Ta John Milton Tataanga i Ngaro

VARAVARA ua ake te taime e riro ana tetai tangata tata ei akakeuanga maata ki runga i to te ao mei ia John Milton rai, te tangata tata o te pee Papaa rongonui ko te Paradise Lost. I karanga ai tetai tangata tata papaanga no te oraanga e, ko Milton e tangata “inangaroia e te manganui, ririia e tetai papaki, e iti ua ra tei kore i kite iaia.” E tae mai ki teia tuatau, e akameitakianga maata tikai ta tana au angaanga ki te pae angaanga tata puka e te au peu Papaa.

Akapeea ake i rauka ai ia John Milton teia tu akakeuanga? Eaa te mea i riro ei tana angaanga openga​—te On Christian Doctrine—​ei mea taumaro pakariia e i vai ua ai e 150 mataiti kare i neneiia ana?

Tona Akamataanga

I anauia a John Milton ki roto i tetai pamiri puapinga i te pae moni i London i te mataiti 1608. “Kua akateateamamao toku metua tane iaku i te tamarikianga no te apiianga tata puka tei inangaro maataia e au e mei te tae anga toku mataiti ki te tai ngauru ma rua, e taime ua ake ka akaruke au i taku apii i te aere i te moe i mua ake i te tuaero i te po,” i akamaara ai a Milton. E meitaki tikai aia i tana apii e kua rauka iaia te pepa apii teitei rava i Cambridge i te mataiti 1632. I muri ake i te reira, kua tatau atu rai aia i te au puka no runga i te tuatua enua e te reo taito.

Kua inangaro a Milton kia riro ei tangata tata pee, inara i tona tuatau kua o a Peritane ki roto i te au manamanata orureau. Kua akamana te paramani, ko Oliver Cromwell te arataki, i tetai akavaanga tei akaue e kia tamateia te Ariki ko Charles I i te mataiti 1649. Na roto i te tuatua akaariu, kua turu a Milton i teia angaanga e kua riro mai ei vaa tuatua no te kavamani o Cromwell. Inara, i mua ake i te riro mai anga ei tangata tata pee rongonui, kua kite meitaki keia ana a John Milton no tana au pepa i tata ai no runga i te poritiki e te tu akono tau.

I muri ake i te akaoki akaouia anga te taoonga ariki e te akakorona angaia a Charles II i te mataiti 1660, kua riro to Milton pirianga kia Cromwell i muao i te tuku i tona oraanga ki roto i tetai turanga kino. Kua aere a Milton i te pipini, e na roto ua i te tauturu a te au oa mana taoonga i kore ei aia i mate. I roto i taua au mea pouroa ra, kua vai rai tona inangaro pakari no te au mea pae vaerua.

“To te Pipiria Au Turanga”

I te akataka mai anga i tona inangaro no te au mea pae vaerua i mua ana, kua tata a Milton e: “Kua akamata au na roto i te akapou anga i toku uaorai taime i toku meangiti anga ki te apii meitaki anga i te Koreromotu Taito e te Koreromotu Ou i roto i te au reo mua i tataia ai te reira.” Kua manako a Milton e ko te au Tuatua Tapu ua rai te aratakianga tau kia irinakiia i te pae o te au mea pae vaerua e te tu akono tau. Inara i tona apii anga i te au puka arikiia a te akonoanga o taua tuatau ra, kua rokoia takiriia aia e te taitaia maata. “Kua akamanako au e kare takiri e tau kia tuku au i toku au irinakianga tumu me kore i toku manakonakoanga no te ora ki roto i taua au aratakianga ra,” i tata ai aia i muri mai. Ma te akakoro tikai kia akatano meitaki i tona au irinakianga ki “to te Pipiria au turanga,” kua akamata a Milton i te tata i te au irava puapinga e kua tuku i te reira ki raro ake i te au tumu tuatua ka marama uaia e kua taangaanga aia i te au irava Pipiria mei roto mai i teia au papaanga nei.

Teia tuatau, e maaraia ana a John Milton no te tata anga i te Paradise Lost, tei akakiteia na roto i te pee te papaanga Pipiria o to te tangata topaanga mei te turanga apa kore. (Genese, pene 3) Ko teia tikai te angaanga tei neneiia no te taime mua i te mataiti 1667, tei akarongonui ia Milton ei tangata  tata puka, i roto tikai i te ao tuatua Papaa. Aru mai i te reira i muri mai, kua nenei aia i te pee tei tapaia ko te Paradise Regained. Te akakite maira teia au pee i to te Atua akakoroanga mua no te tangata​—kia rekareka i te oraanga ara kore i runga i te enua parataito—​e te tou ra ki te akaoki akaou mai anga te Atua i te Parataito ki runga nei i te enua na roto ia Karaiti. I roto i te Paradise Lost, ei akaraanga, te totou ra te angera maata a Mikaela i te tuatau e “tutaki ei [a Karaiti] i Tona aronga tiratiratu, e ariki mai ei ia ratou ki roto i te ngai mataora, i te rangi me kare i te enua nei e, i reira te enua katoa e riro ei ei parataito, ei ngai mataora roa atu i teia i Edene nei, e ei au tuatau mataora roa atu.”

Te On Christian Doctrine

No tetai au mataiti, kua inangaro katoa a Milton i te tata i tetai puka te uriuri meitaki tikai ra i te oraanga e te apiianga Kerititiano. Noatu e kua matapo takiriia i te tae anga ki te mataiti 1652, kua angaanga pakari tikai aia ki runga i teia akakoroanga ma te tauturu a te au tekeretere e tae ua atu ki tona matenga i te mataiti 1674. Kua tapa a Milton i te tumu tuatua o teia puka A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. I roto i te au tuatua akamataanga, kua tata aia e: “Ko te maataanga o te aronga tata no runga i teia tumu manako . . . kua tata ua ratou ki te pae, i tetai au taikuanga poto ua no runga i te pene e te irava, koia oki te au irava tuatua tapu tei akatumu takiriia ta ratou au apiianga katoatoa ki runga. Ko au ra, i tetai tua, kua tauta pakari au i te akaki i taku au kapi kia ki takiri, i te au tuatua tei raveia mai mei te au tuanga katoatoa o te Pipiria.” Tika atu rai ki te tuatua a Milton, kua tere atu i te 9,000 taime e taiku ra me kore e tuatua ra te On Christian Doctrine i te au Tuatua Tapu.

Noatu e kare a Milton i emiemi ana i te akakite i tona au manako i muao, kare ra aia i tuku ana i teia tataanga kia neneiia. No teaa ra? Tetai mea, kua kite aia e e tuke takiri ta te reira au akamaramaanga Tuatua Tapu mei te au apiianga arikiia a te akonoanga. Tetai katoa, i te akaoki akaou angaia mai te taoonga ariki, kare aia i arikiia e te kavamani. Penei te tiaki ra aia i tetai tuatau kare e manamanata. Noatu ra, i muri ake i te matenga o Milton, kua apai tona tekeretere i te au tataanga Ratino ki ko i tetai ngai nenei puka, tei patoi mai kare i inangaro i te nenei i te reira. I reira kua raveia te tataanga e te tekeretere o te kavamani Peritane e kua tukuia atu ki te vairanga. Kua pou e okotai e te apa anere mataiti i kiteaia mai ei te tataanga a Milton.

I te mataiti 1823, kua kitea mai e tetai karaka te tataanga kua vaiia, a te tangata tata pee rongonui. Kua akaue te Ariki ko George IV o Peritane e tutara ra i taua taime ra kia uriia mai taua tataanga ra mei te reo Ratino e kia akakiteia ki te tangata. E rua mataiti i muri mai i te neneiia anga te reira i roto i te reo Papaa, kua akatupu mai te tataanga i tetai taumaroanga pakari i roto i te au akapupuanga akonoanga e te aronga tata puka. Kare tetai epitikopo i tavarevare ana i te akakite e e pikikaa taua tataanga ra, e kare i irinaki ana e ka akapera a Milton​—tei manakoia e te manganui e ko te tangata  tata pee maata roa atu o Peritane no runga i te akonoanga—​i te kopae takiri anga i te au apiianga tapu a te ekaretia. No te kite ra e ka tupu taua tu ra e ei akapapu mai e na Milton i tata, kua tuku mai te tangata uri i te urianga ma te au tataanga i raro tei akataka tataki tai mai e 500 tu aiteite ua i rotopu i te On Christian Doctrine e te Paradise Lost. *

To Milton Au Irinakianga

Kia tae ki to Milton tuatau, kua ariki a Peritane i te akonoanga Taui Anga Porotetani e kua akaruke i te Akonoanga Katorika Roma. Kua irinaki te maataanga o te Porotetani e ko te mana no runga i te au mea o te akarongo e te tu akono tau no roto anake ua te reira i te au Tuatua Tapu e kare no ko mai i te pope. Inara i roto i te On Christian Doctrine, kua akaari mai a Milton e e maata te au apiianga e te au angaanga a te Porotetani kare e rotai ana ki te au Tuatua Tapu. Na te akatumu anga ki runga i te au tika a te Pipiria, kua patoi aia i te apiianga a Calvin e kua akataka takereia ana te ka tupu, e kua turu i to te tangata tikaanga rangatira kia iki. Kua rave ngateitei tikai aia i te taangaanga anga i te ingoa o te Atua, ia Iehova, i te taangaanga putuputu ua anga i te reira i roto i tana au tataanga.

