“Te Au Pai oki no Kitima” tei Teretere na te Moana
“Te Au Pai oki no Kitima” tei Teretere na te Moana
E MANGANUI te au tamakianga tei tupu ana i te moana i te tua itinga o te Metiterenia. E akamanako ana i tetai tamakianga e rima anere mataiti i mua ake i te tuatau o Karaiti. Ma te ririnui maata te tere ra tetai pai ngoie ua i te akatere tei kapikiia e trireme. Mei etai 170 aronga oe tei papaia i roto e toru taua e te oe maroiroi ra ratou, i te akapatere anga ki muri e ki mua i runga i te au nooanga kiri manu tei tapekaia ki runga i to ratou toe.
I te tereanga e 13 ki te 17 kiro mita i te ora, kua tere viviki atu te pai na roto i te ngaru ki te pai o te enemi. Te tauta ra te pai e taketeia ra i te akamamao atu iaia. I te tuatau manamanata tikai, e kua apikepike te reira, kua akamaeuia atu tona tua kaokao. Kua koputa tika atu te keo veo o te trireme ki runga i te tua angiangi o tetai pai mai. Te ngaangaa anga te rakau o te pai e te tai e tae viviki maira na roto i te aka puta, kua mataku tikai te aronga oe. I runga i te trireme, te oro atura tetai manga pupu tumu toa ma ta ratou au apinga tamaki na rotopu i te ara, i te tomo atu i te pai tei akauia. Ae, e vinivini tikai te tu o tetai au pai taito!
E umere ana te aronga apiipii Pipiria i te au taikuanga, tetai ei totouanga, kia “Kitima” e “te au pai oki no Kitima.” (Numero 24:24; Daniela 11:30; Isaia 23:1) Teiea tikai a Kitima? Eaa ta tatou i kite mai no runga i tona au pai? E eaa koe ka inangaro ei i te kite i te au pauanga?
Kua taiku te tata tuatua enua ngati Iuda ko Josephus ia Kitima e ko “Chethimos,” i te akapiri atu anga i te reira ki te enua o Kupero. Te oire maata o Kition (me kore, ko Citium) i te tuanga
tonga itinga o te enua, te akapiri katoa atura ia Kitima kia Kupero. Kua akanooia i te au ara tapaeanga no te au ngai okookoanga i te tuatau taito, kua tano meitaki te ngai o Kupero no te mea kare aia e mamao ana mei te au uapu i te tua itinga o te Metiterenia. I te ngai tikai i akanooia ai a Kupero, kua maro putuputuia aia i te iki e ko teea tua o teia nga pa enua orureau tana ka turuturu atu, e no reira kua riro atura a Kupero ei oa ririnui me kore ei arairaianga manamanata tikai.Te Iti Tangata o Kupero e te Moana
Te akapapuanga mei te au kerianga apinga taito mei te moana e te au tanumanga, pera katoa te au tataanga taito e te au tutu katoa tei peniia ki runga i te au potera, te tauturu ra ia tatou kia akamanako i te au pai no Kupero mai. E aronga kite karape te iti tangata o Kupero i te maani i te au pai. Kua ki to ratou enua i te vao rakau, e kua oronga mai te au ava paruru i te au uapu natura. Kua tipuia te au tumu rakau kare e no te maani ua anga i te au pai mari katoa no te taangaanga anga i te akataeanga veo—tetai apinga natura i rongonui ei a Kupero i te ao taito.
Kua kite katoa te au Phenia i te okookoanga maata e raveia ra i Kupero e kua akanoo ratou i te au oire i runga i ta ratou au ara okookoanga. Ko Kition tetai o taua oire ra, i Kupero.—Isaia 23:10-12.
I muri ake i te inga anga a Turia, i te akaraanga kua akaruru atu tetai pae iti tangata ona ki Kitima. Papu ei e kua riro te aronga ou no Phenia mai ma te tu kite i te teretere na te moana, ei tauturu maata ki te kite tekinoroti a te iti tangata o Kupero no te moana. I te mea e kua puapinga tikai te ngai i akanooia ai a Kition, kua riro te reira ei ngai paruruanga meitaki tikai no te au pai Phenia.
Pirianga ki te Angaanga Okooko Maata a te Pa Enua
E manganui tikai te angaanga okookoanga taito i te tua itinga o te Metiterenia i roto i taua tuatau ra. E tariia ana te au apinga oko maata no Kupero mai na runga i te pai ki Kereta, Sardinia, e Sicily e pera katoa ki te au enua o te Aegean. Kua kitena mai te au tia e te au apinga vairanga mei Kupero mai i roto i te reira au ngai aere, e kua kitena mai tetai aka putunga potera no Mycenae (Ereni) mai i Kupero. I te akara meitaki anga i te au potonga auri tei kitea mai i Sardinia, kua irinaki tetai aronga apii e no Kupero mai te reira.
I te 1982, kua kitena mai tetai pai tei parari mei te tuatau openga o te 14 anere mataiti M.T.N. i te pae taatai ua mai ia Tureki i te tua tonga. Te akaari maira te au kerianga i raro i te vai i tetai putunga apinga nui tuke rava—te au potonga veo te irinakiia ra e no Kupero mai, te amber, au tia Kanaana, eboni, au nio erepani, tetai putunga apinga akamanea auro e te ario no Kanaana mai, e te au apinga beetle akamanea e tetai atu au apinga no Aiphiti mai. I te akara meitaki anga i te karakaraea mei te au potera i runga i te pai, kua akataka mai tetai aronga kite i te pai e penei no Kupero mai.
E mea umere tikai, e i te tuatau i manakoia ai e kua parari teia pai, kua taiku a Balaama ki te au pai no Kitima i roto i tana “maseli.” (Numero 24:15, 24) I te akaraanga, kua kite meitakiia teia au pai o Kupero i roto i te au enua takapini i te pa enua o Iseraela. Mei teaa rai te tu o teia au pai nei?
Au Pai Okooko
E manganui te au akatutuanga karakaraea o te au pai e te au poti tei kitena mai i roto i te au ngai tanumanga i te oire taito o Amathus i Kupero. Te oronga maira teia i te au akakiteanga puapinga tikai no runga i te au tu pai tukeke o Kupero e te akaariia ra tetai pae i roto i te au are vairanga apinga taito.
Te akaari pu ua maira te au akatutuanga e kua taangaangaia teia au pai mua no te au okookoanga au. Tei matauia e 20 aronga oe e akatere ana i te au pai meangiti. Kua maaniia tona tango kia atea e kia oonu no te tarianga i te au apinga e te au patete ki runga i te au teretereanga poto ua na te pae taatai o Kupero. Kua taiku a Pliny the Elder e kua maani te iti tangata o Kupero i tetai pai meangitika e te mamangika ua e tei akatereia e te oe e ka rauka te reira i te tari e 90 tane.
E oti te vai ra te au pai okooko mamaata mei te pai rai tei kitea mai i te pae taatai o Tureki. Ka rauka tetai pae i te tari e 450 tane apinga na runga i te moana. Penei i te au pai mamaata, e 50 ona aronga oe, e 25 i te tua okotai, e e 30 mita i te roangarere ma tetai tira e 10 mita e tere atu i te teitei.
“Kitima” Au Pai Tamaki i Roto i te Totou Pipiria
Na te vaerua o Iehova i akakeu i teia akakiteanga: “E au pai te ka tere mai mei te enua maira Numero 24:2, 24) Kua tupu ainei teia totou? Akapeea te au pai mei Kupero mai i te o atu anga ki roto i teia akatupuanga? Kare te reira ‘au pai mei te enua maira mei Kitima,’ i te au pai au no te okookoanga te teretere atura na runga i te au ara moana o te Tai Metiterenia. E au pai tamaki te reira e apai maira i te kino.
mei Kitima, e rave kino ratou ia Asura.” (I te tauianga ki te au umuumuanga no te tamakianga, kua akatanotanoia te au parani kia maani i te au pai viviki atu e te ririnui atu. Te au pai tamaki taito rava atu no Kupero mai, penei kua akatutuia i roto i tetai peni anga tei kiteaia i Amathus. Te akatutu maira te reira i tetai pai roangarere ma te ngai i muri e amingi maira ki runga e ki roto, tei aite atu ki tetai pai tamaki o Phenia. E keo tona e e au paruru punupunu katoa tona i nga tua roa ai e vaitata atura ki te ngai i muri e te ngai i mua.
I te varu anere mataiti M.T.N. i kitea mai ei te au bireme mua (au pai e rua taua o te au oe) i Ereni. Teia au pai e 24 mita i te roangarere e e 3 mita i te atea. I te akamataanga, kua taangaangaia te au pai i te tari i te au tumu toa, e kua tupu te tamakianga tikai ki runga i te enua. Kare i roaia ana, kua kitea mai te puapinga i te kapiti atu anga e toru taua o te au oe, e kua tamouia tetai keo veo ki mua i te pai. Kua tapaia te pai ou e ko te trireme, mei tei taikuia i te akamataanga o teia atikara. Kua rongonui teia tutu pai nei i te tuatau o te tamakianga o Salamis (480 M.T.N.) i te autuanga te Ereni i te au pai tamaki o Peresia.
I muri akera, i tona inangaro i te tutara atu, kua akapupu atu a Alekanedero te Tangata Rongonui i tona au putunga trireme i te pae itinga. Kua maaniia te reira au pai no te tamakianga, kare no te au tereanga mamao i te moana, i te mea e kare e maata ana te ngai vairanga anga apinga. Kua anoanoia tetai au ngai tapuanga kia rauka te au apinga anoanoia e te au apinga ei akaou anga. Te akakoroanga a Alekanedero koia oki kia takore i te putunga pai o Peresia. Inara, kia manuia aia, ka anoanoia aia na mua kia autu i te punanga ketaketa o te enua o Turia. E ngai tapu ua anga a Kupero.
Kua turuturu te iti tangata o Kupero ia Alekanedero te Tangata Rongonui i te tuatau i koropiniia ai a Turia (332 M.T.N.), i te oronga anga e 120 putunga pai. E toru ariki no Kupero mai tei arataki i te au pai i te kapiti atu anga kia Alekanedero. Kua piri atu ratou ki roto i te koropinianga ia Turia e itu marama i te pouanga. Kua inga a Turia, e kua akatupuia te totou Pipiria. (Ezekiela 26:3, 4; Zekaria 9:3, 4) I te akaarianga i tona rekareka, kua oronga a Alekanedero i te mana taoonga takake ki te au ariki o Kupero.
Tetai Tupuanga Umere
Te akakite maira te tata tuatua enua ko Strabo i te anere mataiti mua e kua pati tauturu atu a Alekanedero i te au pai mei Kupero e Phenia mai i roto i tana tamakianga kia Arapia. E mamangika ua teia au pai e te ngoie ua i te taratara, e no reira kua tae atu te reira ki Tiphesa (Tiphsah) i te tua tokerau i Suria i roto i te itu ra. (1 Ariki 4:24) Mei reira mai kua rauka i te teretere atu ki raro e tae atu ei ki Babulonia.
No reira, ma te umere kua akatupuia tetai tataanga Pipiria tei akaraanga manako kore ua, mei etai ngauru anere mataiti i muri akera! I te akamanakoanga i te au tuatua ia Numero 24:24, kua tere viviki atu te au pai vaeau o Alekanedero te Tangata Rongonui i te tua itinga mei Makedonia e kua autu atu i te enua o Asura, i te takore anga i te openga iora i te Patireia ririnui o Madai-Peresia.
Noatu te akakiteanga kotingaia tei rauka ia tatou no runga i “te au pai oki no Kitima,” te tou papu atura te reira ki tetai akatupuanga umere tikai o te totouanga Pipiria. Te akaketaketa maira te reira akakiteanga no te tuatua enua i to tatou irinaki papu e ka rauka te au totouanga tei kiteaia i roto i te Pipiria i te irinakiia. E manganui te au totou te o maira i to tatou oraanga tikai no te tuatau ki mua, e no reira ka tau tatou kia akamanako meitaki tikai i te reira.
[Mapu i te kapi 16, 17]
(No runga i teia, akara i te puka)
ITARIA
Sardinia
Sicily
Tai Aegean
ERENI
Kereta
LIBIA
TUREKI
KUPERO
Kition
Turia
AIPHITI
[Tutu i te kapi 16]
Tetai akatutuanga o tetai pai tamaki o Ereni, e “trireme”
[Akameitakianga]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Tutu i te kapi 17]
Akatutuanga o tetai pai tamaki Phenia taito, e “bireme”
[Akameitakianga]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Tutu i te kapi 17]
Tetai apinga vairanga e akatutu maira i tetai pai Kupero
[Akameitakianga]
Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum
[Tutu i te kapi 18]
Au pai tari apinga taito, mei te au pai tei taikuia i roto ia Isaia 60:9