1; Isaia 51:5) E kainga te “au Airani Oaoa” i teianei ki te au oa e manganui o Iehova.

[Tutu i te kapi 8]

Ko Charles Vete, i te 1983

[Tutu i te kapi 9]

Maani anga i te kakau tapa

[Tutu i te kapi 10]

Kua taangaangaia te “Quest” kia akatotoa i te tuatua meitaki ki Tonga

[Tutu i te kapi 11]

Pupu urianga, i Nukuʹalofa

[Au Akameitakianga no te Tutu i te kapi 9]

Making tapa cloth: © Jack Fields/CORBIS; background of pages 8 and 9, and fishing: © Fred J. Eckert