Kua taangaanga a Milton i te Tuatua Tapu i te uriuri anga e ka mate te meta tangata. I te tuatua anga no runga ia Genese 2:7, kua tata aia e: “I te oti anga te tangata i te angaia na roto i teia mataara, kua karangaia i reira e, i te openga iora: riro akera te tangata ei [“meta,” NW] ora. . . . Kare aia i te tokorua me kore i nga mea takake: kare mei tei matauia i te manako e, i angaia mai aia e i maaniia ki e rua nga tu apinga koia oki, te vaerua e te kopapa. Ko te tika tikai, ko te tangata katoa te meta, e ko te meta te tangata.” I reira kua ui a Milton i te uianga e: “Ko te tangata katoa ua ainei te ka mate me ko te kopapa anake ua ainei?” I muri ake i te oronga mai anga i te au irava Pipiria e manganui i te akaari mai e ko te tangata katoa te ka mate, kua kapiti katoa mai aia e: “Inara ko te akamaramaanga papu rava atu ka rauka iaku i te akakite atu e ka mate te meta koia oki ko ta te Atua uaorai, Ezek[iela 18:]20: te meta e rave i te ara, ko te ka mate ïa.” Kua taiku katoa mai a Milton i te au irava mei ia Luka 20:37 e Ioane 11:25 i te akaari e ko te manakonakoanga o te tangata e mate nei tei runga te reira i te tuakaouanga mei te moe o te mate a te tuatau ki mua.

Na teaa i akatupu mai i te taumaroanga pakari roa atu ki te On Christian Doctrine? Na ta Milton au akapapuanga Pipiria ngoie ua kareka ra e ririnui tikai e, ko Karaiti, te Tamaiti a te Atua, e akaaka ake aia i te Atua, te Metua. Muri ake i te taiku anga ia Ioane 17:3 e Ioane 20:17, kua ui a Milton e: “Me ko te Metua to Karaiti Atua e to tatou Atua, e me e okotai ua rai Atua, koai ra i reira te Atua mari ra ko te Metua uaorai?”

Tetai atu, te akakite katoa ra a Milton e: “Te ariki ra te Tamaiti uaorai e tana au apotetoro e i roto i te au apinga ravarai ta ratou ka tuatua e ka tata, e maata atu rai te Metua i te Tamaiti i te au mea katoa.” (Ioane 14:28) “E tika rava i reira e ko Karaiti tikai tei tuatua i roto ia Mataio xxvi. 39 e: E taku Metua, kia tika, kia apai keia teianei kapu iaku nei: kia tupu ra toou anoano; auraka toku. . . . Eaa ra aia i pure ei ki te Metua anake ua, e kare kiaia uaorai mei te mea e koia tikai te Atua? Me koia te tangata e te Atua teitei katoa, eaa ra aia i pure ua atu ei no tetai apinga tei roto iaia uaorai te mana kia rave? . . . Mei te Tamaiti i te au ngai ravarai e akaperepere e e akangateitei i te Metua anake ua, te apii katoa maira aia ia tatou kia akapera rai.”

To Milton Au Tarevake

Kua umuumu tikai a John Milton i te tuatua mou. Inara, e au tu tangata ua nei oki tona, e penei kua riro tetai au mea kino tei tupu kiaia i te akatuke i tona irinakianga no runga i tetai au mea. Ei akatauanga, i muri poto ua ake i to raua akaipoipo anga, kua akarukeia mai aia e tana vaine, te tamaine a tetai atu enua o te ui Ariki, e kua oki ki tona pamiri no tetai toru mataiti. I taua taime ra, kua tata a Milton i tetai au pepa i te akatika anga e kua tano rai te tatara, tei akatumuia kare anake ua ki runga i te tu tiratiratu kore i roto i te akaipoipoanga​—te turanga okotai ua rai ta Iesu i tuku—​mari katoa ra me kare nga tokorua e au ana. (Mataio 19:9) Kua turuturu katoa a Milton i taua manako ra i roto i te On Christian Doctrine.

Noatu to Milton au tarevake, e ngaueue kore ra te oronga mai anga te On Christian Doctrine i to te Pipiria manako no runga i tetai au apiianga puapinga e manganui. E tae ua mai ki teia tuatau, te akakeu nei rai tana tataanga i te aronga tatau kia akatano i to ratou uaorai au irinakianga ki runga i te au turanga o te Tuatua Tapu.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 11]

E tangata maroiroi tikai a Milton i te apii i te Pipiria

[Akameitakianga]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Tutu i te kapi 12]

Na te pee “Paradise Lost” i akarongonui ia Milton

[Akameitakianga]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Tutu i te kapi 12]

E 150 mataiti te roa i te ngaro anga te angaanga openga a Milton

[Akameitakianga]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina