Te Pipiria Mua i Roto i te Reo Potukara​—E Tua no tu te Tu Aruaru

“KO TEI aruaru ra e puapingaia ia.” Tei roto teia tuatua i te kapi mua o tetai aenga pepa a te akonoanga i te 17 o te anere mataiti na João Ferreira de Almeida i tata. E akatakaanga tau tikai teia no tetai tangata tei akapou i tona oraanga katoa i te uri anga e i te nenei anga i te Pipiria ki roto i te reo Potukara.

I anauia a Almeida i te mataiti 1628 i Torre de Tavares, tetai oire i te tua apatonga o Potukara. Kare e metua i te tamarikianga, i utuutuia mai aia i te oire maata o Potukara, ko Lisbon, e te teina o tona papa, e mema no tetai akaaerenga akonoanga. Kia tau ki te peu akateateamamao anga no te taoonga orometua, kua anoanoia kia rauka ia Almeida tetai apiianga meitaki tikai, tei tauturu iaia i te mapu ouanga kia akamaata atu i tona tu kite karape no te au reo.

Inara, naringa a Almeida i noo ua atu i Potukara, kare paa e rauka iaia i te taangaanga i tona au tareni i roto i te angaanga uri reo no te Pipiria. I te akonoanga Taui Anga e akapararauare aere ra i te au Pipiria i te reo enua matauia i te tua apatokerau e te pae rotopu o Europa, kua vai ngaueue kore rai a Potukara ki raro i te mana o te Inikuiti a te Katorika. Ka peke te tangata ki mua i te akavaanga a te Inikuiti no tei tu ua nei i tetai Pipiria i roto i te reo enua matauia. *

Kare e kore no te anoano maata kia atea mai mei teia turanga taitaia, kua neke atu a Almeida ki Neterani iaia e mapu ua ra. I muri poto ua ake i te reira, e 14 rai ona mataiti, kua aere atu aia i tetai tere ki Asia, na Batavia atu (ko Jakarta i teianei), i Initonetia, te ngai akatereanga maata o te Kamupani Orani o Initia Itinga i te tua Tonga Itinga o Asia i teianei.

 E Tangata Uri Reo Mapu Ua

I te tuanga openga o tona tere ki Asia, kua tae a Almeida ki tetai tuanga puapinga tikai i roto i tona oraanga. I te tere anga atu i rotopu ia Batavia e Malacca (ko Melaka i teianei), i te tua opunga o Mareita, kua kite aia i tetai aenga pepa na te Porotetani i roto i te reo Paniora, te tumu tuatua Diferencias de la Cristiandad (Te Au Tu Tuke i roto ia Kerititome). Kapiti atu ki te au akakinoanga i te au apiianga akonoanga pikikaa, tei roto i taua aenga pepa ra tetai tuatua umere tikai kia Almeida: “Ko te taangaanga i tetai reo kitea koreia i roto i te ekaretia, noatu e no te akakaka i te Atua, e puapinga kore ua te reira ki te aronga marama kore e akarongo maira.”​—1 Korinetia 14:9.

Kua taka ua te aiteanga o te reira kia Almeida: Ko te ravenga tikai no te akaari pu ua mai i te au tarevake a te akonoanga koia oki kia uri i te Pipiria ki te reo ka maramaia e te katoatoa. I te tae anga atu ki Malacca, kua akaariuia aia ki te akonoanga Tauiia o Orani e kua akamata vave atu i te uri i tetai au tuanga o te au Evangeria mei te reo Paniora ki te reo Potukara, e kua tua aere i te reira ki “te aronga tei inangaro ngakau tae tikai kia kite i te tuatua mou.” *

E rua mataiti i muri mai, kua papa a Almeida no tetai angaanga maata atu​—te urianga o te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano katoa mei te reo Ratino Vulgate mai. Kua oti iaia teia i raro ua ake i te mataiti, e angaanga umere tikai no tetai tamaiti 16 mataiti! Ma te ngakau toa, kua tuku atu aia i tetai kopi o tana urianga ki te kavana tianara o Orani i Batavia kia neneiia. I te akaraanga, kua tuku te Ekaretia Tauiia i Batavia i tana au pepa tata rima ua ki Amsterdam, inara kua mate te orometua pakari i tukuia atu ei te reira kiaia, e kua ngaro te angaanga a Almeida.

I te patiia atu anga kia maani mai i tetai kopi o tana urianga no te ekaretia Tauiia i Ceylon (ko Tiri Ranaka i teianei) i te 1651, kua kiteaia mai e Almeida e kua ngaro te tataanga mua mei te runanga apinga a te ekaretia. Kare i tuku i te au, inara kua kiteaia mai e ia tetai kopi​—penei e tataanga no mua atu​—e i tera mai mataiti kua oti mai tetai urianga tei akatikatikaia, no te au Evangeria e te puka a Angaanga. E 30 rai guilder ta te konitara o te akonoanga * i Batavia i tutaki ei iaia. E “manga moni meangiti ua rai te reira no te angaanga maata tana i rave,” i tata ai tetai oa angaanga o Almeida.

Noatu kare i arikiia mai, kua rave atu rai a Almeida i tana angaanga, e kua tuku atu i tetai kopi o tana Koreromotu Ou tei oti i te akatikatikaia i te mataiti 1654. Ina kua akamata akaouia mai te manako o te neneianga, inara kare tikai e apinga ke atu i raveia ana i te pae mai i te akapapaanga i etai au kopi tata rima ua ei taangaanga i roto i tetai au ekaretia.

Akaapaia e te Inikuiti

No te ngauru mataiti tei aru mai, e maata ta Almeida angaanga orometua e te mitinari e rave ra na te Ekaretia Tauiia. Kua akamanaia aia i te mataiti 1656 e kua tavini aia na mua i Ceylon, te ngai mei takatakaiia rai aia e te erepani, e i muri mai ki Initia, koia tetai o te au mitinari Porotetani mua i aere ki taua enua ra.

Kua akaariuia a Almeida ki te Porotetani e te angaanga ra na tetai enua ke. No reira, kua karanga rai te manganui i roto i te au ngai tuatua Potukara tana i atoro ei e e apoteiti aia e te tangata pikikaa. Kua riro katoa tana akaapa tika ua anga i te tu akono kore viivii i rotopu i te au orometua e tana akaari pu ua anga i te apiianga a  te ekaretia i te akatupu putuputu i te manamanata ki te au mitinari Katorika. Kua kino takiri teia au manamanata nei i te mataiti 1661 i te akautunga anga te akavaanga a te Inikuiti i Goa, Initia, ia Almeida kia tamateia no te pikikaa. No te mea e kare aia i reira, kua tutungiia tetai tutu akatutuanga iaia. Penei no tona manamanata i te tu akaapaapa o Almeida, kua akaoki mai te kavana tianara o Orani iaia ki Batavia i muri poto ua ake.

E mitinari maroiroi tikai a Almeida, inara kare rava i ngaropoina ana iaia te anoano maata no tetai Pipiria Potukara. Kua riro ra, te tu matau kore i te Pipiria​—tei kite pu uaia i rotopu i te au orometua e te au tangata o te ekaretia—​ei akaketaketa rava atu i tona akakoroanga. I roto i te tuatua akamataanga o tetai vaanga pepa akonoanga o te mataiti 1668, kua akakite a Almeida ki tana aronga tatau e: “Te irinaki nei au . . . e kare e roa atu ka rauka iaku i te oronga atu i te Pipiria katoa i roto i to kotou uaorai reo, te apinga aroa maata rava atu e te puapinga rava atu ta tetai ua atu tangata ka oronga atu na kotou.”

Almeida e te Kumiti Akatikatika

I te mataiti 1676, kua oronga atu a Almeida i te kopi openga o tana Koreromotu Ou ki te konitara ekaretia i Batavia kia akatikatikaia. Mei te akamataanga mai rai, te manamanata ua anga te pirianga i rotopu i te tangata uri reo e te aronga akatikatika. Kua akamarama mai te tangata tata tua no te oraanga ko J. L. Swellengrebel e penei kare te au oa angaanga tuatua Orani o Almeida i marama tikai i te au tu aiteanga tuke tuke e te tu o te tataanga. Kua tupu katoa te manamanata no runga i te reo ka ikiia. Ka taangaanga ainei te Pipiria i te reo Potukara e tuatuaia ra i reira me ko te reo tumu o Potukara te ka ngata i te manganui kia marama? I te openga i reira kua riro ua rai to Almeida tu aruaru kia oti te angaanga ei tumu no te manamanata.

Marie tikai te tere o te angaanga, kare e kore no te pekapeka me kore no te inangaro kore o te aronga akatikatika. E a mataiti i muri mai, te taumaro ra rai te aronga akatikatika i te au pene akamataanga o Luka. No te mareka kore i teia tu taroaroa, kua tuku atu a Almeida i tetai kopi o tana i tata ki Neterani kia neneiia ma te kore te aronga akatikatika i kite.

Noatu te au titauanga a te konitara ekaretia i te tapu i te neneianga, kua neneiia rai tana Koreromotu Ou i Amsterdam i te mataiti 1681, e kua tae atu te au kopi mua ki Batavia i terao mai mataiti. E akamanako ana ra i te aka taitaia o Almeida i te kite anga e kua tauiia tana urianga e te aronga akatikatika i Neterani! No te kite kore o te aronga akatikatika i te reo Potukara, kua akakite a Almeida e kua tuku ratou i tetai “au urianga marikonga kore e te ekoko tei akangata atu i te kite i te aiteanga o te Vaerua Tapu.”

Kare katoa te kavamani Orani i mareka ana, e kua akaue ratou e kia takoreia te puka katoa. Noatu rai, kua rauka ia Almeida i te akakeu i te aronga mana kia vaoo mai i etai au kopi, i roto ra i te irinakianga e ka akatikatikaia te maataanga o te au tarevake kino tikai na roto i te tata rima ua anga i te reira. Ka taangaangaia teia au kopi nei e na te oti roa mai anga tetai akatikatikaanga i te akapapaia.

Kua uipa mai te aronga akatikatika i Batavia i te rave i ta ratou angaanga ki runga i te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano e kua akamata atu i te akapapa i te au puka o te au Tuatua Tapu Epera i te oti mai anga te reira ia Almeida. No te matakutaku e kare e rauka i te tangata uri reo i te akaaere i tona tu akakoromaki kore, kua iki te konitara kia vaooia te au kapi openga i tainaia ki roto i te ngai vairanga apinga a te ekaretia. Ka tau rai kia tuatuaia e, kua patoi a Almeida i ta ratou tukuanga tika.

Tae mai ki teia taime, kua riro te au ngauru mataiti i te anganga pakari anga e te au turanga ngata o te oraanga i roto i te reva toropika i te akatupu i tetai au tu kino. I te mataiti 1689, no te apikepike o te oraanga kopapa, kua akangaroi mai a Almeida mei te au angaanga a te ekaretia e kua akapou i tona uaorai taime i te uri i te au Tuatua Tapu Epera. Te mea tangi ra, kua mate aia i te mataiti 1691 iaia e anganga ra ki runga i te pene openga o Ezekiela.

Kua oti te rua o te tataanga o te Koreromotu Ou, i mua poto ua ake i tona matenga, kua neneiia i te mataiti 1693. Inara i te akaraanga, kua takino akaouia tana angaanga e te aronga akatikatika kamakura. I roto i tana puka A Biblia em Portugal (Te Pipiria i Potukara), kua akakite a  G. L. Santos Ferreira e: “Ko te aronga akatikatika . . . e maata ua atu ta ratou au tauianga i rave ki te angaanga meitaki a Almeida, i te takino e i te taviivii i te tu manea o te urianga mua tei kore i tauiia e te aronga akatikatika o te tataanga mua.”

Kua Oti te Pipiria Potukara

I te mate anga a Almeida, kua kore rai te tumu akakeu i muri i te akatikatikaanga e te neneianga o te Pipiria reo Potukara i Batavia. Na te Taiate no te Akamaata Atu i te Kite Kerititiano i London i tutaki i te toru o te tataanga o te Koreromotu Ou a Almeida i te mataiti 1711 i te pati anga mai te au mitinari Tenemaka e angaanga ra i Tranquebar, i te tua tonga o Initia.

Kua manako taua taiate ra e kia akanoo i tetai ngai angaanga neneianga i Tranquebar. Inara, i te aere anga atu ki Initia, kua opuia te pai e apai ra i te au apinga nenei e pera te kako o te au Pipiria Potukara e te aronga nina pai o Varani e kua akarukeia atu ki te ava o Rio de Janeiro, i Paratiri. Kua tata a Santos Ferreira e: “No tetai tumu marama koreia e tetai au turanga tei karanga te manganui e e tu temeio tikai, kua kiteaia mai te au pia tei roto te au apinga nenei kare i kino i raro roa i te takere o te pai, e kua apaiia atu rai e taua pai ra ki Tranquebar.” Kua akatikatika meitaki te au mitinari Tenemaka e kua nenei akaou i te au urianga a Almeida no te toenga o te au puka o te Pipiria. Kua tukuia mai te voriumu openga o te Pipiria i roto i te reo Potukara i te mataiti 1751, vaitata rai e 110 mataiti i muri ake i te akamata anga a Almeida i tana angaanga ei tangata uri reo o te Pipiria.

Te Apinga Mou Tei Vaioia Mai

Kua kite ke ana a Almeida mei te ouanga mai, e ka anoanoia tetai Pipiria i roto i te reo Potukara kia rauka i te tangata noa ua nei i te kite i te tuatua mou i roto i to ratou uaorai reo. Kua aruaru pakari atu rai aia i taua akakoroanga ra no te katoaanga o tona oraanga, noatu te patoianga a te Akonoanga Katorika, te inangaro kore o tona au oa, te au manamanata openga kore o te akatikatikaanga, e tona uaorai tu makimaki e kino ua atura. Kua puapingaia tona tu aruaru.

E maata te au ngai tuatua Potukara ta Almeida i tutu aere ana e iti ua tei toe mai e kua kore takiri atu, kareka ra tana Pipiria te vai nei rai te reira. I te tuatau o te 19 anere mataiti, e tauatini ua atu te au kopi o te urianga a Almeida tei tua aereia e te Taiate Pipiria Peritane e te Reo Ke, e e te Taiate Pipiria Marike ki Potukara e ki te au oire o Paratiri i te pae tai. Tei tupu mai, ko te au Pipiria tei rauka mai mei teia tataanga mua tetai o te tataanga rongonui roa atu e te tua maata roaia atu i roto i te au enua tuatua Potukara e tae ua mai ki teia tuatau.

Kare e ekoko e, te akameitaki maataia nei e te manganui te aronga uri reo o te Pipiria o mua ana mei ia Almeida rai. Inara e tau kia maata atu ta tatou akameitakianga ia Iehova, te Atua o te komunikeitianga, ko tei “inangaro i te tangata katoatoa kia ora, e kia rauka te kite i te tuatua-mou.” (1 Timoteo 2:3, 4) I te openga ra, Nana tikai i akono i tana Tuatua e i oronga mai i te reira kia puapingaia tatou. Kia akaperepere e kia apii ua atu rai tatou i teia apinga “puapinga rava atu” mei ko mai i to tatou Metua i te rangi.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia/​Tutu i te kapi 21]

TE INGOA TU-ATUA

Tetai akaraanga puapinga no to Almeida tu tiratiratu ei tangata uri reo koia oki kua taangaanga aia i te ingoa tu-atua i te uri anga i te Tetarakaramatona Epera, koia oki te au reta Epera e a no te ingoa o te Atua.

[Akameitakianga]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mapu i te kapi 18]

(No runga i teia, akara i te puka)

MOANA ATARANATIKI

POTUKARA

Lisbon

Torre de Tavares

[Tutu i te kapi 18]

Batavia i te 17 anere mataiti

[Akameitakianga]

From Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Tutu i te kapi 18, 19]

Te kapi mua o te Koreromotu Ou mua i te reo Potukara, neneiia i te mataiti 1681

[Akameitakianga]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal