To Tatou Akatereanga ra Aite Koreia Akapeea i te Tupu Anga Mai

KUA kapitiia mai te au tumu anga e manganui kia akariro i tetai tuanga o to tatou ao katoa e pini ua ake ei mea aite koreia. Te vai nei to tatou akatereanga ra i rotopu i nga takaviri anga e rua o te Tarava i roto i tetai ngai e tokoiti ua te etu. Vaitata rai e ko te au etu pouroa ta tatou e kite ra i te po e mamao tikai mei ia tatou e mei te au topata marama ua rai te reira me akaraia atu na roto i te au teretikopu mamaata. Ko tera ainei te tu?

Naringa e vaitata atu to tatou akatereanga ra ki rotopu i te Tarava, ka rokoia tatou e te au tupuanga kino no te maata roa o te au etu. Ei akaraanga, penei ka tamanamanataia te takapini anga o te enua, e ka akatuke takiri te reira i te oraanga o te tangata. Inara, i te akara anga tano meitaki tikai te ngai o te akatereanga ra i roto i te vananga etu i te kopae anga ke i teia e tetai atu au kino, te vera roa anga i te pati anga na roto i te au tumurangi kati e kare i paruruia mei te au etu e pueu aere ra e tetai atu au tumu kino roa atu no te reitiatini.

E etu tau tikai te ra no to tatou au anoano. E tau ua tona ka anga, e roa te tuatau, e kare e maata roa ana e kare katoa e vera roa ana. Te maata anga o te au etu i roto i to tatou vananga etu e meangiti roa ake i to tatou ra e kare e oronga mai ana i te marama tau tikai e kare katoa e tau ana te vera ei akono i te oraanga i runga i tetai paraneta mei te enua rai. Pera katoa, te maata anga o te au etu kua akaruru uuti ririnuiia ki tetai me kore ki tetai atu au etu ke te takapini aere ra i tetai e tetai. Ei tuke anga ra, e mea takake to tatou ra. Kare e akaraanga e ka mou ngaueue kore ua to tatou akatereanga ra me ka irinaki ua tatou ki runga i te uuti anga ririnui o nga ra e rua me kore te au ra e ara atu.

Ko tetai tumu anga ke te akariro ra i to tatou akatereanga ra ei mea aite koreia koia oki no runga i te ngai o te au paraneta mamaata i vao mai, vaitata rai e te aere takapini ra e kare e akakino ana i te uuti anga ririnui i te pupu paraneta i roto roa mei te enua rai. * Inara, e angaanga paruru anga ta te au paraneta i vao ake no te ngote anga e te kape anga i te au apinga kino. “E u mai ana te au paraneta rikiriki tikai e te au etu ave ki runga i to tatou enua inara kare e maata roa ana, no te au paraneta mamaata e kati to ratou mei ia Tiupita rai i vao mai ia tatou,” i akamarama mai ei te nga taineti ko Peter D. Ward e Donald Brownlee i roto i ta raua puka Rare Earth​—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe. Kua kiteaia mai tetai au akatereanga ra ma te au paraneta mamaata. Inara te maata anga o teia au paraneta mamaata e aerenga takapinipini to ratou te ka akakino atu i te paraneta rikiriki mei te enua rai.

Te Tuanga a te Marama

Mei te tuatau taito mai, e mea umere na te tangata to tatou marama. Kua akakeu te reira i te aronga tata pee e te aronga akatangi imene. Ei akatauanga, kua akataka mai tetai tangata Epera tata pee e ko te marama ra kua ‘akamouia ïa e tuatau ua atu; e mei te kite pikikaa kore ki runga i te rangi ra.’​—Salamo 89:37.

Ko tetai mataara puapinga maata te akameitaki ra te marama i te oraanga i runga i te enua nei koia oki na tana uuti anga ririnui e akatupu ana i te eke anga e te tae anga o te tai. Te aerenga o te tai kua manakoia e e puapinga maata ki te au kokoanga o te moana, tei riro mai, ei mea puapinga maata no te tu o to tatou reva.

 Ko tetai akakoroanga maata no to tatou marama koia oki to te reira uuti anga ririnui te mou ngaueue kore ra i te raini o te enua no runga i te ngai paraa o te enua i te aerenga takapini anga i te ra. Kia tau ki te tianara apiianga taineti Nature, me kare ra e marama, ka tauiia te aerenga o te raini o te enua i tetai tuatau roa “vaitata rai e 0 [tikiri] ki te 85 [tikiri].” E akamanako ana e naringa kare te raini o te enua e arara ana! Kare tatou e kite i te tauianga reka o te au tuatau e ka kino atu no te rava kore o te ua. Te akakore katoa ra te arara anga o te enua kia kore te au reva e kino rava atu kia ora tatou. “Te tu ngaueue kore o to tatou reva i teianei tei runga i tetai tupuanga meitaki tikai: ko te Marama,” i taopenga ai te tangata akarakara etu ko Jacques Laskar. Kia akatupu i ta te reira tuanga ngaueue kore, e maatamaata to tatou marama​—e maatamaata atu i te au marama o te au paraneta mamaata.

Ko tetai ravenga ke ake a to tatou marama, tei akakiteia mai e te tangata tata o te puka taito Pipiria o Genese ra, koia oki kua riro mai te marama ei turama i te po.​—Genese 1:16.

Tupu ua Mai me kua Akakoroia?

Akapeea tetai i te akamarama anga i te tupu anga mai te au tumu anga tukeke te akariro ra i te oraanga i runga i te enua nei kia tau ua e pera katoa kia rekaia? I te akara anga e rua rai nga akamarama anga. Te mea mua koia oki pouroa teia au tupuanga e mea tupu ua mai kare i akakoroia. Te rua koia oki te vai ra tetai kite karape nana i rave i te reira.

E tauatini ua atu mataiti i topa akenei, kua akakite mai te au Tuatua Tapu e kua akamataia e kua angaia to tatou ao katoa e pini ua ake e Tei Anga ra​—te Atua Mana Katoatoa. Me e tika tera, te aiteanga i reira ko te au turanga te vai ra i roto i to tatou akatereanga ra e mea angaia mai, kare i te mea tupu ua mai, inara kua akapapa akakoroia. Kua oronga mai Tei Anga maira i tetai ripoti, koia oki, i te au takainga tana i rave i te maani anga kia rauka te oraanga i runga i te enua nei. Penei ka poitirere koe i te kite e noatu e e 3,500 mataiti te roa o teia ripoti nei, te au tupuanga i roto i te tuatua enua i te ao katoa e pini ua ake tei akatakaia mai i roto i reira te aiteite ua ra ki ta te au taineti e irinaki ra e kua tupu ana. Tei roto teia ripoti i te puka Pipiria o Genese. E akamanako ana i ta te reira i karanga mai.

Te Papaanga o Genese no te Au Mea i Angaia

“I muatangana ra, kua anga iora te Atua i te rangi e te enua.” (Genese 1:1) Te taiku ra te akamata anga o te au tuatua o te Pipiria ki te mea i angaia no to tatou akatereanga ra, kapiti mai to tatou paraneta, pera katoa te au etu i roto i te au vananga etu e pirioni ua atu tei riro mai ko to tatou ao katoa e pini ua ake. Kia tau ki ta te Pipiria, i tetai tuatau kua ‘vai utonga kore ua e kare e marikonga’ a runga i te enua. Kare e enua mamaata e kare e enua uua. Inara te akakite maira te au tuatua e aru maira i ta te au taineti i karanga e ko te umuumuanga puapinga maata rava atu no te ora ua atu anga i runga i  te paraneta​—kia maata tikai te vai. ‘Kua akakoukou iora te vaerua o te Atua ki rungao i te kiriātai.’​—Genese 1:2.

Kia vaivai ua te vai i runga i te enua, kia tano tikai te mamao o tetai paraneta mei tona ra. “E anu tikai a Ma, e vera kino a Vineti, tano meitaki te Enua,” i akamarama mai ei te tangata taineti apii i te paraneta ko Andrew Ingersoll. Mei te reira katoa rai, e tupu ei te rakau rikiriki, kia rava ua te marama. E ei mea puapinga maata atu, te akakite maira te papaanga Pipiria e i te tuatau anga mai anga i muatangana, kua akatupu te Atua i te marama o te ra kia iti mai na roto i te tumurangi popoiri o te au o te vai te akakoukou ra i te moana mei te “vaî” rai te akakoukou ra i tetai pepe.​—Iobu 38:4, 9; Genese 1:3-5.

I roto i te au irava te aru maira o Genese, ka tatau tatou e kua anga Tei Anga ra i ta te Pipiria e kapiki ra e ko te “reva.” (Genese 1:6-8) Kua ki teia reva i te au kati tei riro mai e ko te reva o te enua.

Te akamarama maira i reira te Pipiria e kua taui te Atua ia runga i te enua ki tetai one maro. (Genese 1:9, 10) I te akara anga nana i akatupu i te papa o te enua kia amingi e kia neke. Tei tupu mai, penei kua akatupuia tetai au vaarua oonu e kua oparaia mai te au enua mei raro mai i te moana.​—Salamo 104:6-8.

I tetai tuatau kare i akatakaia i te tuatau i topa akenei no te enua, kua anga te Atua i te remu poepoe rikiriki tikai i roto i te moana. Na te taangaanga anga i te ririnui no ko mai i te ra, kua akamata teia au mea ora okotai ua teera tei akaou ia ratou uaorai i te taui i te kapono rua ki roto i te kai e te tuku anga mai i te okitene ki roto i te reva. Kua akavivikiia teia ravenga i te toru o te tuatau anga ra na te anga mai anga i te rakau rikiriki tei tapoki takiri i te enua. No reira kua maata mai te okitene i roto i te reva, i te akariro anga kia rauka i te tangata e te au manu i te akono i to ratou ora anga na te akaea anga.​—Genese 1:11, 12.

Kia uua te enua, e tukeke te au mea ora poepoe kitea koreia ta Tei Anga i anga mai kia noo ki roto i te one. (Ieremia 51:15) Na teia au mea ora rikiriki kitea koreia e tape i te au mea i mate, e te akaou i te au tuanga te akatupu ra i taua au rakau ra. Ko tetai au pakiteria tu takake o te one kua opu mai i te naitorotene no roto mai i te reva e te oronga atura i teia tuanga puapinga maata ki te au rakau kia tupu te reira. Ei mea umere, i roto i tetai kapu rima avereti ua okotai tei ki i te one meitaki te vai ra e ono pirioni mea ora rikiriki kitea koreia tikai!

Te akataka maira a Genese 1:14-19 i te angaia anga te ra, te marama, e te au etu i roto i te tuanga a o te tuatau angaia. I te akara mua anga, penei te patoi ra teia i te akamarama anga i te Tuatua Tapu i mua akenei. Inara, e akamanako ana e kua tata a Mose, tei tata ia Genese, i te papaanga no te anga mai anga mei te tumu manako o tetai tangata te akara atura mei te enua nei, mei te mea rai e e tangata to reira. I te akara anga, ka kiteaia atu te ra, te marama, e te au etu na roto i te reva o te enua i tei reira taime.

Kua tuku te papaanga o Genese i te mama anga mai te au mea angaia o te moana i te rima o te tuatau angaia e ko te au manu o te enua nei e te tangata ra ki te tuanga ono.​—Genese 1:20-31.

 Kua Angaia te Enua kia Rekarekaia

Kare ainei koe e manako ana e ko te oraanga i runga i te enua nei, kua tupu mai mei tei akatakaia mai i roto i te papaanga o Genese, e kua angaia kia rekarekaia? Kare ainei koe i tu mai ana i tetai popongi manea, kua akaea i te reva ou, e kua rekareka i te oraanga? Penei i aaere ana koe i roto i tetai aua tiare e kua rekareka no te manea e te kakara o te au tiare. Penei i aaere ana koe i roto i tetai ngai tanu anga ua rakau e kua aaki mai i tetai au ua rakau reka tikai. Kare taua au mea reka e rauka mai naringa kare teia au mea e aru mai nei: (1) e maata tikai te vai o te enua, (2) tano tikai te vera e te marama no ko mai i te ra, (3) to tatou reva, ma te kairo anga tau tikai o tona au kati, e te (4) te one meitaki.

Pouroa teia au tu nei​—kare i runga ia Ma, Vineti, e tetai atu o to tatou paraneta ke i te pae mai—kare e e mea tupu ua mai. Kua akatanotano meitakiia te reira kia akariro i te oraanga i runga i te enua ei mea marekaanga. Mei ta te atikara e aru mai nei ka akatutu mai, te karanga katoa ra te Pipiria e kua akapapa Tei Anga ra i to tatou paraneta manea kia vai tinamou e tuatau ua atu.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 6]

“Me kapikiia mai au ei tangata apii i te tupu anga o te enua kia akamarama poto ua mai i ta tatou au manako o teia tuatau no runga i te kapua anga o te enua e te tupu anga o te au mea ora i reira ki tetai au tangata akaaka ua, no te ngai mamao mai, mei te au kopu tangata ta te Puka o Genese e tuatua ra, kare e rauka iaku i te rave meitaki atu i te reira i te aru vaitata tikai anga i tei akakiteia mai i roto i te pene mua o Genese.”​—Na Wallace Pratt e tangata apii i te tupu anga o te enua.

[Pia/​Tutu i te kapi 7]

TANO TIKAI NO TE AKARAKARA ETU KATOA

Naringa e tei tetai ngai ke te ra i roto i to tatou vananga etu, kare tatou e kite meitaki atu i te au etu. “To Tatou Akatereanga Ra,” i akamarama mai ei te puka The Privileged Planet, “te vai nei i te ngai . . . e mamao roa atu mei te au ngai reporepo ma te marama pu ua, kia kite uaia atu tikai te au etu i te pae mai e te au tuanga mamao o te ao katoa e pini ua ake.”

Ko te maatamaata o te marama e te mamao mei te enua, kua tano meitaki tikai no te marama kia tapoki i te ra i te tuatau arai anga i te ra. Teia tupuanga tataki tai umere maata tikai, e tuku ana i te aronga akarakara etu kia apii i te ra. Kua tauturu taua au apii anga ra ia ratou kia akaari mai i te au mea ngaro e manganui e i akapeea te au etu i te kaka anga mai.

[Tutu i te kapi 5]

Te tu maatamaata tikai o te marama te mou ngaueue kore ra i te arara o te raini o te enua

[Au Tutu i te kapi 7]

Eaa te akatupu ra kia rauka te oraanga i runga i te enua? E maata tikai tona vai, tano tikai te marama e te vera, te reva, e te one meitaki

[Au Akameitakianga]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.