Tua Oraanga

Tere Atu Anga ki te Ao Ou

Akakiteia e Jack Pramberg

I vao mai ia Arboga, tetai oire manea meangiti ua i rotopu ia Tuitene, e manga opati to te Au Kite o Iehova ma te aronga tauturu e tere atu i te 80. Ko te ngai teia e noo ana e e angaanga ana maua ko taku vaine ko Karin. Akapeea maua i tae mai ei ki konei?

VAITATA atu ki te openga o te 19 anere mataiti, kua neke atu tetai tamaine e 15 ona mataiti ki Marike. I tetai ngai nooanga no te aronga tuitarere i New York City, kua aravei aia i tetai mataro Tuitene. Kua taki atu teia ki te akainangaro, te akaipoipo, e te anau mai anga i tetai tamaroa​—ko au ia. Kua tupu te reira i te Bronx, New York, Marike, i te 1916, i te tuatau Tamaki Mua o te Ao.

I muri poto akera, kua neke matou ki Brooklyn, kare e mamao roa ana mei ia Brooklyn Heights. Kua akakite mai toku papa kiaku i muri akera e kua teretere atu ana maua na runga i tetai pai i te pae mai i te Ana Brooklyn, e tei mua rava tikai i te opati maata o te Au Kite o Iehova i te ao nei. Kare roa au i manako ana e ka akakeu maataia toku oraanga e te au angaanga i reira.

I te 1918, kua ope te Tamaki I o te Ao, e no tetai tuatau, kua akamutu te ta anga puapinga kore ua i Europa. Kua okioki aere te au vaeau ki te kainga i te aro atu anga i tetai enemi ou​—te angaanga kore e te putaua. Kua manako mai toku papa  e e meitaki atu me oki matou ki Tuitene, e kua oki atu rai matou i te 1923. Kua taopenga atu matou ki Erikstad, e oire meangiti ua i te pae mai i tetai ngai oroanga rerue, i te tuanga o Dalsland. I reira kua akamata toku papa i tetai angaanga maani matini, e kua mamaata mai au i reira e kua aere katoa atu ki te apii.

Tatanuia Tetai Ua

Kare i puapinga ana te pitiniti a toku papa. E no reira i te au mataiti mua o te 1930, kua oki akaou aia ei mataro. Ko maua ua i te kainga​—toku mama ma te au manamanata e manganui e au e akono ra i te toa. I tetai ra, kua atoro a Mama i tona taokete tane, toku angakara ko Johan. No tona manamanata maata no runga i te au turanga i te ao nei, kua ui atu aia e: “E Johan, Ka akapera ua atu rai te turanga i roto i te ao nei?”

“Kare, e Ruth,” i nana ei. Kua akamata aia i te akakite atu kiaia i te taputou a te Atua no te takoreanga i te kino e kia akatupu i te tutara anga tuatua tika i rungao i te enua na roto i tetai Patireia e ko Iesu Karaiti te Ariki. (Isaia 9:5, 6; Daniela 2:44) Kua akamarama aia e ko te Patireia ta Iesu i apii mai ia tatou kia pure ko te tutara tuatua tika ia, me kore ko te kavamani ia, te ka akatupu mai i tetai enua parataito.​—Mataio 6:9, 10; Apokalupo 21:3, 4.

Kua puta tikai te ngakau o Mama no runga i teia au taputou a te Pipiria. Kua oki atu aia ki te kainga, ma te akameitaki ua anga i te Atua e tae ua atu aia ki te kainga. Inara, kare maua ko Papa i mataora ana i to Mama inangaro i roto i te akonoanga. I teia tuatau nei, i te au mataiti i rotopu i te 1930, kua neke atu au ki Trollhättan i te tua opunga o Tuitene, e kua rauka mai taku angaanga i roto i tetai ngai angaanga maatamaata. Kare i roa ana kua aru mai a Mama pera katoa a Papa, koi oki ua maira mei tana angaanga mataro, e kua neke katoa mai ki konei. E no reira kua taokotai akaouia to matou pamiri.

Kia akamerengo i tona kaki i te pae vaerua, kua kimi a Mama i te Au Kite i reira. I taua tuatau ra, e taokotai ana ratou i roto i te au kainga o tetai e tetai, mei ta te au Kerititiano mua rai i rave. (Philemona 1, 2) I tetai ra, kua tae mai ki to Mama taime no te raveanga i te uipaanga i roto i tona kainga. Ma te taitaia, kua pati aia kia Papa me ka rauka e kia pati atu aia i tona au oa kia aere mai ki te kainga. Kua pau atu a Papa e, “Toou au oa aere, e oa katoa ratou noku.”

No reira kua tuera ua to matou kainga ki te katoatoa. I te au tangata e tomo maira na roto i te ngutupa, te akaruke atura au. Inara, kare i roa i muri mai, kua noo ua mai au. Te tu maanaana o te Au Kite e ta ratou uriurianga tika tikai e te ngoie ua, kua akakore atu i te au tu akavaavaa ravarai i roto i toku manako. Kua akamata tetai ua i te tupu mai i roto i toku ngakau​—tetai manakonakoanga no te tuatau ki mua.

Aere Anga ki te Moana

Mei toku Papa rai, kua tupu katoa toku inangaro kia riro mai ei mataro, no te mea kua aere katoa au ki te moana. Kua kite maata katoa mai au i toku inangaro i te pae vaerua. Me tapu ana to matou pai i roto i tetai uapu, ka tauta ua rai au i te kimi atu i te Au Kite o Iehova. I Amsterdam, Orani (ko Neterani i teianei), kua aere atu au ki tetai opati mere i te kimi atu e teiea ratou. I muri ake i tetai uriurianga, kua rauka mai iaku te atereti e kua aere viviki atu au ki reira. Kua turou pumaana mai tetai tamaine e 10 ona mataiti iaku i te ngutupa. Kare au i kite e koai aia, inara kua kite viviki mai au i tetai pirianga oa ketaketa tikai kiaia e ki tona pamiri​—tetai kite anga no tetai taokotaianga taeake mataora tikai i te pa enua ravarai!

Noatu e kare e aiteite ana to maua reo, i te tuku mai anga te pamiri i  tetai karena e tetai papaanga no te oroanga rerue, e kua akamata i te toro i tetai mapu, kua marama mai au e ka raveia tetai akaputuputuanga i tetai taoni ko Haarlem i te pae ua mai. Kua aere atu au, e noatu e kare aku apinga i marama mai ana, kua mataora tikai au. I toku kite anga i te Au Kite e tua ra i te au patianga no te akoanga papuriki no te Tapati, kua akakeuia au kia piri atu ki roto. E no reira kua koikoi mai au i te au patianga ta te au tangata i titiri atu e kua tua akaou atu i te reira.

I tetai atianga, kua tapu matou ki Buenos Aires, i Atenetina, e i reira kua kite mai au i te opati manga o te Au Kite o Iehova. E pia opati to roto mai e tetai pia vairanga apinga. I ko i te kaingakai, te noo ra tetai vaine e taviriviri ra, e tetai tamaine meangiti, penei e tamaine nana, e kangakanga ra i tetai pepe maani ua. I te roaanga po, te tuku maira tetai tangata i te au puka mei te paata, kapiti mai te puka Creation i roto i te reo Tuitene. I te kite atu anga i to ratou au tutu mata mataora, e te maru ua, kua kite mai au i te inangaro tikai kia riro katoa mai au ei Kite no Iehova.

I te teretere atu anga ki te enua anau, kua tari atu matou i tetai pupu aronga tei u atu to ratou pairere tamaki Kanata i te pae taatai i Newfoundland. I nga mea ra i muri mai, tei te pae matou ia Tekotia, kua raveia to matou pai e tetai pai tamaki Peritane. Kua apainaia atu matou ki Kirkwall i te enua ko Orkney e kua uiuiia. Kua akamata te Tamaki II o te Ao, e kua tomo atu te nuku vaeau Nazi o Hitler ki roto ia Porani ia Tepetema 1939. I nga mea ra i muri mai, kua tukunaia atu matou kia aere, e kua oki atu matou ki Tuitene ma te kore e manamanata.

Tei te kainga nei au i teianei e ka rauka i reira iaku i te akamou i toku manako ki runga i toku oraanga pae vaerua. I teianei kua inangaro tikai au i te piri atu ki te iti tangata o te Atua e kare au e inangaro i te akaruke mei te akaputuputu atu anga kia ratou. (Ebera 10:24, 25) E mataora ana au i te akamanako e ei mataro, e tutu ua ana au ki tetai atu au mataro, e kua kite au e kua riro katoa mai tetai ia ratou ei Kite.

Tetai Tu Angaanga Takake

I te akamataanga i te 1940, kua atoro atu au i te opati manga o te Au Kite o Iehova i Stockholm. Kua aravei mai a Johan H. Eneroth iaku, e koia te arataki ra i taua taime ra i te akaaereanga i te angaanga tutu anga i Tuitene. I toku akakiteanga kiaia e kua inangaro au i te piri tamou atu ki roto i te angaanga tutu anga ei orometua painia, kua akara matariki mai aia iaku e kua ui mai e, “Kua irinaki ainei koe e ko teia ta te Atua akaaerenga?”

“Ae,” i pau atu ei au. Kua taki atu te reira ki toku papetitoanga ia Tiunu 22, 1940, e kua akamata au i te tavini atu i ko i te manga i roto i te reira ngai manea ma te au oa angaanga meitaki tikai. I te au openga epetoma, kua pou to matou taime i roto i te angaanga orometua. I te tuatau maanaana, e aere putuputu ana matou na runga i to matou patikara takatakai i te au ngai tutu anga i vao mai e kua taangaanga i te openga epetoma katoa no te tutu anga, i te moe anga i roto i te au mauku maro i te po.

Inara, te maataanga o te taime, e tutu ana matou mei tetai are ki tetai are i roto e i vao takapini mai ia Stockholm. I tetai tuatau, kua kite atu au i tetai tangata i raro ake i tona are, te angaanga pakari ra i runga i tana tangika vai vera. E no reira kua atuatu au i toku nga pona rima ki runga e kua tauturu atu iaia. I te akamutu anga te vai e taetae ra, kua akara rekareka mai teia tangata kiaku e kua karanga mai e: “I toku manako e tumu ke toou i aere mai ei koe. E no reira, ka aere taua ki runga e ka orei i to taua rima e oti ka inu kapu kaope taua.” Kua aere atu maua, e ia maua e inu kapu kaope ra, kua tutu atu au kiaia. Aere rai, kua riro mai aia ei taeake Kerititiano.

Noatu to te enua turanga neutara no runga i te tamaki, kua akakeuia te iti tangata o Tuitene e te tamaki. E maata te au tane tei kapikiia no te angaanga tamaki, e ko au katoa tetai. I toku patoianga i te piri atu ki roto i te au terenianga tamaki, kua tiria atu au ki roto i te are auri no tetai au tuatau poto. I muri mai, kua akautungaia atu au ki tetai puakapa angaanga. E tamanu putuputuia ana te Au Kite mapu i mua i te au akava, e kua rauka ia matou i te tutu atu no runga i te Patireia o te Atua. Kua akatupu teia i te totou a Iesu e: “E noku nei e taki naiaʼi kotou ki mua i te aroaro o te au tutara, e te ui ariki, ei kite no ratou, e no te au etene.”​—Mataio 10:18.

Kua Taui Toku Oraanga

I te 1945 kua akamutu te tamaki i Europa. I muri mai i taua mataiti rai, kua atoro mai a Nathan H. Knorr, koia te arataki ra i te angaanga i  te ao katoa i te reira taime, e tona tekeretere ko, Milton Henschel ia matou no Brooklyn mai. Kua puapinga maata tikai to raua atoroanga no te akanoo akaouanga i te angaanga tutu anga i Tuitene​—e kiaku uaorai. I toku rongo anga e ka rauka rai i te aere atu ki te Apii Pipiria Punanga Tiaki o Gileada, kua tuku viviki atu au i toku ingoa.

I tera mai mataiti, te noo ra au i roto i te pia apii o taua apii ra, i te pae ua mai ia South Lansing, New York. I roto i te rima marama apiianga, kua rauka iaku i te terenianga tei akaoonu atu i toku arikianga no te Pipiria e no te akaaerenga a te Atua. Kua kite mai au e te aronga e arataki ra i te angaanga tutuanga i te ao katoa, e aronga oaoa ua ratou e te manako meitaki. Kua angaanga pakari ratou i te kapiti mai anga kia matou. (Mataio 24:14) Noatu e kare au i poitirere ana i teia, kua mataora au i te kite mata anga tikai i te reira.

Kua tae mai te tuatau​—ia Peperuare 9, 1947​—e ka karatuati te pupu varu o te Apii Gileada. Kua akakite mai te Taeake ko Knorr e ko teiea te au enua te ka tukunaia atu te aronga apiipii. Tae mai ki toku taime, kua karanga mai aia e, “Ka oki te Taeake ko Pramberg ki Tuitene kia tavini i tona au taeake i reira.” Inara ka akakite atu au, kare au i mataora roa ana i te oki ki te kainga.

Akonoanga i Tetai Akaaoanga Ngata

I toku oki atu anga ki Tuitene, kua kite mai au i tetai angaanga ou e akamataia ra i roto i te au enua e manganui i te ao katoa​—ko te angaanga tapere. Kua ikiia au kia tavini atu ei akaaere tapere mua i Tuitene, e taku tukuanga angaanga koia oki kia akaaere te enua katoa. Kua akanoo e kua akaaere katoa au i tei kapikiia i muri akera e ko te au akaputuputuanga kotinga, tei raveia i roto i te au oire maata e te au taoni i roto katoa ia Tuitene. I te mea e e akanoonooanga ou takiri tikai teia, e iti ua taku au ikuikuanga i rauka mai. Kua noo maua ko te Taeake ko Eneroth ki raro e kua akapapa kapiti maua i tetai porokaramu, na roto i te ravenga meitaki rava atu ta maua i kite mai. Kua ru tikai au i te orongaia mai anga teia tukuanga angaanga, e e putuputu te taime kua pure au kia Iehova. E 15 mataiti, kua rauka iaku i te tikaanga manea i te tavinianga i roto i te angaanga tapere.

I taua tuatau ra, e aka angaanga tikai i te kimianga i te au ngai uipaanga tau. Kua mareka ua matou i te taangaanga i te au are ura e tetai au ngai aere mei te reira rai, tetai au taime e anu tikai e te viivii. Ko te akaputuputuanga i roto ia Rökiö, Vinirani, ko tetai akaraanga matau uaia te reira. E are uipaanga takere te reira e kua roa te tuatau e kare i taangaangaia ana. Te uriia kiona maira, i raro roa ake i te 22 tikiri Celsius. E no reira kua tutungi matou i nga taramu umu inu mamaata e rua no te tamaanaana anga. Inara, kare matou i kite ana e e koanga manu tetai i roto i te pu auai. Kua ki to matou ngai i te auai! Inara, kua noo meitaki ua te katoatoa i te koukou anga i roto i te au pereue e te mata e mamae ra. Kua riro te reira akaputuputuanga ei akamaaraara anga meitaki tikai.

I roto i te au ikuikuanga no te akaaereanga i teia au akaputuputuanga kotinga e toru ra, ko te aratakianga e kia akapapa i te au kai na te au tereketi. I te akamataanga, kare a matou apinga tunu kai e kare o matou kite i te akonoanga i te reira apainga. Inara e maata to matou au taeake e te au tuaine meitaki tikai tei rave i te reira akaaoanga ma te rekareka. I te ra i mua ake i te akaputuputuanga, ka kite atu koe ia ratou e piko ra i mua i te  tapu vai e matipi pitete ra, ia ratou e akakitekite ra i te au tupuanga ma te mataora. E manganui te au akataeakeanga roa tei akamataia i taua au atianga ra, i te au taeake e te au tuaine e angaanga kapiti pakari ra.

I te mati anga ma te au kati e akakitekite ra i te au akaputuputuanga kotinga, ko tetai tuanga akaouia o ta matou angaanga. Kua aaere kapiti matou na roto i tetai taoni me kore i tetai oire, i te patianga i te au tangata ki te akoanga papuriki. Te maataanga o te au tangata, e aronga takinga meitaki ua ratou e te tu akangateitei. I tetai ra i roto i te taoni ko Finspång, te tu pa ua ra te aronga angaanga i runga i te mataara, ia ratou e aere maira mei roto i tetai vakatori. Ma te poitirere, kua ava mai tetai ia ratou e: “E te au tangata, te kite nei kotou i te pupu tangata tei autu koreia e Hitler!”

Tetai Tupuanga Puapinga i Roto i Toku Oraanga

Kare i roa ana kua taui toku oraanga ei orometua tutaka i toku araveianga ia Karin, tetai vaine mapu meitaki tikai. Kua patiia maua kia aere atu ki te uruoaanga pa enua i te Yankee Stadium, i New York City, ia Tiurai 1953. I taua taime ra, i roto i tetai tuatau akangaroi anga poto i te Monite ra 20, kua rave a Milton Henschel i to maua akaipoipoanga. E tupuanga tuke ake rai teia i roto i teia ngai tarekarekaanga rongonui tikai. I muri ake i te tavini kapiti atu anga i roto i te angaanga tutaka e tae rava atu ki te 1962, kua patiia mai maua ko Karin kia kapiti atu ki te pamiri Betela o Tuitene. I te akamataanga, kua angaanga au i roto i te Tipatimani Makatini. E oti, no taku terenianga i rauka ei tangata maani matini, kua tukunaia atu au kia akono i te au matini neneianga e tetai au matini mai i roto i te manga. Kua roa te au mataiti ia Karin i te angaanga anga i roto i te ngai puaanga kakau. No te au mataiti e manganui i teianei, kua angaanga atu au i roto i te Tipatimani Tatau Akatanotanoanga.

E oraanga puapinga tikai to maua e te mataora katoa i roto i to maua 54 mataiti e tere atu i te tavinianga ia Iehova ei tokorua akaipoipo! Kua akameitaki tikai a Iehova i tana akaaerenga ma te au tavini takinga meitaki e te angaanga pakari. I te 1940 i toku akamataanga i te tavini atu i ko i te manga, e 1,500 ua rai Au Kite i Tuitene. I teianei kua tere atu te reira i te 22,000. E maata rava atu te tupuanga i roto i tetai au tuanga o te ao nei, e i te ao katoa kua tere atu te Au Kite i te ono e te apa mirioni i teianei.

Te turuturu nei te vaerua o Iehova i ta matou angaanga, i te akapuangi ua anga i to matou au kie, ei tuatua akatutuanga. Ma te akarongo ketaketa, te akara atura maua i te au tangata ravarai e putakaiti ra, inara kare maua e manamanata atu ana i te reira. I mua rava tikai ia maua, te kite meitaki atura maua i to te Atua ao ou. Te akameitaki nei maua ko Karin i te Atua no tona au tu meitaki ravarai e te pure nei i te au ra tataki tai no te maroiroi kia akono tamou i to maua tu tiratiratu e kia taeria atu i te openga ra ta maua akakoroanga​—ta te Atua akaperepereanga e te oraanga mutu kore!​—Mataio 24:13.

[Tutu i te kapi 12]

Tei runga au i te turi o toku mama

[Tutu i te kapi 13]

Te ngai i teretere atu ei maua ko Papa na runga i tetai pai te au mataiti mua o te 1920

[Tutu i te kapi 15]

Maua ko Herman Henschel (te papa o Milton) i Gileada, 1946

[Au Tutu i te kapi 16]

Kua akaipoipo maua i ko i te Yankee Stadium ia Tiurai 20, 1953