Tua Oraanga

Ta Matou Tautaanga Kia Vai Ngaueue Kore Ua i te Pae Vaerua

Akakiteia e Rolf Brüggemeier

Te reta mua tei tae mai kiaku i muri ake i te mouauri anga, no ko mai i tetai taeake. Kua akakite mai aia kiaku e ko toku mama e toku au teina​—ko Peter, Jochen, e Manfred​—kua opu katoaia. Toe mai ko toku nga tuaine mearikiriki ua kare e metua e kare e ai taeake. Eaa ra te aronga mana i Tiamani Itinga i takinokino ei i to matou pamiri? Eaa tei tauturu ia matou kia vai ngaueue kore ua i te pae vaerua?

KUA takino tikai te Tamaki II o te ao i te tuatau au ua o to matou tamarikianga; kua kite tikai matou i te tu kino o te tamaki. Kua piri a papa ki roto i te nuku vaeau o Tiamani e kua mate aia ei mouauri i roto i te tamaki. Teia i reira te aiteanga na Mama, tona ingoa ko Berta, e akono i teia au tamariki e ono mei te okotai ki te 16 mataiti.

Kua riro te pure e aere ra aia i te akataitaia takiri ia Mama i roto i te akonoanga, e kare atura aia e inangaro akaou i te akarongo atu i tetai ua atu apinga no runga i te Atua. Inara i tetai ra i te 1949, kua aere mai a Ilse Fuchs, e manga vaine ua, ki to matou ngutupa i te tuatua no runga i te Patireia o te Atua. Kua riro tana au uianga e te au manako ei akakeu i to Mama inangaro kia kite. Kua rauka ia Mama te manakonakoanga na roto i tetai apiianga Pipiria.

Kareka ra matou te au tamariki tamaroa, kua ekoko matou i te akamataanga. Apinga tikai te au koreromotu a te Nazi e oti a te Komuniti i papau mai, ei akataitaia ua ra ia matou. Noatu to matou tu tarotokaka i tetai ua atu au koreromotu ou, kua umere tikai matou i to matou kite anga no runga i tetai Au Kite tei noo ana i roto i te au puakapa tapekaanga no tei kore i turu i te angaanga tamaki. Tera mai mataiti, kua papetitoia a Mama, Peter, e au.

Kua papetito katoaia to matou teina ko Manfred, inara kare te tuatua mou o te Pipiria i vai ngaueue  kore ana i roto i tona ngakau. I te arai anga te Komuniti i ta matou angaanga i te 1950 e kua maroia aia e te akava muna​—te Stasi​—kua akakite atu aia i te ngai e raveia ra ta matou au uipaanga. Te tumu tera i opuia ai toku mama e toku nga teina.

Tavini Anga i Raro i te Araianga

No te araianga, kua apai ngaro ua matou i te au puka Pipiria ki Tiamani Itinga. Ei tangata taritari apinga, naku e tiki ana i te au apinga i te tuanga opunga o Berlin, te ngai kare ta matou au puka i araiia, e kua tari atu i te reira ki tetai tua mai o te kena. Maata toku taime i ora mai ana mei te akava, inara i roto ia Noema 1950, kua opuia au.

Kua tukuia au e te Stasi ki roto i tetai pia kare e maramarama i raro i te are auri. I te ao, kare au e akatikaia ana kia moe, e i te po e uiuiia mai ana kiaku e i tetai au taime e papaia ana au. Kare au i kite ana i toku pamiri e tae ua atu kia Mati 1951 i te aere mai anga a Mama, a Peter, e Jochen ki toku akavaanga. Kua akautungaia au e ono mataiti.

E ono ra i muri mai i toku akavaanga, kua opuia a Peter, Jochen, e Mama. I muri ake, na tetai oa irinaki i akono i toku tuaine ko Hannelore, e 11 mataiti, e na tetai aniti i apai ia Sabine, e 7 mataiti. Kua akariro te au kati o te Stasi ia Mama e toku nga teina mei te aronga viivii rai tei ara i te ture, e kua rave katoa i to ratou au tatai tamaka. Kua akatu uaia ratou e oti ua atu te uiui maee anga. Kua akautunga katoaia rai ratou e ono mataiti i te tangata okotai.

I te 1953, kua tukuia atu au e tetai au mouauri Kite kia maani i te ngai akatoanga pairere no te vaeau, e kua patoi matou. Kua akautungaia matou e te aronga mana e kua akatakakeia atu e 21 ra ko matou anake ua, tera oki i reira kare e angaanga, kare e mere, e te manga tanga kai ua rai. Kua vaoo tetai au tuaine Kerititiano i tetai varaoa, mei roto i ta ratou uaorai manga tuanga kai e kua apai ngaro ua mai ki konei ia matou. Kua taki atu teia ki te kite anga au ia Anni, tetai o taua au tuaine ra, e te akaipoipo anga iaia i muri ake i tona matara anga mai i te 1956 e toku i te 1957. E tai mataiti i muri ake i to maua akaipoipoanga, kua anau mai ta maua tamaine, ko Ruth. Kua akaipoipo katoa a Peter, Jochen, e Hannelore i taua taime rai.

Mei te toru mataiti i muri ake i toku matara anga mai, kua opu akaouia au. Kua tauta tetai opita Stasi i te tavarenga iaku kia riro ei tangata taritari tuatua. Kua karanga mai aia: “E Tama Brüggemeier, e akamanako meitaki ine. Kua kite ua koe e mei teaa te tu i roto i te are auri, e kare matou e inangaro ana kia na roto akaou koe i te reira. Ka noo rai koe ei Kite, ka rave ua rai i taau au apii, e ka tuatua no runga i te Pipiria me inangaro koe. Ka inangaro ua matou kia kite i te au tuatua ou. E akamanako ua ra i to vaine e to tamaine.” Kare roa au i rekareka ana i taua tuatua openga ra. Inara, kua kite au e iaku i roto i te are auri, e meitaki atu ta Iehova akono anga i toku pamiri i taku uaorai ka rauka, e ko tana rai ia i rave!

Kua titau te aronga mana i te maro ia Anni kia angaanga tamou e kia akatika na tetai au tangata ke ua e akono ia Ruth i roto i te au  ra o te epetoma. Kare a Anni i ariki ana e kua angaanga aia i te po kia rauka iaia te akono ia Ruth i te avatea. Kua akono meitaki tikai te au taeake pae vaerua i taku vaine e e maata te au apinga tei orongaia nana tei rauka iaia kia oronga i tetai papaki na etai atu. I taua taime ra, vaitata rai e ono akaou atu mataiti i pou iaku ki roto i te are auri.

Peea Matou i te Tamou Marie Anga i te Akarongo i Roto i te Are Auri

I toku oki atu anga ki te are auri, kua inangaro tikai toku au oa Kite i roto i te pia i te kite e eaa te au mea ou i nenei uaia akenei? Kare aiteia toku mataora e kua apii marie tikai au i te makatini Punanga Tiaki e kua tae putuputu ua ana ki te au uipaanga, e kua riro iora au ei akamaroiroianga pae vaerua kia ratou!

I te pati anga matou i tetai Pipiria ki te au kati, kua pau mai ratou e: “Ko te oake i te Pipiria ki te Au Kite o Iehova aite rai tona kino ki te oake anga i te au apinga tomo are ki tetai mouauri kia oro mei roto i te are auri.” I te au ra ravarai, e iki ana te au taeake e arataki ra i tetai irava Pipiria kia akamanakoia. Te au ra ravarai, no te apa ora e ori aere ra matou i roto i te aua, e maata atu to matou inangaro kia puapingaia mei te tia Pipiria i te au ra, i to te akaetaeta uaua e te reva ou. Noatu e 15 tapuae te atea i rotopu ia matou e kare e akatikaia te tuatua, e rauka ana rai ia matou tetai au ravenga no te akakite aere i te tia. I roto i to matou au pia, kua rauka ia matou i te taokotai mai i ta matou tataki tai i akarongo, i reira kua uriuri matou i to matou tia Pipiria.

I te openga ra, kua akakiteia matou e tetai tangata taritari tuatua, e kua akatakakeia atu au kia noo ko au anake ua. E aka akameitakianga tikai te reira no te mea i taua taime ra e au anere ua atu au irava tei mou ngakau iaku! Ka pou ua iaku taua au ra ra i te akamanakonako anga no runga i te au tumu manako Pipiria tukeke. E oti kua tukuia atu au ki tetai are auri ke, i reira kua tuku te kati iaku ki roto i tetai pia ma e rua nga Kite ke mai e​—te mea mataora roa atu koia oki​—kua oakeia mai tetai Pipiria na matou. Muri ake i te ono marama i te noo anga ko au anake ua, rekareka tikai au e kua rauka iaku i te uriuri akaou i te au tumu manako Pipiria ki te au oa irinaki.

Kua akakite toku teina ko Peter e eaa te mea i tauturu iaia kia akakoromaki i roto i tetai are auri ke mai: “E akamanako ua ana au i tetai oraanga i roto i te ao ou e te akamou i toku manako ki runga i te au irava Pipiria. E akamaroiroi ana matou te Au Kite i tetai e tetai na te uiui anga i te au uianga no runga i te Pipiria me kore na te tarere anga no runga i te au Tuatua Tapu. E ngata tikai te oraanga. Tetai au taime e 11 matou e noo ana i roto i tetai manga ngai ua mei te 12 kuea mita. Ka rave matou i te au mea katoatoa ki reira​—te kaikai, te moe, te tama ia matou, e te repo. I reira kua akamata matou i te noo ngata.”

Kua maara ia Jochen, tetai mai teina oku, te au mea tei tupu ana kiaia i te are auri: “Ka imenemene au i te au imene ka maara iaku i roto i te puka imene. Te au ra katoatoa e akamanakonako ana au no runga i tetai irava taku i tamou ngakau. Muri ake i toku matara anga mai, kua rave putuputu atu rai au i te apii i te pae vaerua. Te au ra tataki tai, e tatau ana au i te tia Pipiria o te au ra ma toku pamiri. E akapapa katoa ana matou no te au uipaanga katoatoa.”

Te Matara Anga Mai a Mama Mei te Are Auri

I runga manga ua ake i te rua mataiti i muri ake i te mouauri anga, kua matara mai a Mama. Kua taangaanga aia i tona turanga rangatira i te apii i te Pipiria kia Hannelore raua ko Sabine, i te tauturu ia raua kia akanoo i tetai tango meitaki no to raua akarongo. Kua apii katoa aia ia raua kia rauka i te aro atu i te au maroanga ka tupu mai i te apii no to raua akarongo i roto i te Atua. Kua akakite a Hannelore: “Kare maua i manata ana i te au mea e tupu ana no te mea e akamaroiroi ua ana maua i tetai e tetai i te kainga. Kua riro to matou pirianga pamiri ketaketa ei tauturu i te akaiti mai i tetai ua atu manamanata ta maua i kite.”

Kua karanga a Hannelore e: “E tuku katoa ana matou i te kai pae vaerua ki to matou au taeake i roto i te are auri. E kopi ana matou i Te Punanga Tiaki katoa na te tata rikiriki anga i te au reta ki runga i te pepa vai kai. I reira e vai ei matou i te au kapi ki roto i te pepa kare e mauu i te vai, e ka uuna ai i te reira ki roto i te kou paramu tamaroia e tuku ana matou i te au marama ravarai. Kare aiteia te rekareka me tae mai te tuatua e ‘e reka tikai’ te paramu tamaroia. E pou ua ana to matou taime ki ta matou angaanga, e ka tau kia karanga au e, e taime umere tikai.”

 Noo Anga i Raro i te Araianga

Kua akakite mai a Peter e mei teaa te tu i te noo anga no tetai au rau ngauru mataiti i raro i te araianga i Tiamani Itinga: “E aravei ana matou i roto i te au pupu rikiriki ua i tetai au kainga, na te tae ke ke atu anga e pera rai me akaruke. I ko i te au uipaanga tataki tai, e akanoonoo ei matou no terao mai taime. E rave ana matou i teia na te akatutu anga e te tata anga i te au tuatua, no te mea te vai ua ra te tamatakuanga o te akarongorongo tuatua a te Stasi.”

Kua akamarama mai a Hannelore: “I tetai au taime e tae mai ana ta matou au tepu kua rekotiia te au porokaramu akaputuputuanga ki roto. E riro ua ana teia ei tumu tau no tetai uipaanga mataora. E akaputuputu ana to matou manga pupu ua i te akarongorongo i te ikuikuanga Pipiria no tetai au ora. Noatu kare matou e kite atu ana i te vaa tuatua, e aru meitaki ana ra matou i te porokaramu e te tata i te au manako.”

Kua karanga a Peter e: “E aka tautaanga tikai ta to tatou au taeake i te au enua ke mai i rave, kia rauka ia matou te au puka Pipiria. I te rau ngauru mataiti e ara atu i mua ake ka ruruia ai te Patu o Berlin ki raro i te 1989, kua maani ratou i tetai au puka rikiriki ua na matou. Kua akaatinga ratou i to ratou au motoka, ta ratou moni, e to ratou tu rangatira katoa i te apai anga i te kai pae vaerua ki Tiamani Itinga. Tetai po kare tetai tokorua ta matou e tiaki ra i tae mai ana. Kua kiteaia te au puka e te au akava e kua raveia to raua motoka. Noatu te au tu kino, kare roa matou i manako ana e kia akamutu i te angaanga kia rauka te oraanga au ua.”

Kua akakite mai a Manfred, toku teina tei pikikaa ana ia matou i te 1950, eaa tei tauturu iaia kia rauka akaou e kia tamou marie i tona akarongo: “I tetai au marama i muri ake i toku mouauri anga, kua neke atu au ki Tiamani Opunga e kua akaruke i te arataa o te tuatua mou o te Pipiria. Kua oki atu au ki Tiamani Itinga i te 1954 e kua akaipoipo i terao mai mataiti. I muri ua mai kua ariki taku vaine i te tuatua mou o te Pipiria, e i te 1957 kua papetitoia aia. Kare i roa, kua akamata toku akava ngakau i te tamanamanata iaku, e ma te tauturu a taku vaine, kua oki akaou atu au ki te putuputuanga.

“Te au taeake Kerititiano tei kite iaku i mua ake ka akaruke ei au i te tuatua mou, kua ariki aroa ua mai ratou iaku, mei te mea rai e kare e apinga i tupu ana. E mea manea tikai kia araveiia mai ma te mata katakata e kia takaveia mai ma te pumaana. Mataora tikai au kia akaongi akaouia kia Iehova e ki toku au taeake.”

Tauta Atu Rai i te Pae Vaerua

Kua tauta pakari tikai te katoatoa i roto i toku pamiri kia autu no te akarongo. “Teianei ra,” i akakite ei toku teina a Peter, “kare i aite mei tei mua ana, te koropiniia nei tatou e te au tarurikeanga e manganui e te au tatipakeanga pae materia. I raro i te araianga, mareka ua matou i tei rauka ia matou. Ei akaraanga, kare okotai ia matou i inangaro ana kia aere ki tetai pupu apii puka ke mai kia tau ki to matou uaorai au anoano, e kare e tangata e kopekope ana e e mamao roa te ngai uipaanga me kore e roa rava te reira. Mataora ua matou i te akaputuputu mai ki te ngai okotai, noatu me ka tiaki tetai papaki ia matou kia tae roa to matou taime ka akaruke ei i te ngai uipaanga i te ora 11:00 i te po.”

 I te 1959, kua manako a Mama i te neke ki Tiamani Opunga raua ko Sabine, e 16 mataiti i taua taime ra. No te mea kua inangaro raua i te tavini i tetai ngai e anoano maataia ra te au papuritia o te Patireia, kua tukuia raua e te opati manga ki te oire ko Ellwangen, Baden-Württemberg. Kua riro te tu maroiroi o Mama noatu te makimaki i te akakeu ia Sabine kia akamata i te painia i tona 18 mataiti anga. I te akaipoipo anga a Sabine, kua apiipii a Mama​—e 58 mataiti—​i te akaoro motoka kia rauka iaia i te piri maata atu ki roto i te angaanga tutu aere. E angaanga akaperepere tikai teia nana e tae ua atu ki tona matenga i te 1974.

Ko au ra, i muri ake vaitata rai i te ono mataiti i roto i te are auri no te rua o te taime, kua akatakakeia atu au i te 1965 ki Tiamani Opunga, kare toku pamiri i kite ana. Inara, kare i roa, kua tae mai taku vaine, a Anni, e ta maua tamaine, ko Ruth. Kua pati au ki te opati manga me ka tika kia angaanga maua i te ngai e anoano maataia ra te au papuritia, i reira kua pati mai ratou kia aere matou ki te ngai ko Nördlingen, Bavaria. I maata mai ta maua tamaine, ko Ruth, raua ko tona tungane ko Johannes, ki reira. Kua tomo a Anni ki te angaanga orometua painia. Kua riro tana akaraanga meitaki ei akakeu ia Ruth kia akamata i te painia i muri tika ake i te apii. Kua akaipoipo ta maua nga tamariki ki nga painia. Kua rauka to raua uaorai nga pamiri i teianei, e kua akameitakiia mai maua ki te au mokopuna manea e ono.

I te 1987, kua taangaanga au i taua tuatau ra kia ritaea vave ua e kua piri atu kia Anni i roto i te angaanga orometua painia. E toru mataiti i muri mai, kua patiia mai au ki te opati manga i Selters kia tauturu i te akamaata atu i te au ngai i reira. Muri ake i te reira, kua piri maua i te tauturu anga i te akatu i te Are Akaputuputuanga o te Au Kite o Iehova, i tei kiteaia ana e ko Tiamani Itinga, i te oire ko Glauchau, tei riro mai e na maua e tiaki ana. No te apikepike kopapa, kua neke akaou maua ki ko i ta maua tamaine i te Putuputuanga i Nördlingen, te ngai e tavini nei maua ei nga painia.

Te rekareka maata nei au e, te tavini pouroa nei rai toku au teina e nga tuaine, e te maataanga i te au mema o to matou pamiri i to tatou Atua umere tikai, ko Iehova. I te au mataiti i aereia mai, kua kite tikai matou e me vai ngaueue kore ua matou i te pae vaerua, ka kite ia matou i te tika tikai o te au tuatua a Salamo 126:3: “E angaanga maata ta Iehova i rave ia matou nei.”

[Tutu i te kapi 13]

To maua ra akaipoipo, 1957

[Tutu i te kapi 13]

Ma toku pamiri i te 1948: (mua, kaui ki te katau) ko Manfred, Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (muri, kaui ki te katau) ko au e Jochen

[Au Tutu i te kapi 15]

Puka rikiriki ua tei taangaangaia i te tuatau o te araianga e te apinga akarongorongo tuatua a te “Stasi”

[Akameitakianga]

Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE

[Tutu i te kapi 16]

Ma toku au teina e nga tuaine: (mua, kaui ki te katau) ko Hannelore e Sabine; (muri, kaui ki te katau) ko au, Jochen, Peter, e Manfred