Te Taunga Maata Tei Akaapa ia Iesu

I ROTO ia Noema 1990, te au tane te angaanga ra i tetai paka e i tetai mataara i raro mai i te tai kiro mita te mamao i te tua tonga o te Oire Takere o Ierusalema kua kite mai i tetai kiteanga umere tikai. Kua topa poitirere ua tetai arote i runga i te tauu are o tetai ana tanumanga taito ra. Te ngai takapini i te reira kua akonoia ei ngai tanumanga maatamaata mei te anere mataiti mua M.T.N. ki te anere mataiti mua T.N. Te apinga umere tikai koia oki ta te aronga kimikimi apinga taito i kite mai i roto i te pia tanumanga.

Te vai ua ra e 12 vairanga ivi, me kore au pia ivi i roto i te ana, e kua tauruia te au ivi o te aronga mate i roto i reira i muri ake i to ratou tukunaia anga i roto i te vaarua no tetai mataiti okotai e kua pe to ratou kopapa. Tataia i runga i te tua o tetai vairanga ivi tarai maneaia​—ko tetai mea manea roa atu tei kiteaia​—ko te ingoa ko Yehosef bar Kaiapha (Iosepha te tamaiti a Kaiapha).

Te akakite maira te akapapu anga e penei ko teia te menema o te taunga maata tei akaaere i rungao i te akavaanga puapinga rava tei raveia ana​—ko taua ra o Iesu Karaiti. Te akataka maira te tangata tuatua enua ngati Iuda ko Josephus i teia taunga maata e ko “Iosepha, tei kapikiia e ko Kaiapha.” I roto i te au Tuatua Tapu, kua kapiki uaia aia e ko Kaiapha. Eaa ra tatou ka inangaro ei i te kite atu iaia? Eaa tei akakeu iaia kia akaapa ia Iesu?

Pamiri e te Tupu Anga

Kua akaipoipo a Kaiapha i te tamaine a Ana, tetai akaou mai taunga maata. (Ioane 18:13) Kua akanooia paa te kapitianga i te au mataiti i mua roa ake te akaipoipoanga, mei te mea e te inangaro ra nga pamiri roa ai i te akapapu e te akono ra ratou i tetai pirianga meitaki. Te aiteanga i reira kua akarakara matatioia te au papaanga pamiri i te akapapu i te tu ma o to ratou papaanga tupuna no te taunga. I te akaraanga e moni nga pamiri roa ai e e aronga teitei katoa, penei no roto mai to ratou puapinga mei te au kainga mamaata aere i te ngai i Ierusalema. Kare ekokoanga e kua inangaro a Ana i te akapapu e ka riro mai tana unonga ei taeake poritiki  ka rauka i te irinakiia. I te akaraanga no roto mai a Ana raua Kaiapha i tetai pupu Sadukea ririnui.​—Angaanga 5:17.

Ei mema no tetai pamiri taunga rongonui, kua apiiia a Kaiapha i te au Tuatua Tapu Epera e to te reira maramaanga. Kua akamata tana angaanga i te iero e 20 rai ona mataiti, inara te mataiti i riro mei ei aia ei taunga maata kare i kiteaia.

Au Kau Taunga Maata e te Au Kau Taunga Nunui

I te akamataanga te taoonga taunga maata e ikianga te reira i roto ua i te pamiri e kua akonoia no te tuatau oraanga. Inara i te rua anere mataiti M.T.N., kua keia te taoonga taunga maata e te au Hasmonaea. * Na Heroda Maata e iki ana e e akaatea katoa ana i te kau taunga maata, kia kiteaia e koia te mana tikai i muri i teia taoonga. Kua aru katoa rai te au kavana Roma i teia akonoanga.

Kua taki atu teia au akatupuanga ki te akamataanga o tetai pupu ta te au Tuatua Tapu e karanga ra e ko te “kau taunga nunui.” (Mataio 26:3, 4) Kapiti atu kia Kaiapha, kua piri mai i roto i teia pupu te au kau taunga maata o mua na, mei ia Ana rai, tei akaateaia inara kua apai ua atu rai i teia taoonga. Kua kapiti katoaia mai i roto i te pupu te au pamiri piri vaitata o te au kau taunga maata o taua taime ra e to mua atu ana.

Kua akatika te au Roma i te au akaaereanga no te ra no Iudea kia akonoia e te aronga teitei o te ngati Iuda, kapiti mai te au kau taunga nunui. Kua rauka teia ia Roma i te akatere i te tapere e kia akatinamou i te moni tero mei reira mai ma te kore e tuku maata anga i te au vaeau ki reira. Te irinaki ra a Roma e na te aronga maata o te ngati Iuda e tamou marie i te tu mako e i te paruru i tana au inangaro. Kare te au kavana Roma e reka roa ana i te au arataki ngati Iuda, tei patoi ana i te akaaereanga a Roma. Inara e meitaki rai no ratou i te taokotai atu no tetai kavamani ngaueue kore.

Tae ki te taime o Kaiapha, ko te taunga maata tikai ko te arataki poritiki o te ngati Iuda. Kua ikiia a Ana e Quirinius ki teia taoonga, e kavana Roma o Suria, i te 6 me kore te 7 T.N. Te akakite maira te peu rapi e kua kite matauia te tu noinoi, te piripiri kopu tangata, te taomianga, e te ta i roto i te au pamiri teitei maata o te ngati Iuda. Kua manako tetai tangata tata e ei taunga maata, ka akapapu a Ana kia “tuku vivikiia [tana unonga] ki runga i te taoonga teitei i te iero; koia tikai, te teitei atu te taoonga e apai ra a Kaiapha, te meitaki atu tona puapinga kia Ana.”

Kua akaatea atu a Valerius Gratus, te kavana o Iudea ia Ana mei te 15 T.N. E toru tangata akaou mai, kapiti mai tetai tamaiti a Ana, kua aru viviki tataki mai i apai katoa anga i te taoonga taunga maata takitai. Kua riro mai a Kaiapha ei taunga maata mei te 18 T.N. A Ponotio Pilato, tei ikiia ei kavana no Iudea i te 26 T.N., kua vaoo ua iaia i roto i teia taoonga i te tuatau katoa o to Pilato taoonga kavana e tai ngauru mataiti. Kua kapi to Kaiapha tutara anga i te tuatau o to Iesu angaanga orometua e te tutu anga mua o tana au pipi ra. Inara e rikarika ana a Kaiapha i te karere Kerititiano.

Mataku ia Iesu, Mataku ia Roma

Kua manako atu a Kaiapha ia Iesu ei tangata kino e akatupu pekapeka ra. Kua patoi a Iesu i te maramaanga a te aronga teitei no te au ture Tapati e kua tuaru i te aronga okooko e te aronga oko moni ra i vao i te iero, i te akakiteanga e kua akariro ratou i te reira ei “ana no te aronga keia.” (Luka 19:45, 46) Kua irinaki tetai pae tata tuatua enua e no te kopu tangata o Ana taua au makete iero​—penei tetai tumu akaou mai i tauta ei a Kaiapha i te tamate ia Iesu. I te tono atu anga te au kau taunga nunui i te au vaeau i te tapeka ia Iesu, kua poitirere tikaiia ratou e tana au tuatua e kua oki mai ratou ma te kore a Iesu.​—Ioane 2:13-17; 5:1-16; 7:14-49.

E akamanako i tei tupu ra i te rongo anga te aronga teitei o te ngati Iuda e kua akatu a Iesu ia Lazaro mei te mate. Te karanga ra te Evangeria a Ioane e: “Kua akaputuputu maira te kau taunga nunui ra e te au Pharisea i te Sunederi, na ko akera, Te aa ua nei tatou? maata rava ta teianei tangata akairo e rave nei. I vaio ua atu rai tatou iaia mei teianei rai, ka ope takiri te tangata i te akarongo iaia; e ka tae mai oki to Roma e rave i to tatou nei ngai, e te enua katoa oki.” (Ioane 11:47, 48) Kua kite mai te Sunederi ia Iesu ei kino ki  te mana taoonga o te akanoonooanga no te akonoanga e ki te akaaereanga o te tangata, te apainga ta Pilato i tuku atu ki runga ia ratou. Penei tetai ua atu akapupuanga ta te au Roma e manako ra e pupu patoi ka akakoko i to ratou tauru mai anga ki roto i te au angaanga a te ngati Iuda​—e apinga te inangaro ra te Sunederi i te kopae maata noatu eaa te tautaanga.

Noatu e kare i rauka ana i te patoi e kua rave a Iesu i te au angaanga ririnui, kare a Kaiapha i akono ana i te akarongo i roto ia Iesu mari ra kua kimi i te tamou marie i tona turanga teitei e te mana. Akapeea aia i te arikianga i te tuakaouanga o Lazaro? Ei tangata Sadukea, kare a Kaiapha e irinaki ana ki roto i te tuakaouanga!​—Angaanga 23:8.

Kua akakite ateaia to Kaiapha kino i tona akakiteanga ki te au taeake tutara: “Kare anake kotou i kite, E kare kotou i manako e, e mea meitaki ia tatou kia mate atu te tangata okotai, kia ora te tangata ravarai nei, auraka oki e mate te enua katoa.” Te karanga katoa ra te tataanga: “I akapera atura aia, kare ra tana tikai taua tuatua ra: koia ra te taunga maata i te reira tuatau, kua akakite atea maira aia e, e mate a Iesu no te reira enua; Kare ra no te reira enua anake ra, kia akaputuputu ra aia ki te ngai okotai i te tamariki a te Atua i pueurikiriki aere ra. E mei taua rā mairai ratou i te akatau anga i ta ratou tuatua e ta [ia Iesu].”​—Ioane 11:49-53.

Kare a Kaiapha i kite ana i te puapinga maata o tana au tuatua. No te mea kua angaanga aia ei taunga maata, kua totou aia. * Ka puapinga te mate o Iesu​—inara kare no te au ngati Iuda ua. Ka oronga mai tona atinga oko i te ravenga no te akamataraanga i te au tangata ravarai mei te tuikaa ki te ara e te mate.

Tetai Moetapapa Anga Mate Tikai

Kua akaputu te au kau tangata nunui e te aronga pakari o te ngati Iuda ki te are o Kaiapha i te uriuri e akapeea i te mou anga e te tamate atu anga ia Iesu. I te akaraanga kua tauturu katoa te au taunga maata i te uriurianga kia Iuda Ikariota i te moni o to Iesu pikikaaia anga. (Mataio 26:3, 4, 14, 15) Inara, te tamateanga i tetai tangata okotai, kare i rava ana i te akatupu i te ravenga kino a Kaiapha. “E akakoro akera te kau taunga nunui, kia ta katoa ratou ia Lazaro; No te mea, nona i akaruke ei te ngati Iuda katoa e manganui . . . e akarongo atura ia Iesu.”​—Ioane 12:10, 11.

Ko Malako, e tavini no Kaiapha, tetai i roto i te pupu tonokia atu i te opu ia Iesu. Kua takiia atu te mouauri kia Ana na mua kia uiuiia e oti kia Kaiapha, tei uipaanga takere ana ma te au tangata pakari o te ngati Iuda no tetai akavaanga tureia tei raveia i te po.​—Mataio 26:57; Ioane 18:10, 13, 19-24.

Kare a Kaiapha i taruri ke ia i te poka anga te au kite pikikaa i te taokotai i ta ratou akakiteanga i te akaapaanga ia Iesu. Kua kite te taunga maata i te au manako o tona au taeake moetapapa no runga i tetai te karanga ra iaia uaorai e ko te Mesia. E no reira kua maro aia i te kite e me kua karanga rai a Iesu e nona tera taoonga. Kua pau atu a Iesu e ka kite tona aronga akaapa iaia i te “noo anga i te rima katau o Tei mana ra, e te aere anga mai na roto i te tiao rangi.” I te akaarianga i te tu akonoanga “kua aae iora taua taunga maata ra i tona kakau, na ko atura, Kua akakino Atua aia; eaa ua atu rai to tatou kite?” Kua akatika te Sunederi e kua tau rai a Iesu kia tamateia.​—Mataio 26:64-66.

Kua umuumuia te au tamateanga kia akatikaia e te au Roma. Ei tangata i rotopu ia ratou e te ngati Iuda, penei ko Kaiapha paa te tangata tei oronga i te oroanga kia Pilato. Ia Pilato e inangaro ra i te tuku ia Iesu kia aere, i te akaraanga ko Kaiapha tetai o te au kau taunga nunui tei ava e: “Ka akasatauro atu, ka akasatauro atu.” (Ioane 19:4-6) Penei ake na Kaiapha i raurau i te pupu tangata kia pati atu kia tukunaia mai tetai tangata ta tangata auraka oki ko Iesu e koia tetai i roto i te au kau taunga nunui tei akakite pikikaa: “Kare o matou ariki, mari ra ko Kaisara anake ra.”​—Ioane 19:15; Mareko 15:7-11.

Kua patoi a Kaiapha i te tikaanga o to Iesu tuakaouanga. Kua patoi aia ia Petero raua ko Ioane e oti i reira ia Setephano. Kua akaue katoa a Kaiapha ia Saula kia opu i tetai ua atu Kerititiano tana ka kite mai i Damaseko. (Mataio 28:11-13; Angaanga 4:1-17; 6:8–​7:60; 9: 1, 2) Inara, mei te 36 T.N., kua akaateaia a Kaiapha e Vitellius, te kavana Roma o Suria.

Te akaari maira te au tataanga ngati Iuda i te kopu tangata o Kaiapha ei aronga mareka koreia. Ei akatauanga, te karanga ra te Talmud Babulonia e: “Aue te kino kiaku e no te ngutuare oki o Hanin [Ana], aue te kino kiaku no ta ratou koumuumuanga,” me kore “te au akaapaanga pikikaa.” Kua manakoia teia aue e te taikuia ra ki te “au uipaanga muna kia parani i tetai au ravenga kino pakari.”

Tetai Apiianga e Apii Maira a Kaiapha

Kua akatutu mai tetai tangata apii i te au kau taunga maata ei au tangata “matutu, kikite e te kite karape​—e i te akaraanga e akatietie tikai.” Kua kopae te tu akatietie ia Kaiapha i te arikianga i te Mesia. E no reira kare tatou e poitirere ia me kopae te au tangata i teia tuatau nei i te karere a te Pipiria. Kare tetai pae e inangaro tikai roa ana i te Tuatua Tapu mou no te akaruke anga i te au irinaki anga akaperepereia. Penei ka manako tetai pae e te riro mai anga ei aronga akaaka i te tutu aere kare e tau ana ki to ratou turanga. E e anga ke ana te au turanga Kerititiano i te aronga e pikikaa ana me kore e noinoi.

Ei taunga maata, ka rauka tikai ia Kaiapha i te tauturu i te au taeake ngati Iuda kia ariki i te Mesia, inara kua akakeu te noinoi no te mana iaia i te akaapa ia Iesu. Penei kua aere ua atu rai taua patoi anga e tukuna ua atu ei a Kaiapha i roto i tona tanumanga. Te akaari maira te rekoti o tona tu e kare e ko te au ivi ta tatou ka akaruke mai me mate tatou. Na ta tatou au angaanga, te akanoo ra tatou i tetai tu kitea roa ia ki te Atua, me no te kino me kore no te meitaki.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 10]

Iosepha te tamaiti a Kaiapha

[Tutu i te kapi 10]

Te kite ou mai anga o tetai vairanga ivi

[Au Akameitakianga no te Tutu i te kapi 10]

Ossuary, inscription, and cave in background: Courtesy of Israel Antiquities Authority