Christophe Plantin​—E Painia Nenei Pipiria

E TANGATA rongonui a Johannes Gutenberg (mei te mataiti 1397-1468) no te nenei anga mua i te Pipiria na te taangaanga anga i te au taipu nekeneke ua. Inara e manganui te au tangata kare i kite ia Christophe Plantin. Koia te painia nenei anga tei rave i tetai tuanga puapinga maata i te maani anga i te au puka e te au Pipiria kia orongaia ki te au tangata takapini i te ao katoa i te au mataiti 1500.

Kua anauia a Christophe Plantin i te mataiti vaitata atu ki te 1520 i Saint-Avertin, i Varani. I te inangaro anga i tetai ngai te ariki ua ra te au tangata i te au akonoanga tukeke e te puapinga anga i te pae o te kimi puapinga i to Varani, kua noo a Plantin, e 20 e ara atu ona mataiti, ki Antwerp i te au Enua i Raro. *

Kua akamata a Plantin i tana angaanga ei tangata vai puka e e tangata maani i te au mea kiri manu. E inangaro maata ana te aronga apinganui i tana angaanga maaniia ki te kiri. Inara, kua tupu mai tetai manamanata i te mataiti 1555 i taui ei a Plantin i tana angaanga. Iaia e aere ra i te kave i tetai manga pia tei maaniia ki te kiri ta te tutara o te au Enua i Raro i ota mai, na te Ariki ko Philip II o Paniora, kua taia a Plantin i runga i tetai mataara i Antwerp. Kua koia tetai koke na roto i tona pakuivi e tetai aronga kona kava. Noatu e kua meitaki mai a Plantin i tona koputaia anga, kare e rauka akaou iaia te rave i te angaanga pakari e no reira kua maroia kia akaruke i tana angaanga. Na te tauturu anga i te pae moni a Hendrik Niclaes, e arataki no tetai pupu Anabaptist, kua akamata a Plantin i te rave i te angaanga nenei.

“Angaanga e te Aruaru Anga”

Kua tapa a Plantin i tona ngai nenei anga ko De Gulden Passer (Te Kamepa Auro). Kua akaari mai tana akairo i nga kamepa auro no te toroanga ma te tataanga “Labore et Constantia,” ko te aiteanga e “Angaanga e te Aruaru Anga.” I te akara anga kua tano te akairo ki teia tangata angaanga pakari.

I te noo anga i roto i tetai tuatau e maata te manamanata i roto i te akonoanga e te poritiki i Europa, kua kimi a Plantin i te ravenga kia kore e o atu ki roto i te au manamanata. E puapinga maata atu te angaanga neneianga kiaia i tetai ua atu apinga. Noatu e kua ariki ua aia i te Taui Anga Porotetani, kua “akaari [aia] i tetai tu marama kore ki te manako no runga i te akonoanga,” ta te tangata tata ko Maurits Sabbe i akakite mai. No teia tu nei, kua manamanata a Plantin no te au koumuumu anga e te nenei ra aia i te au puka irinaki ke akerai. Ei akaraanga, i te mataiti 1562, kua maroia aia kia oro atu ki Paris kua tere atu e tai mataiti.

I te oki anga mai a Plantin ki Antwerp i te mataiti 1563, kua tomo atu aia ki roto i tetai pirianga pitiniti ma te aronga okooko puapinga, te maata anga ia ratou kua kiteaia no to ratou aru anga i te irinaki anga a Calvin. E rima mataiti i roto i te pirianga pitiniti, e 260 papaanga tukeke tei neneiia i runga i ta Plantin matini nenei. Kua kapiti mai teia i te au tataanga Pipiria Epera, Ereni, e te Ratino pera katoa te au tataanga akamaneaia ki te auro me kare ki te ario kanapanapa no te Pipiria Louvain reo Orani Akonoanga Katorika ua.

“Te Angaanga Puapinga Maata Roa Atu no te Akapapa Anga i te Nenei”

I te mataiti 1567, i te tuatau te tupu maira te patoianga ki te tutaraanga o Paniora i roto i te au  Enua i Raro, kua tono te ariki o Paniora ko Philip II i te Rangatira Ngateitei o Alba kia angaanga ei kavana ki reira. Ma te akamana anga katoa no ko mai i te ariki, kua tauta te rangatira ngateitei i te takore atu i te patoianga ta te Porotetani e akatupu maira. No reira kua akamata a Plantin i tetai aka angaanga tana e manakonako ra e ka akaatea pouroaia te tarotokaka anga no te irinaki ke akerai. Kua inangaro pakari tikai aia i te nenei i tetai tataanga apii o te au irava o te Pipiria i roto i te au reo mua. No teia tataanga ou, kua rauka mai ia Plantin te turuanga a Philip II. Kua taputou te ariki i te tauturu pae moni e kua tono i te tangata rongonui aru ua i te peu tangata ko Arias Montano kia akaaere i te angaanga.

E kite karape tikai to Montano i te reo, e kua angaanga aia e 11 ora i te ra okotai. Na te aronga apii reo o Paniora, Peretiumu e te Varani i tauturu iaia. Ko to ratou akakoroanga kia akapapa i tetai urianga ou o te Complutensian Polyglot meitaki roa atu. * Kapiti atu ki te Vulgate Ratino, te Septuagint Ereni, e te tataanga mua i roto i te reo Epera, kua kapitiia mai ki roto i ta Plantin Pipiria Polyglot ou tetai Takumu reo Arama e te Peshitta Suria, ma to ratou au urianga Ratino tika tikai.

Kua akamata te nenei anga i te mataiti 1568. Ko te angaanga maata ra kua oti mai i te mataiti 1572. E angaanga viviki no taua tuatau. I roto i tetai reta ki te Ariki ko Philip II, kua tata a Montano: “E maata atu tei oti i konei i te marama okotai i to te mataiti katoa i Roma.” Kua nenei a Plantin e 1,213 kopi no te Polyglot Pipiria ou, e tai ruru e varu voriumu mamaata. Tei runga i te kapi mua tetai akatutuanga tei neneiia no runga i tetai riona, tetai puakatoro, tetai ruko, e tetai punua mamoe te kaikai ra ma te au mei roto mai i te pa kai okotai, i te akatutu anga mai ia Isaia 65:25. Te moni no te katoaanga o te puka kare i ruruia ake e 70 guilder  (e moni Orani)​—e aka moni teia, me akaaiteia atu ki te 50 guilder te moni a te ngutuare tangata e koi ana i te mataiti. Ko te ruru puka katoa kua kiteaia e ko te Antwerp Polyglot. Kua tapa katoaia te reira e ko te Biblia Regia (Pipiria a te Ariki) no te mea na te Ariki na Philip II i tutaki i te reira.

Noatu e kua ariki mai te Pope ko Gregory XIII i te Pipiria, kua akaapa kinoia a Arias Montano no tana angaanga. Okotai tumu koia oki kua manako a Montano i te tataanga Epera mua e e teitei roa atu i te Vulgate Ratino. Te tangata tei patoi maata iaia ko León de Castro, e tangata apii Paniora tei manako tikai e ko te Vulgate Ratino te mana tikai. Kua akaapa a de Castro ia Montano no te kairo anga i te tataanga ki te au apiianga te patoi ra i te irinakianga Toru Tai. Ei akatauanga, kua karanga a de Castro e kua akaatea te Peshitta Suria i te tataanga tarevake no roto mai ia 1 Ioane 5:7 e, “i te rangi, te Metua, te Tuatua, e te Vaerua Tapu: okotai teia toko toru.” (King James Version) Inara, te tarotokaka anga pouroa no runga i te irinaki ke akerai a Montano kua akakoreia e te Inikuiti Paniora. Ko te Antwerp Polyglot kua manakoia e tetai papaki e ko “te angaanga puapinga maata roa atu no te akapapa anga i te nenei na tetai tangata nenei okotai i te 16 anere mataiti.”

Takainga Puapinga

Te maata anga o te aronga nenei o taua tuatau e rua me kare e toru a ratou au matini neneianga. Inara, i te take o tana angaanga, penei ake e 22 a Plantin matini nenei e e 160 aronga angaanga. I roto i te ao reo Paniora, kua riro mai aia ei tangata numero tai i te nenei puka.

