Luka​—E Oa Rave Angaanga Akaperepereia

I TE mataiti 65 T.N. taua mataiti ra. Ko Roma te ngai. Kua kite a Luka i te au kino te ka tupu mai no te akataka anga iaia uaorai ei oa no te apotetoro ko Paulo, i taua taime rai te akavaia ra no tona akarongo. I te akara anga e utunga mate te ka orongaia mai kia Paulo. Inara i taua tuatau manamanata ra, ko Luka anake ua tei ko i te apotetoro.​—2 Timoteo 4:6, 11.

Kua matau te aronga tatau i te Pipiria i te kite i te ingoa o Luka no te mea kua tapaia te Evangeria tana i tata ma tona ingoa. E mamao te au ngai i te aru anga a Luka ia Paulo, i tei kapiki iaia e ko te “rapakau maki akaperepereia” e e “oa rave angaanga.” (Kolosa 4:14; Philemona 24) Kare e maata ana te au manako ta te au Tuatua Tapu i akakite mai no runga ia Luka, e toru ua taime te taikuia mai anga tona ingoa. Inara, i te akara matatio anga koe e eaa ta te kimikimi anga e akakite maira no runga ia Luka, penei ka ariki koe i to Paulo manako rekareka no teia Kerititiano akarongo mou.

Tangata Tata e e Mitinari

Ta Luka Evangeria e te puka no te Angaanga a te Au Apotetoro ra kua tataia atu kia Teophilo, i te akakite anga mai e na Luka i tata i teia nga reta tei akauruia e te Atua. (Luka 1:3; Angaanga 1:1) Kare a Luka i karanga ana e i kite mata ana aia i ta Iesu Karaiti angaanga orometua. Kareka ra, te karanga ra a Luka e kua rauka mai tana au tuatua no ko mai i te aronga kite mata e ‘kua kitea puia te au tuatua katoa mei muatangana mai.’ (Luka 1:1-3) No reira penei kua riro mai a Luka ei pipi na Karaiti i tetai tuatau i muri ua ake ia Penetekote 33 T.N.

Kua irinaki etai pae e no Anetioka Suria mai a Luka. Kua kite ratou e te akakite maira a Angaanga i te au mea i tupu ana i roto i taua oire e te akakite maira te puka e e tai ua o te itu “puke tangata rongo meitaki” ra e e ‘pipi akonoanga ngati Iuda no Anetioka,’ inara kare tetai o te au oire toko ono ra i akatakaia mai ana. E tika rai, kare i papu tikai ia tatou e te akakite maira teia i te manako tikai no Anetioka e ko te oire ia i anauia ai a Luka.​—Angaanga 6:3-6.

Noatu e kare a Luka i taikuia mai ana i roto ia Angaanga, te taangaanga ra tetai au irava i te tuatua e ko “matou,” i te akakite anga mai e kua kapiti atu ana aia ki roto i etai au mea i tupu ana tei akatakaia mai i roto i te puka. I to Luka akara anga i te mataara ta Paulo e tona au oa i aere ana na roto ia Asia Minora, kua karanga aia e: “Na Musia atura ratou i te aere, e tae atura ki raro ki Teroa.” Ko Teroa te ngai i kitea mai e Paulo tetai orama no runga i tetai tangata no Makedonia tei pati mai i tetai patianga: “Ka ano mai ki Makedonia nei, e tupae mai ia matou.” Kua tata katoa a Luka e: “Kite akera aia i taua orama ra, kua akonokono iora matou e ano ki Makedonia.” (Angaanga 16:8-10) Te taui anga mei te tuatua e “ratou” kia “matou” te akakite maira e ko Teroa te ngai i kapiti atu ei a Luka ki te pupu o Paulo i Teroa. Kua akataka mai a Luka iaia uaorai i roto i te angaanga tutu anga i Philipi i te akakite anga mai e kua piri atu aia ki roto i te reira. “Tae akera ki te rā sabati,” i tata mai ei aia, “aere atura matou ki vao i taua oire ra i te pae vai, tei reira tetai ngai akonoia ei pure anga; noo iora matou ki raro, kua ako atura i te au vaine i putuputu mai i reira.” Tei tupu mai, kua ariki a Ludia  e tona kopu tangata katoa i te tuatua meitaki e kua papetitoia.​—Angaanga 16:11-15.

Kua aro atu ratou i te patoianga i Philipi, te ngai i rapakau ei a Paulo i tetai tavini vaine tei tuatua i te au tuatua purepure i raro ake i te akakeuanga a tetai “demoni purepure.” Te kite anga tona au pu e kua ngaro te ravenga e rauka ana ta ratou au apinga, kua opu atura ratou ia Paulo raua ko Sila, kua papa atura e kua tapeka atura ia raua. I te akara anga kare a Luka i opuia ana, no te mea kua akataka mai aia i te tumatetenga o tona nga oa na roto i tana uaorai tataanga. I te tukunaia mai anga raua ki vao, “ako atura raua [Paulo e Sila] ia ratou [au taeake] e riro atura.” Kua akamata akaou a Luka i te kapiti mai iaia ki roto i te tua i te oki anga a Paulo ki Philipi i tetai tuatau i muri mai. (Angaanga 16:16-40; 20:5, 6) Penei kua noo atu a Luka ki Philipi i te akaaere i te angaanga i reira.

Akaputuputu Anga i te Manako

Akapeea i rauka mai ei ia Luka te manako no tana Evangeria e te puka o Angaanga? Te au tuanga i roto ia Angaanga te kapiti maira a Luka iaia uaorai i roto i te tataanga​—te akakite maira e kua aru aia ia Paulo mei Philipi mai ki Ierusalema, te ngai i opu akaouia ai te apotetoro. I te na reira atu anga ra, kua noo a Paulo e tona pupu i ko ia Philipa, e tangata apii evangeria i Kaisarea. (Angaanga 20:6; 21:1-17) Penei kua akaputuputu mai a Luka i te au manako no tana papaanga no runga i te au angaanga mitinari mua no ko mai ia Philipa i Samaria, tei rave maroiroi i te angaanga tutu anga i reira. (Angaanga 8:4-25) Inara koai ma tei oronga mai i te au manako kia Luka?

I te nga mataiti e rua i to Paulo noo anga i roto i te are auri i Kaisarea penei kua orongaia mai kia Luka te au atianga kia rave i te kimikimi anga no tana papaanga Evangeria. Kare a Ierusalema e mamao roa ana, ko te ngai ia i rauka mai ei iaia i te akara i te au rekoti no runga i to Iesu papaanga. E manganui te au tupuanga ta Luka i tata no runga i to Iesu oraanga e te angaanga orometua tei kitea uaia i roto i tana Evangeria. Kua kiteaia mai e tetai tangata apii e e maata ua atu mei te 82 o taua au tataanga takake.

Penei ua ake kua kitea mai e Luka te au mea no runga i to Ioane anaunga no ko mai ia Elisabeta, te metua vaine o Ioane Papetito. Penei kua rauka mai te au akataka anga no runga i to Iesu anauia anga mai e te oraanga mua mei ko mai i te metua vaine o Iesu, ko Maria. (Luka 1:5–2:52) Penei ua ake na Petero, Iakobo, me kore na Ioane i akakite kia Luka no runga i te opu anga ika na roto i te temeio. (Luka 5:4-10) I roto  anake ua i ta Luka Evangeria i kite ei tatou i etai au parapore a Iesu, mei te tangata tupu Samaria, te ngutupa o iti, te moni titerama i ngaro, te tamaiti kaimoumou apinga, e te tangata apinga nui e e Lazaro.​—Luka 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Kua akaari a Luka i te inangaro anga tikai i te tangata. Kua tata aia no runga i ta Maria atinga tama anga, te akatuia mai anga te tamaiti a tetai vaine takaua, e te akatainu anga tetai vaine i to Iesu vaevae. Kua taiku mai a Luka i te au vaine tei matuapuru ia Karaiti e tei akakite mai kia tatou e na Mareta raua ko Maria i akono Iaia. Te akakite maira te Evangeria a Luka i te rapakauia anga tetai vaine kua mingi rava ki raro, e tetai tangata kua mate i te koao, e pera katoa te tama anga i te repera tino ngauru. Na Luka i akakite mai kia tatou no runga ia Zakaio meangiti, tei kake atu ki runga i tetai tumu rauka i te akara atu ia Iesu, e tei tata i te tu akaaka o tetai tangata rave tuatua kino tei patitiia i te pae mai ia Karaiti.​—Luka 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

E mea meitaki i te akara e kua taiku mai te Evangeria a Luka no runga i te rapakau anga i tetai puta a te tangata tupu Samaria i roto i ta Iesu akatutuanga. I te akara anga ma te inangaro o te taote ra, kua tata a Luka i ta Iesu akataka anga no te tauturu tei orongaia, i te kapiti anga mai i te uaina ei vairakau, te inu no tona au tu tamaru anga, e te takaikai anga.​—Luka 10:30-37.

Ei Oa no te Tangata Mouauri

Kua manako taitaia a Luka no runga i te apotetoro ko Paulo. Te tapekaia anga a Paulo i Kaisarea, kua akaue atura te rangatira Roma ko Feliki e ‘auraka e arai i te au oa o Paulo’ tei aere mai i te “matuapuru mai iaia.” (Angaanga 24:23) Penei ko Luka tetai o taua aronga tauturu. No te mea e kare e meitaki roa ana to Paulo oraanga kopapa, penei ko tetai angaanga matuapuruia a “te rapakau maki akaperepereia” i rave no te akono anga iaia.​—Kolosa 4:14; Galatia 4:13.

I to Paulo pati anga kia Kaisara ra, kua tuku atura te rangatira Roma ko Fesito i te apotetoro ki Roma. Kua roa a Luka i te aru tiratiratu anga i te mouauri ki Itaria e kua tata i tetai papaanga taka meitaki no runga i te ngaangaa anga te pai tei tupu kia ratou. (Angaanga 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Koi tapekaia ai i roto i te are i Roma, e maata te au reta ta Paulo i tata tei akauruia, i roto i reira e rua ngai i te taiku anga mai ia Luka. (Angaanga 28:30; Kolosa 4:14; Philemona 24) Penei i roto i teia nga mataiti e rua nei ra i tata ei a Luka i te puka o Angaanga.

Papu e kua ki te ngai i noo ei a Paulo i Roma i te au angaanga pae vaerua. Kua rauka i reira ia Luka i te aravei atu i etai au oa rave angaanga o Paulo​—ko Tukiko, Arisetareko, Mareko, Iuseto, Epaphera, e ia Onesimo, kia taiku ua atu ia etai.​—Kolosa 4:7-14.

I te tuatau i to Paulo tapeka anga rua, i tona manako anga e te vaitata maira te mate, kua noo mai a Luka tiratiratu e te mataku kore i te pae iaia, noatu e kua akaruke tetai papaki i te apotetoro. Penei kua noo mai a Luka noatu e ka ruti iaia tona uaorai tu rangatira. Penei ake i te rave anga i te angaanga ei tata tuatua, na Luka paa i tata i te au tuatua a Paulo e: “Ko Luka anake ra tei iaku nei.” Kia tau ki te peu matauia kare i roa ana i muri mai kua tipuia te mimiti o Paulo.​—2 Timoteo 4:6-8, 11, 16.

E tu akaatinga anga e te tau tikai to Luka. Kare aia i akaariari ana i tona kite me kore kare i akaparau ana iaia uaorai i mua i te tangata. Ae, ka rauka ua rai iaia i te aruaru i tetai oraanga ei tangata rapakau maki, inara kua iki aia i te akatotoa i te au anoano o te Patireia. Mei ia Luka rai, e akakitekite karapii kore tatou i te tuatua meitaki e e tavini ma te akaaka ki te kaka o Iehova.​—Luka 12:31.

[Pia i te kapi 19]

KOAI A TEOPHILO?

Kua tata a Luka i tana Evangeria e te Angaanga a te Au Apotetoro kia Teophilo. I roto i ta Luka Evangeria, kua kapikiia teia tangata nei e ko “Teophilo rongonui.” (Luka 1:3) E tuatuaia ana te tuatua “rongonui” no tetai tangata ngateitei e maata te apinga e no te au opita teitei i roto i te kavamani o Roma. Mei te reira rai te tu i te tuatua anga te apotetoro ko Paulo kia Fesito, te rangatira Roma no Iudea.​—Angaanga 26:25.

I te akara anga, kua akarongo ana a Teophilo i te karere no runga ia Iesu e kua inangaro i te kite i te reira. Te manako ra a Luka e ka rauka i tana papaanga Evangeria i te tauturu ia Teophilo kia ‘kite rava e e tuatua-mou tikai te au tuatua i apiiia atu kiaia ra.’​—Luka 1:4.

Kia tau ki te tangata apii Ereni ko Richard Lenski, kare e tano ana e e tangata irinaki a Teophilo i to Luka kapiki anga iaia ra e e “rongonui,” no te mea “i roto i te au puka Kerititiano katoatoa, . . . kare roa e taeake Kerititiano i tapaia ana ma taua taoonga teitei i te enua nei.” I muri ake i te tataanga a Luka i te puka o Angaanga, kare aia i tata mai ana i te taoonga e e “rongonui” kareka ra kua karanga ua mai e: “E Teophilo.” (Angaanga 1:1) Kua taopenga a Lenski e: “I te tataanga a Luka i tana Evangeria kia Teophilo, kare teia tangata rongonui i riro mai ake ei Kerititiano tera ra e maata atu tona inangaro i te au mea Kerititiano; inara i te tuku atu anga a Luka i te Angaanga kiaia, kua riro mai a Teophilo ei Kerititiano.”