Tua Oraanga

Kua Kite Mai Matou i te Irinaki Tikai ki Roto ia Iehova

AKAKITEIA E NATALIE HOLTORF

Ko Tiunu te reira 1945. I tetai ra i taua marama ra, kua aere mai tetai tangata akaraanga moteteaka ki to matou kainga e kua tu marie ua ki te ngutupa i mua. Ma te poitirere, kua ava mai, taku tamaine openga, ko Ruth: “Mama, e manuiri tetai i te ngutupa!” Kare roa aia i kite ana e e papa nona teia tangata​—taku tane akaperepere, ko Ferdinand. E rua mataiti i mua atu ana, e toru ua rai ra i muri ake i to Ruth anau anga, kua akaruke a Ferdinand i te kainga, kua opukinaia, e kua taopenga atu ki roto i tetai puakapa tamamaeanga Nazi. I na i teianei, ka tai nei, kua aravei a Ruth i tona papa, e kua taokotai akaouia to matou ngutuare tangata. E maata oki ta maua ko Ferdinand pukapuka anga ki tetai e tetai!

KUA anauia a Ferdinand i te 1909 i roto i te oire o Kiel, i Tiamani, e kua anauia au i te 1907 i roto i te oire o Dresden, i Tiamani katoa. E 12 oku mataiti i te pakari, ko te taime mua te reira i aravei ei to matou ngutuare tangata i te Aronga Apiipii Pipiria, tei kiteaia te Au Kite o Iehova i taua taime ra. E 19 i te pakari, kua akaruke mai au i te Pure Evangeria e kua akatapu i toku oraanga kia Iehova.

I taua taime ra, kua karatuati mai a Ferdinand mei te kaoreti no te teretereanga moana e kua riro mai ei mataro. I roto i tana au teretereanga, kua manakonako aia i te au uianga no runga i te vai anga o tetai Tei Anga mai. Kua oki mai ki te kainga, kua atoro atu a Ferdinand i tona tuakana, e tangata Apiipii Pipiria aia. Kua tau teia atoroanga i te akapapu iaia e tei te Pipiria te au pauanga ki te au uianga tei tamanamanata ra iaia. Kua akaruke aia i te Akonoanga Luther, e kua iki katoa aia i te akamutu mai i te angaanga ei mataro. I muri ake i te akapouanga i tona ra mua i roto i te angaanga tutu  anga, kua kite mai aia i te inangaro maata i te rave i teia angaanga no te toenga o tona oraanga. I taua po rai, kua akatapu a Ferdinand i tona oraanga kia Iehova. Kua papetitoia aia ia Aukute 1931.

E Mataro e e Tangata Tutu Aere

I roto ia Noema 1931, kua kake atu a Ferdinand ki runga i tetai rerue te aere atura ki Neterani i te tauturu i te angaanga tutu anga i reira. I te akakite atu anga a Ferdinand i tetai taeake te akaaere ra i te angaanga i roto i taua enua ra e i mataro ana aia, kua karanga mai te taeake e: “Ko koe tikai ta matou tangata e inangaro nei!” Kua tarau oki te au taeake i tetai poti e rauka ai i tetai pupu painia (au orometua tamou) i te tutu aere ki te aronga te noo ra i te pae o te au ara vai i te tuanga tokerau o te enua. E rima aronga angaanga o te poti, inara kare ko tai ia ratou e kite ana i te akatere i te reira. No reira kua riro mai a Ferdinand e ko te rangatira.

E ono marama i muri mai kua patiia a Ferdinand kia tavini atu ei painia ki Tilburg, i te pae tonga o Neterani. I taua taime ra kua tae katoa atu au i Tilburg kia tavini atu ei painia, e kua aravei au ia Ferdinand. Inara i taua taime rai kua patiia atu maua kia neke atu ki Groningen, i te tuanga tokerau o te enua. I reira, kua akaipoipo maua i roto ia Okotopa 1932, e i roto i tetai kainga e taangaangaia ana e te au painia e manganui, kua akono maua i to maua orote i muri ake i te akaipoipoanga te painia ra rai i taua taime!

I te 1935 kua anau mai ta maua tamaine ko Esther. Noatu e e meangiti ua ta matou moni, kua manako mai maua kia painia ua atu. Kua neke atu matou ki tetai oire, e kua noo matou i roto i tetai are meangiti ua. E te akono ra au i te pepe i te kainga, kua roa taku tane i te akapouanga i te tuatau ki roto i te angaanga orometua. I tera mai ra kua taui ngai maua. Aere ua teia e pakari ua atu a Esther i te aru mai ia maua ki roto i te angaanga orometua.

Kare i roa ana i muri mai, kua purupururu mai te au tiaorangi kinokino i runga i to Europa turanga poritiki. Kua kite mai maua i te takinokino anga o te Au Kite i Tiamani, e kua kite mai maua e kare e roa atu ana ka tae mai to matou tuatau. Kua kimikimi maua e ka akapeea maua i te autu anga i raro ake i tetai takinokino anga pakari tikai. I te 1938 kua tuku mai te au mana tutara Orani i tetai ture araianga i te au aronga ke i te rave i te angaanga tutuanga na te tuaanga i te au puka akonoanga. I te tauturu anga ia matou kia tamou marie ua atu i roto i ta matou angaanga orometua, kua oake mai te Au Kite Orani i te au ingoa o te au tangata tei akaari mai i te inangaro i roto i ta matou angaanga, e kua rauka ia matou i te apii atu i te Pipiria ki tetai ia ratou.

I taua taime ra kua akapapaia tetai uruoaanga no te Au Kite o Iehova. Noatu e kua ngere maua i te moni i te oko mai i te au tiketi no te rerue i te aere atu anga ki te ngai o te uruoaanga, kua inangaro maua kia tae atu ki reira. No reira kua akamata maua i tetai teretereanga e toru ra na runga i te patikara, ia Esther e noo ra i roto i tetai nooanga i runga i te mouranga. I te au po kua noo matou ki te Au Kite te noo ra i runga i te mataara ta ratou e aere ra. Mei teaa to maua rekareka i te tae atu anga ki ta matou uruoaanga pa enua mua! Kua akaketaketa te porokaramu ia matou no te au timataanga ki mua. Tei runga ravao, kua akamaaraia matou kia tuku i to matou irinaki ki roto i te Atua. Kua riro  mai te au tuatua a Salamo 31:6 ei tuatua ia no matou: “Kareka au nei, tei ia Iehova toku irinaki anga.”

Kimiia e te Au Nazi

Ia Me 1940 kua tomoia a Neterani e te au Nazi. I muri poto ua ake kua aere poitirere ua mai te Gestapo, me kore te akava muna, i te atoro mai ia matou e te akapapa ra matou i tetai putunga puka Pipiria. Kua apainaia atu a Ferdinand ki te opati maata o te Gestapo. Kua atoro putuputu atu maua ko Esther iaia i reira, e tetai au taime kua uiuiia e kua papaia aia i mua tikai ia maua. I roto ia Titema, ma te poitirere kua tukunaia mai a Ferdinand ki vao, inara e poto ua tona tu rangatira anga. I tetai po i to matou oki anga mai ki te kainga, kua kite atu maua i tetai motoka Gestapo i te pae ua mai i te are. Kua rauka ia Ferdinand i te oro atu e te tomo atura maua ko Esther ki roto i te are. Te tiaki ua ra te Gestapo ia matou. Kua inangaro oki ratou ia Ferdinand. I taua po rai i akaruke atu ei te Gestapo, kua aere mai te akava Orani e kua apai atu iaku no tetai uiuianga. I tera mai ra kua aere atu maua ko Esther i te pipini i roto i te are o tetai nga tokorua Kite koi papetito ua akenei, te ngutuare Norder, tei oronga mai i te marumaru e te paruruanga.

Tae ki te pae openga o Tianuare 1941, kua opuia tetai tokorua painia te noo ra i roto i tetai are poti. I tera mai ra kua aere atu te akaaere kotinga (orometua teretere) e taku tane ki runga i te poti i te tiki atu i tetai o te au apinga o nga tokorua, inara kua opu ia raua e te aronga turuturu a te Gestapo. Kua rauka ia Ferdinand i te akamatara mai iaia, e kua oro atu na runga i tona patikara. Inara, te akaaere kotinga, kua apainaia atu ki te are auri.

Kua patiia oki a Ferdinand e te au taeake tau kia apai te ngai o te akaaere kotinga. Te aiteanga i reira e kare e rauka iaia i te oki mai ki te kainga kia noo roa atu i te toru ra i te marama. E akaaoanga ou teia kia maua, inara kua painia ua atu rai au. Kua akaketaketa mai te Gestapo i te kimikimianga no te Au Kite, e no reira kua nekeneke ua rai matou. I te 1942 e toru o matou taime i te neke anga. I te openga ra, kua taopenga atu matou ki te oire o Rotterdam, mamao tikai mei te ngai e rave ra a Ferdinand i tana angaanga orometua muna. I taua tuatau ra kua nui au ki te rua o taku pepe. Te ngutuare Kamp, koi apaina ua akenei ta raua nga tamaroa e rua ki te au puakapa tamamaeanga, kua ariki takinga meitaki mai ia matou ki roto i to ratou kainga.

Te Vaitata Maira te Gestapo i te Aruaru Anga ia Matou

Te rua o ta maua tamariki, ko Ruth, kua anauia i roto ia Tiurai 1943. I muri ake i to Ruth anauanga, kua rauka ia Ferdinand i te noo mai kia matou e toru ra, inara kua aere atu aia, e ko to matou kite openga te reira iaia no te tuatau roa. Mei tetai toru epetoma i muri mai, kua opuia a Ferdinand i Amsterdam. Kua apainaia atu aia ki te ngai o te Gestapo, i akapapuia ai e koia rai teia. Kua tuku te Gestapo iaia ki roto i tetai uiuianga kino tikai i te tautaanga kia maro iaia kia oronga i te akakiteanga no runga i ta matou au angaanga tutu anga. Inara te apinga ta Ferdinand i inangaro puareinga ua i te akakite koia oki e koia tetai o te Au Kite o Iehova e kare roa aia e kapiti atu ana ki tetai ua atu angaanga poritiki. Kua riri tikai te au opita Gestapo e kare a Ferdinand, e tangata no te pa enua Tiamani, i ripoti atu ana no te angaanga vaeau, e kua tamataku i te tamate iaia ei tangata pikikaa.

No te rima marama tei aru mai, kua vaooia a Ferdinand i roto i tetai pia are auri, i reira aia i akakoromaki putuputu atu ei i te au tamatakuanga e ka tamateia e te pupu pupui. Ina, kare roa aia i ngaueue ana i roto i tona tiratiratu kia Iehova. Eaa tei tauturu iaia kia noo ketaketa i te pae vaerua? Te Tuatua a te Atua, te Pipiria. Inara, ei Kite, kare a Ferdinand i akatikaia ana i tetai Pipiria. Inara, ka rauka tetai au mouauri ke atu i te pati atu i tetai. No reira kua akakeu a Ferdinand i tona tokorua i roto i te are auri i te pati atu ki tona pamiri kia tuku mai i tetai Pipiria, e kua rave katoa rai te tangata. I te au mataiti i muri mai, me tuatua ua ana a Ferdinand no runga i teia tupuanga, e katakata ua ana tona mata e kua karanga mai aia: “Mei teaa tikai te pumaana ta taua Pipiria ra i oronga mai kiaku!”

I te akamataanga o Tianuare 1944, kua apaina poitirereia atu a Ferdinand ki tetai puakapa tamamaeanga i Vught, i te Neterani. Ma te tapapa kore, kua riro teia nekeanga ei akameitakianga nona no te mea i reira aia i aravei atu ei i tetai atu Au Kite e 46. I toku kiteanga i tona neke  akaouanga, kua mataora tikai au i te kiteanga e te ora ra rai aia!

Tutu Anga ma te Kore e Akamutu Anga i Roto i te Puakapa Tamamaeanga

E kino tikai te oraanga i roto i te puakapa. Te akakoreanga kai kino tikai, te ngereanga i te kakau maanaana, e te anu kino tikai ko te angaanga matauia i te au ra tataki tai. Kua rokoia a Ferdinand i tetai maki kino ko te tonsillitis. I muri ake i tetai tuatau roa e te anu maata no te kapikianga ingoa, kua aere atu aia ki te ngai no te maki. Te aronga maki e 40 tikiri Celsius to ratou piva me kore e maata atu kua akatikaia kia noo mai. Inara kare ra ia Ferdinand, no te mea e 39 tikiri Celsius ua rai tona vaito! Kua akaungaia aia kia oki ki te angaanga. Inara, te au taeake mouauri aroa, kua tauturu atu iaia na te uuna anga iaia no te au tuatau poto ua i roto i tetai ngai maanaana. Kua aere akaou mai te akapumaana anga i te maana mai anga te reva. Pera katoa, me rauka mai i te au taeake tetai kou kai, kua tua atu ratou i te au apinga ki tetai ke atu, no reira kua rauka akaou mai ia Ferdinand tona maroiroi.

I mua ake i mouauri ei taku tane, kua riro te tutu anga ei oraanga ia nona, e i roto i te puakapa kua tamou ua atu rai aia i te akakitekite i tona au akarongo. Kua aviri putuputu ana te au opita o te puakapa iaia i tona toroenga vareau, te tutu tei akatakaia tetai mouauri e e Kite aia. Inara kua akariro a Ferdinand i taua au tuatua ra ei atianga ia i te akamata i tetai pukapukaanga kia ratou. I te akamataanga, kua kotingaia te ngai tutu anga no te au taeake ki te au pia nooanga e te maataanga ia ratou e Au Kite aere. Kua ui te au taeake kia ratou uaorai, ‘Akapeea tatou i te itae maata atu i te au mouauri?’ Kare i manakoia ana, kua oronga mai te akaaereanga puakapa i tetai ravenga. Akapeea ra?

E au putunga puka Pipiria uunaia ta te au taeake e pera katoa e 12 Pipiria. I tetai ra kua kiteaia e te au kati i etai au puka, inara kare oki i kite ana e naai oki teia au puka. No reira kua manako mai te au opita puakapa e kia akapueu i te taokotaianga o te Au Kite. No reira, ei utunga, kua tukuna ke ia atu te au taeake katoatoa ki te au pia nooanga te nooia ra e te au mouauri kare ratou i te Au Kite. Pera katoa, i te kaikaianga kua umuumuia te au taeake kia noo i te pae mai i te aronga kare ratou i te Au Kite. Kua riro tikai teia akanoonooanga ei akameitakianga. I teianei kua rauka i te au taeake i te rave i ta ratou i inangaro na i muana​—kia tutu maata atu ki te au mouauri te ka rauka ia.

Utuutuanga E Rua Nga Tamaine Ko Au Anake Ua

I taua taime rai, te noo ra au e taku nga tamaine e rua i Rotterdam. Te tuatau anu o 1943/44 e kino tikai te reira. I muri ake i to matou are e patiri tetai no te apinga tamaki pupui tei akonoia e te au vaeau Tiamani. I mua ia matou ko te Uapu o Waal ia, e takete maata ia no te aronga pomu Taokotai. Kare oki te reira i te ngai meitaki roa no te pipini anga. Pera katoa, kare e maata ana te kai. Tei maata rava atu, kua kite mai matou i te tuku i to matou irinaki anga tikai ki roto ia Iehova.​—Maseli 3:5, 6.

A Esther e varu ua rai ona mataiti kua tauturu mai i to matou pamiri meangiti ua na te tu anga i roto i te raini ki tetai ngai tunu anga tiopu. Inara, me tae mai ana ki tona taime kia koi i te kai, e putuputu ana kare e apinga toe. I tetai tuatau o tona au teretere i te kimikimi kai anga, kua o atu aia i rotopu i tetai pomuanga mei te mareva mai. Kua mataku mai au i toku rongo anga i te au aruruanga, inara kare i roa ana kua taui toku apiapi ki te au taeanga roimata no te rekareka i tona oki mai anga ma te kore i kino e te rauka anga katoa i etai nga mea rau tuka. “Eaa tei tupu?” ko taku au tuatua mua ia. Ma te maru, kua pau mai aia: “I te topa mai anga te au pomu, kua rave tikai au i ta Papa i karanga mai kiaku kia rave, ‘Akatopa ki raro, e takoto ua atu ki raro, e e pure i reira.’ E kua tano atu rai!”

No te mea e tangianga Tiamani toku reo, e meitaki ake e na Esther e rave meangiti ua te ka rauka ia no te okookoanga. Kare teia i aere ke mei te kiteanga a te au vaeau Tiamani, tei akamata i te uiui kia Esther. Inara kare roa aia i akakite ana i tetai ua atu au apinga muna. I te kainga, kua oronga au i te apiipiianga Pipiria kia Esther, e no te mea kare i rauka ana iaia i te aere atu ki te apii, kua apii au iaia i te tatau e te tata e tetai atu au tu karape ke.

Kua tauturu katoa mai a Esther iaku i roto i te angaanga orometua. I mua ake ka aere atu ei au i  te apii i te Pipiria ki tetai tangata, kua aere atu a Esther na mua ake iaku i te akara me te meitaki ra te aereanga, ko tetai tuatuaanga ia. Nana e akapapu mai me kua tano te au akairo ta maua ko te tangata apii Pipiria i akatika i te tukunaia. Ei akaraanga, ko te tangata taku ka aere atu ka atoro ka tuku aia i tetai poti tiare i tetai akanooanga tikai i runga i te paata o te maramarama i te akakite mai anga kiaku e ka rauka iaku i te tomo atu ki roto. I te tuatau o te apii Pipiria, kua noo a Esther ki vaoo i te akarakara i te au akairo no te kino iaia e oparapara ra ki runga e ki raro i te mataara i te pereoo ma Ruth meangiti i roto.

Ki Sachsenhausen

Te akapeea maira a Ferdinand? I roto ia Tepetema 1944, koia ma tetai aronga ke e manganui kua mati atu ki te ngai o te rerue i reira kua oparapara ia te au mouauri e 80 i te au pupu i roto i te au pia pereoo te tiaki ua maira. I roto i te au pereoo tataki tai e tai ua rai pakete tei akonoia ei are meangiti e tai pakete no te vai inuanga. Kua taeria te teretereanga e toru ra e toru po, e e ngai tu anga ua te reira! Kare takiri e ngai no te matangi i te aere mai anga. Kua tapiripiriia te au pia pereoo ma tetai ua puta aroro i konei e i ko ra. Te vera, te pongi, e te kaki vai​—pera katoa te aunga pirau​—ta ratou i akakoromaki atu kare e rauka i te akatakaia.

Kua tapu marie te rerue i ko i te puakapa tamamaeanga rongonui ko Sachsenhausen. Kua kopaeia te au mouauri pouroa tetai ua atu o to ratou uaorai apinga te vaira rai ia ratou​—mari ra ko te au Pipiria rikiriki e 12 ta te Au Kite i apai mai i te teretereanga!

Kua tonokia atu a Ferdinand e tetai atu au taeake ke e varu ki tetai puakapa meangiti mai ake i Rathenow kia angaanga i te maanianga i te apinga tamakianga. Noatu e kua tamataku putuputuia ana ratou ma te tamateanga, kua kopae te au taeake i te rave i taua tu angaanga ra. I te akamaroiroianga i tetai e tetai kia vai tiratiratu ua, i te popongi ka uriuri ratou i tetai irava Pipiria, mei taua ra ia Salamo 18:2, e rauka ai ia ratou i roto i tera ra i te akamanako oonu i runga i te reira. Kua tauturu teia ia ratou i te akamanako oonu i runga i te au apinga pae vaerua.

I te openga ra, te akakite maira te aruruanga o te apinga tamaki i te aere mai anga o te au vaeau Taokotai e te Rutia. Kua tae mua mai te au Rutia ki te puakapa e te reira a Ferdinand e tona au taeake. Kua oake ratou ki te au mouauri i tetai kai e kua akaue atu ia ratou kia akaruke i te puakapa. Tae ki te pae openga o Aperira 1945, kua akatika te vaeau Rutia ia ratou kia oki atu ki te kainga.

Taokotaiia i te Openga ra ei Pamiri

Ia Tiunu 15, kua tae mai a Ferdinand ki Neterani. Kua ariki pumaana te au taeake i Groningen iaia. Kua kite vave mai aia e te ora ra matou, e te noo ra i tetai ngai i te enua nei, e kua rauka ia matou te tuatua anga e kua oki mai rai aia. Te tiaki anga no tona tae anga mai te akaraanga e roa tikai te tuatau. Inara i te openga ra, i tetai ra kua kapiki mai a Ruth meangiti e “Mama, e manuiri tetai i te ngutupa!” Ko teia ta matou tane akaipoipo e te metua tane akaperepere tikai!

Maata te au manamanata tei umuumuia i te akatikatika i mua ake ka rauka ai ia matou i te angaanga ei pamiri akaou. Kare oki o matou ngai noo anga, e tetai akaaoanga maata koia oki kia rauka akaou to matou turanga ei aronga noo tamou. Mei te mea e e au Tiamani matou, no te au mataiti e manganui kua akono te au opita Orani ia matou ei aronga no vao mai. I te openga,  ra, kua rauka ia matou i te noo meitaki e kia akono akaou i te oraanga ta matou i inangaro maata tikai ana​—koia oki no te tavini taokotaianga ia Iehova ei pamiri.

“Tei ia Iehova Toku Irinaki Anga”

I te au mataiti i muri mai, me kapiti ua ana maua ko Ferdinand ma tetai o te au taeake mei ia maua rai tei noo katoa i roto i taua au tuatau ngata ra, kua maara ia matou i ta Iehova aratakianga takinga meitaki i roto i taua au tuatau manamanata tikai. (Salamo 7:1) Kua rekareka matou e i roto i te au mataiti, kua akatika a Iehova ia matou kia piri atu i te akamaata atu anga i te au inangaro Patireia. Kua tuatua putuputu ana rai maua i to maua mataora anga e kua akapou maua i to maua mapuanga i roto i ta Iehova angaanga tapu.​—Koheleta 12:1.

I muri ake i te tuatau o te takinokino anga Nazi, kua tavini kapiti maua ko Ferdinand ia Iehova e tere atu i te 50 mataiti i mua ake i akamutu ei aia i tona oraanga i te enua nei ia Titema 20, 1995. Kare e roa atu ana, ka 98 oku mataiti i te pakari. I te au ra takitai, e akameitaki ana au ia Iehova e kua turuturu mai oki ta maua tamariki i roto i taua au mataiti ngata ra e te rauka nei rai iaku i te rave i taku ka rauka i roto i tana angaanga ki te kaka o tona ingoa. Kua rekareka au i te au apinga katoatoa ta Iehova i rave noku, e e inangaro teia o toku ngakau kia akono tamou ua atu ki taku tuatua anga: “Kareka au nei, tei ia Iehova toku irinaki anga.”​—Salamo 31:6.

[Tutu i te kapi 19]

Maua ko Ferdinand, Okotopa 1932

[Tutu i te kapi 19]

Te poti tutu evangeria ko “Almina” ma to te reira aronga angaanga

[Tutu i te kapi 22]

Maua ko Ferdinand e te tamariki