I te reira taime, te tupu maira te patoi anga i te tutaraanga Paniora i roto i te au Enua i Raro. Kua o atu a Antwerp ki roto i te kaitamaki. I te mataiti 1576, kua meameaau te au vaeau Paniora kare i tutakiia mai ake e kua ninaia te oire. Kua tere atu ki te 600 te au are tei tungiaia, e e tauatini ua atu tangata o Antwerp tei tamateia. Kua oro ke atu te aronga okooko mei te oire. Te aiteanga o teia e maata ta Plantin moni i ruti. Tei maata atu, kua maroia aia kia tutaki maata atu i te tero ki te aronga meameaau.

I te mataiti 1583, kua neke atu a Plantin ki Leiden, e oire e 100 kiro mita te mamao i tokerau ia Antwerp. Kua akatu aia i tetai ngai neneianga i reira e kua ikiia ei tangata nenei no te Apii Teitei i Leiden, e akaaereanga tei akanooia e te aronga Porotetani te aru ra ia Calvin. Kua tupu akaou mai te au akaapaanga ki te Akonoanga Katorika. No reira kua oki atu a Plantin ki Antwerp i te openga o te mataiti 1585, i muri poto ua ake i te akaoki angaia atu te oire ki te tutaraanga Paniora. Te tae anga tona mataiti ki te 60, e a ua rai aronga angaanga o Te Kamepa Auro e angaanga ra i runga i te matini nenei okotai. Kua akamata akaou a Plantin i te akatu i te ngai neneianga. Inara, kare i rauka akaou mai ana tona turanga o mua ana, e kua mate atu a Plantin i roto ia Tiurai 1, i te mataiti 1589.

Kua tere atu e 34 mataiti, kua nenei a Christophe Plantin e 1,863 tataanga puka tukeke, ko te avereti vaitata rai e e 55 i te mataiti tataki tai. Pera katoa i teia tuatau, e angaanga umere tikai teia na tetai tangata nenei okotai! Noatu e kua kopae a Plantin i te akono i tetai turanga ngaueue kore no te akonoanga, kare e ko te nenei ua e ko te akapapa anga i te nenei tana i akamaata inara kua akamaata katoa i te apii anga i te au Tuatua Tapu akauruia. (2 Timoteo 3:16) E tika, e tuanga maata ta Plantin ratou ko tona uki aronga nenei i rave kia orongaia mai te au Pipiria ki te au tangata noa ua.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia/​Tutu i te kapi 15]

TE RUNANGA PAKAU O PLANTIN-MORETUS

[Tutu i te kapi 15]

I te mataiti 1877, kua akatueraia te runanga pakau ki te katoatoa i roto i te oire o Antwerp te ngai i noo ei e i angaanga ai a Plantin e tona uanga. Kare atu tetai are neneianga e vai ana mei te reira tuatau mai. E rima matini neneianga mei te 17 e te 18 anere mataiti te akaariariia ra. E rua​—ko te mea taito roa atu tei kiteaia i teianei ao​—vaitata atu ki to Plantin tuatau. Te vai ra i roto i te runanga pakau mei te 15,000 matrix tei taangaangaia ana no te riringi anga i te inika ki roto i tetai kapu, e 15,000 potonga rakau, e e 3,000 papa auri paraa taraiia ki te veo. Te vai ra i roto i te runanga pakau e 638 tataanga mei te 9 ki te 16 anere mataiti pera katoa e 154 puka tei neneiia i mua ake i te mataiti 1501. Te kapiti maira teia i tetai Pipiria na Gutenberg no mua ake i te mataiti 1461 pera katoa te Pipiria Polyglot rongonui Antwerp e tai na Plantin.

[Tutu i te kapi 15]

Ko Arias Montano

[Tutu i te kapi 16]

Te vai ra i roto i te “Antwerp Polyglot” te tataanga Epera, te “Vulgate” Ratino, e te “Septuagint” Ereni, pera katoa te “Peshitta” Suria e tetai Takumu reo Arama pera ta te reira au urianga Ratino

[Akameitakianga]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 15]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen