Tae te Akonoanga Kerititiano ki Asia Minora

I TE anere mataiti mua T.N., e maata te au putuputuanga Kerititiano tei uua i Asia Minora (ia Tureki tikai i teia tuatau). E manganui ua atu te au ngati Iuda e te au Kenitara tei ariu mai ki te karere Kerititiano. Te akakite ra tetai tikitinari Pipiria e: “I te pae mai ia Suria-Paretaina, no Asia Minora nei i akamata ai te akaaere anga Kerititiano i ta ratou angaanga mua tikai e te maata rava atu.”

Na roto i te kapitipiti anga i te au akakiteanga mei te au ngai ke mai, ka rauka ia tatou tetai tutu maata atu no runga i te akatotoaanga i te Akonoanga Kerititiano i roto i teia tuanga. Ka akara ana tatou e ka akapeea tatou e puapingaia ai i te akamanako anga i te akakiteanga i rauka mai.

Te Au Kerititiano Mua i Asia Minora

Te tupuanga puapinga mua i roto i te totoaanga o te Akonoanga Kerititiano i Asia Minora i tupu te reira i te Penetekote mataiti 33 T.N. i te akaputuputu anga tetai urupu reo keke tei kapiti mai i te au ngati Iuda Akatotoaia (e au tangata ngati Iuda teia e noo ra i vao ake ia Paretaina) e te au poroteraita ngati Iuda, ki Ierusalema. Kua tutu te au apotetoro a Iesu i te tuatua meitaki ki teia au manuiri. Te akakite ra te rekoti tuatua enua e i aere ke ke mai taua aronga ra mei Kapadokia, Ponoto, te tapere o Asia, * Pherigia, e Pamephulia​—e tuanga maata taua au ngai ra no Asia Minora. Mei te 3,000 aronga akarongorongo tei ariki i te karere Kerititiano e kua papetitoia. I to ratou oki aere atu anga ki te kainga kua apai rai ratou i to ratou akarongo ou.​—Angaanga 2:5-11, 41.

Ka kite tatou i tetai tuanga o te akakiteanga i roto i te rekoti a te Pipiria no te au tere mitinari o te apotetoro ko Paulo i Asia Minora. I tona tere mua, mei te mataiti 47/48 T.N., kua tere atu a Paulo e tona au oa mei Kupero ki Asia Minora, e kua tau atu ki Perege i Pamephulia. I roto i te oire ko Anetioka i uta i te enua i Pisidia, kua riro te tu puapinga o ta ratou tutuanga ei akatupu i te vareae e te patoianga a te ngati Iuda. I te aere anga a Paulo ki te tua tonga itinga ki Ikonio, kua orureau tetai au ngati Iuda kia taitoito i te au mitinari. I te akamataanga kua karanga tetai aronga poitirere vave ua i vaitata atu ki Lusetera e e atua a Paulo. I te tae anga mai ra te au ngati Iuda tei patoi mei Anetioka e Ikonio, kua tanga atu te urupu kua pepei ia Paulo ki te toka e kua  akaruke atu iaia kia mate! I muri ake i taua tupuanga ra, kua akamamao atu a Paulo raua ko Banaba i to raua tere ki Derebe i te tuanga poritiki maata o Roma i Galatia, e ko teia ngai e tuatua reo Lukaonia ana te tangata. Kua akaaereia tetai au putuputuanga, e kua akataoongaia tetai au tangata pakari. Te kite ra tatou i reira e mei te 15 mataiti i muri ake i te Penetekote mataiti 33 T.N., kua tinamou meitaki te Akonoanga Kerititiano i Asia Minora.​—Angaanga 13:13–​14:26.

I te rua o tona tere, mei te mataiti 49 ki te mataiti 52 T.N., kua na mua te pupu o Paulo i te aere na roto i te enua ki Lusetera, kare kore kua topa atu ratou na ko i tona kainga ko Tareso i Kilikia. I muri ake i te atoro aere anga i te au taeake i Lusetera e te aere anga atu na te tua apatokerau, kua titau a Paulo i te “tuatua aere i te tuatua” i roto i te au tuanga maata o Bitunia e Asia. Inara, kua araiia te reira e te vaerua tapu. Ka tutu aereia rai te evangeria ki taua au ngai ra a muri mai. Inara kua arataki atu te Atua ia Paulo na roto i te au tuanga apatokerau itinga o Asia Minora ki Teroa i te pae taatai. I reira kua akakiteia kia Paulo na roto i tetai orama kia aere e akakite i te tuatua meitaki i Europa.​—Angaanga 16:1-12; 22:3.

 I te toru o to Paulo tere mitinari, mei te mataiti 52 ki te mataiti 56 T.N., kua aere akaou atu aia na Asia Minora, tae atu ei ki Ephesia, tetai oire puapinga i Asia no tona ava. Kua tapu takere ana aia ki reira i tona oki mai anga mei te rua o tona tere. E pupu Kerititiano maroiroi tetai i roto i taua oire ra, e kua piri atu a Paulo e tona au oa kia ratou no tetai toru mataiti. Kua tamanamanataia taua tuatau ra e te au turanga ngata e e te kino tei kitea mai, tetai ko te manamanata tei akatupuia e te au taunga ario i Ephesia i te paruru i ta ratou kimianga moni puapinga a te akonoanga.​—Angaanga 18:19-26; 19:1, 8-41; 20:31.

E tika rai e e manganui tikai tei puapingaia e taua angaanga mitinari ra i Ephesia. Te akakite ra a Angaanga 19:10 e: “Kite akera to Asia ravarai, te ngati Iuda, e te Eleni, i te tuatua a te Atu a Iesu.”

Au Mea Tei Tupu i Asia Minora

Vaitata ki te openga o tona taime i noo ei i Ephesia, kua tata atu a Paulo ki to Korinetia e: “Te aroa atu nei te au ekalesia i Asia nei ia kotou.” (1 Korinetia 16:19) Ko teea au putuputuanga ta Paulo e manako ra? Penei kua kapiti atu aia i to Kolosa, Laodikea, e Ierapoli. (Kolosa 4:12-16) Te akakite ra te puka Paul​—His Story e: “I te akaraanga e mea tau rai kia karangaia e na te angaanga a te au mitinari i Ephesia i akatupu mai i te au putuputuanga i Semurina, Peregamo, Saradi e Philadelaphia. . . . E 120-maire (192-km) te mamao ia ratou pouroa ki Ephesia e tei tukati atu ki te au mataara memeitaki.”

No reira mei te 20 mataiti i muri ake i te Penetekote i te mataiti 33 T.N., e maata rai te au putuputuanga Kerititiano e vai ra i te tua tonga e te tua opunga o Asia Minora. Peea ra tetai au tuanga o taua ngai ra?

Aronga i Tata atu a Petero i Tana Au Reta

Kua tata te apotetoro ko Petero i tana reta mua i akauruia i tetai au mataiti i muri mai, mei te mataiti 62 ki te 64 T.N. Kua tata aia i te reira ki te au Kerititiano i Ponoto, Galatia, Kapadokia, Asia, e Bitunia. Te akaari maira te reta a Petero e e au putuputuanga Kerititiano tetai i teia au ngai nei, e te akoia ra to ratou aronga pakari kia “angai i te anana .” Inaea ra teia au  putuputuanga i akatumuia ai?​—1 Petero 1:1; 5:1-3.

Tetai au ngai e noo ra te aronga i tata atu a Petero i tana au reta, mei ia Asia e Galatia, kua tutu takereia ana e Paulo te evangeria ki reira. Inara kare i taeria ana e ia a Kapadokia me kore a Bitunia. Kare te Pipiria i akakite mai kia tatou e i akapeea te Akonoanga Kerititiano i totoa atu ei ki teia au ngai, inara penei i na roto i te au ngati Iuda me kore i te au poroteraita i Ierusalema i te Penetekote i te mataiti 33 T.N., tei oki atu ki te kainga i muri ake. Inara, mei te 30 mataiti i muri ake i te Penetekote, i te tata anga a Petero i tana au reta, te taka ua ra e e au putuputuanga tetai e “totoa aere ua ra i Asia Minora,” i akakite ei tetai tangata kite.

Te Au Putuputuanga e Itu o Apokalupo

Kua riro te orureau a te ngati Iuda ia Roma ei akatupu i te akapouanga o Ierusalema i te mataiti 70 T.N. Penei kua taopenga atu tetai au Kerititiano ngati Iuda ki Asia Minora. *

Vaitata ki te openga o te anere mataiti mua T.N., kua tuku atu a Iesu Karaiti i te au reta ki te au putuputuanga e itu i Asia Minora na roto i te apotetoro ko Ioane. Te akaari maira teia au reta ki te putuputuanga i Ephesia, Semurina, Peregamo, Tuatira, Saradi, Philadelaphia, e Laodikea e, te kite ra te au Kerititiano i roto i taua au tuanga o Asia Minora i te au tu kino tuke tuke, mei te tu akono tau kore, turuturu i te akapupuanga akonoanga a te tangata okotai, e te apoteiti.​—Apokalupo 1:9, 11; 2:14, 15, 20.

Tavini Akaaka Anga ma te Ngakau Katoa

Te taka ua ra e i te akatotoa anga i te Akonoanga Kerititiano i te anere mataiti mua e maata atu te o maira ki ta tatou e tatau ra i roto i te Angaanga a te au Apotetoro. Kua piri nga apotetoro rongonui ko Petero raua ko Paulo ki te au tupuanga tei akatakaia mai i roto ia Angaanga, inara kare i kiteaia atu ana te maata e tutu aere ra i tetai au ngai ke atu. Te akapapu maira te au mea i tupu i Asia Minora e kua akarongo rai te au Kerititiano mua i te akauenga a Iesu e: “E teianei, ka aere kotou, e akariro i to te pa enua katoa ei pipi.”​—Mataio 28:19, 20.

Mei te reira katoa i teia tuatau, e iti ua rai te au angaanga tiratiratu a te Au Kite o Iehova i te ao katoa nei ta te taokotaianga pa enua i kite. Mei te maataanga rai o te aronga tutu evangeria i Asia Minora i te anere mataiti mua, kare katoa te maataanga o te aronga tutu aere i te tuatua meitaki i teia tuatau i kite meitakiia. Inara te rekareka nei ratou i te oraanga mareka ua i te maata o te angaanga, e te merengo maata ta ratou e kite nei i te oronga ua anga ia ratou uaorai kia ora etai ke.​—1 Timoteo 2:3-6.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 11]

AKONOANGA KERITITIANO MUA I BITUNIA E PONOTO

Ko te tuanga maata o Bitunia e Ponoto tei te Pae Taatai o te Tai Kerekere o Asia Minora. E maata rai tei kiteaia no runga i te oraanga o te au ra i teia tuanga maata, mei ta Pliny the Younger, tetai tangata mana o reira i tata ki te Emepera Roma ko Trajan.

Mei tetai 50 mataiti i muri ake i te tae anga te au reta a Petero ki rotopu i te au putuputuanga i teia ngai, kua pati a Pliny kia Trajan i tetai manako tauturu no runga i te au Kerititiano. “Kare rava au i tae ana ki tetai akavaanga i te au Kerititiano. No reira, kare au i kite e mei teaa te tu o te maata o te au utunga e tukuia ana ki runga ia ratou,” i tata ai a Pliny. “E maata tikai te au tangata o te au uki ravarai e te au turanga, te tane e te vaine, e apaiia mai nei kia akavaia, e i te akaraanga ka akapera ua atu rai. Kare ko te au oire mamaata ua tei taeria, kua totoa katoa atu ki te au oire rikiriki e te au tapere na roto i te piri atu anga ki teia akonoanga neneva.”

[Tutu/Mapu​ i te kapi 9]

(No runga i teia, akara i te puka)

AU TERETEREANGA O PAULO

Tere Mitinari Mua

KUPERO

PAMEPHULIA

Perege

Anetioka (i Pisidia)

Ikonio

Lusetera

Derebe

Tere Mitinari Rua

KILIKIA

Tareso

Derebe

Lusetera

Ikonio

Anetioka (i Pisidia)

PHERIGIA

GALATIA

Teroa

Tere Mitinari Toru

KILIKIA

Tareso

Derebe

Lusetera

Ikonio

Anetioka (i Pisidia)

Ephesia

ASIA

Teroa

[Au putuputuanga e itu]

Peregamo

Tuatira

Saradi

Semurina

Ephesia

Philadelaphia

Laodikea

[Other locations]

Ierapoli

Kolosa

LUKIA

BITUNIA

PONOTO

KAPADOKIA

[Tutu i te kapi 9]

Anetioka

[Tutu i te kapi 9]

Teroa

[Akameitakianga]

© 2003 BiblePlaces.com

[Tutu i te kapi 10]

Are tuatua anga i Ephesia.​—Angaanga 19:29

[Tutu i te kapi 10]

Te ngai o te atarau o Dia i Peregamo. Te noo ra te au Kerititiano i roto i te oire ki ‘te ngai i vai ei to Satani terono.’​—Apokalupo 2:13

[Akameitakianga]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.