Tataanga Taito Mei te Tara Are te Tu e te Pipiria

I MURI ake i te akatarevakeia anga te reo o te tangata i Babela, e tuketuke te au tu o te tataanga tei tupu mai. E taangaanga ana te au tangata e noo ra i Mesopotamia, mei te iti tangata Tumeria e te iti tangata Babulonia i te tataanga mei te tara are te tu (cuneiform). No roto mai taua kupu ra i te reo Ratino no te “tara” koia oki mei te tara are rai tona tu, e te akataka maira te reira no runga i te akairo o te tara are tei akairaia e tetai apinga koi i taangaangaia ai kia taomi i tetai tutu ki roto i te karakaraea mau.

Kua keria mai e te aronga keri apinga taito te au tataanga mei te tara are te tu, e karangaranga ra no runga i te tangata e te au tupuanga tei taikuia mai i roto i te au Tuatua Tapu. Eaa ta tatou i kite no runga i teia tu o te tataanga taito? E eaa te akapapuanga no te tu irinakiia o te Pipiria ta taua au tataanga ra e oronga maira?

Au Rekoti Tei Roa te Vai Anga

Kua irinaki te aronga kite e i te akamataanga, ko te tu o te tataanga tei taangaangaia ana i Mesopotamia, i akatakaia mai te reira na roto i te tutu e akatutu maira i tetai kupu me kore i tetai manako. Ei akaraanga, i mua ana, ko te akairo no tetai toa puakatoro, mei te mimiti toa puakatoro rai. I te mea e te maata ua maira te anoano kia maaniia tetai au rekoti, kua akamaataia atu i reira te tataanga mei te tara are te tu. “I teianei te akatutu maira i reira te au akairo i te au tuatua e te au tuanga ke ke katoa, e maata rai te ka tau kia kapitipitiia ei akatutu mai i te au tuanga ke ke o tetai kupu,” e akamarama maira te NIV Archaeological Study Bible. E i te openga, kua rauka mei tetai 200 au akairo tukeke i te akatuera atu i tetai tikaanga no te tataanga mei te tara are te tu “kia akatutu tika mai i tuatuaanga, e te tu ngata o te reo e te karama.”

Kia tae ki te tuatau o Aberahama, mei te mataiti 2,000 M.T.N., kua maata roa atu te tataanga mei te tara are te tu. I roto i te 20 anere mataiti tei aereia, mei tetai 15 reo tei ariki i taua tataanga ra. Tere atu i te 99 patene o te au tataanga mei te tara are te tu tei kiteaia mai e kua tataia i runga i te au papa karakaraea. I te 150 mataiti i topa, e maata ua atu taua au papa ra i kiteia mai i Ura, i Uruk, i Babulonia, i Nimrud, i Nippur, i Ashur, i Nineve, i Mari, i Ebla, i Ugarit, e i Amarna. Te akakite ra te Archaeology Odyssey e: “Kua tamanako te aronga kite e mei te okotai ki te rua mirioni au papa tataanga mei te tara are te tu tei keri takereia mai, e tetai 25,000 e ara atu e kiteaia mai ana i te au mataiti ravarai.”

E aka angaanga tikai na te aronga kite no runga i te tataanga mei te tara are te tu i te uri anga i te reira. Kia tau ki tetai tamanakoanga, “mei te okotai ua rai i roto i te ngauru o te au tataanga mei te tara are te tu e vai nei tei tatauia ana e tai rai taime i teia tuatau.”

Ko te kitea mai anga o te au tataanga mei te tara are te tu i roto i e rua me kore i e toru reo, te ravenga maata no te uri anga i te tataanga mei te tara are te tu. Kua manako te aronga kite e ko taua au tataanga rai teia i roto i taua rekoti ra, i roto ra i te au reo tukeke tei tata pouroaia i roto i te tataanga mei te tara are te tu. Tei tauturu i te angaanga urianga koia oki na te kite mai anga e ko te au ingoa, te au taoonga, te au papa tupuna o te au tutara, e te au tuatua akapaapaa uaorai, kua ripiti putuputuia mai te reira.

Kia tae ki te au mataiti o te 1850, kua rauka i te aronga kite kia tatau i te reo karangaranga taito o te tua Itinga Rotopu, o Akada, me kore o Asura-Babulonia i roto i te tataanga mei te tara are te tu. Te akamarama maira te Encyclopædia Britannica e: “I te oti mai anga te reo Akada i te uri, kua marama meitakiia te tu tikai o te tataanga, e kua orongaia mai tetai akaraanga no te urianga i tetai au reo ke mai i roto i te tataanga mei te tara are te tu.” I akapeea ra teia au tataanga nei i te piri atu anga ki te au Tuatua Tapu?

 Akapapuanga tei Tau ki te Pipiria

Te akakite maira te Pipiria e na te au ariki Kanaana i tutara ana ia Ierusalema e tae ua atu ki te akavi anga a Davida i te reira mei te mataiti 1070 M.T.N. (Iosu. 10:1; 2 Samu. 5:4-9) Kua ekoko ra oki tetai aronga kite i teia. Inara, i te mataiti 1887 kua kitea mai tetai papa toka karakaraea e tetai vaine putaua i Amarna, i Aiphiti. Tetai 380 au tataanga tei kiteaia mai i reira, kua kitea mai e te aronga kite e e au reta kavamani te reira i rotopu i te nga tutara o Aiphiti (ko Amenhotep III raua ko Akhenaton) e te au patireia o Kanaana. E ono au reta no ko mai ia ‘Abdi-Heba, te tutara o Ierusalema.

Te akakite maira te Biblical Archaeology Review e: “Ko te au tuatua taka ua o te au papa a Amarna no runga ia Ierusalema ei oire, e kare i te enua maata, e ki to ‘Abdi-Heba turanga ei . . . kavana e e kainga tona, e e 50 ona au vaeau Aiphiti i Ierusalema, te akakite maira te reira e e patireia puku maunga meangiti ua rai a Ierusalema.” I muri mai kua akakite taua tianara rai e: “Akatumuia ki runga i te au reta o Amarna, ka rauka ia tatou kia irinaki e, ko tetai oire tei rongonui i rotopu i tetai au oire ke mai, kua vai ana tikai te reira i taua tuatau ra.”

Au Ingoa i Roto i te Au Rekoti Asura e to Babulonia

Kua tata to Asura, e i muri mai, to Babulonia, i to ratou tuatua enua ki runga i te au papa karakaraea, e pera katoa ki runga i te au pokai, te io, e te au toka. No reira i te uri anga te aronga kite i te tataanga mei te tara are te tu o te reo Akada, kua kitea mai ia ratou e te taiku katoa ra taua tataanga ra i te au ingoa o te au tangata i roto i te Pipiria.

Te karanga ra te puka The Bible in the British Museum e: “I roto i tana tuatuaanga i te mataiti 1870 ki te Taiate o te Keri Apinga Taito o te Pipiria tei akatumu uaia akera, kua rauka ia Dr Samuel Birch i te akataka mai [i roto i te au tataanga mei te tara are te tu i te au ingoa o] te au ariki Epera ko Omeri, ko Ahaba, ko Iehu, ko Azaria . . . , ko Menahema, ko Peka, ko Hosea, ko Hezekia e Manase, te au ariki o Asura ko Tigelata-pilesera . . . [III], ko Saragona, ko Senakerubi, ko Esarhaddon e Asenepera, . . . e te au tangata Arama ko Bene-adada, ko Hazaela e Rezina.”

Te akaaite ra te puka The Bible and Radiocarbon Dating i te tuatua enua Pipiria o Iseraela e Iuda ki te au tataanga taito mei te tara are te tu. Tei rauka mai? “Te katoatoa anga, e 15 me kore e 16 ariki o Iuda e Iseraela tei kitea mai, i roto i te au rekoti o tetai au enua ke mai o taua tuatau ra, e kua tano meitaki to ratou au ingoa e to ratou au tuatau ki te tuatua tei akakiteia i roto i [nga puka Pipiria o] te au Ariki. Pouroa te aronga tei taikuia mai i roto i te au rekoti o te au enua ke mai kua taiku takereia mai i roto i te puka Pipiria o te au Ariki.”

Okotai tataanga rongonui mei te tara are te tu tei kiteaia mai i te mataiti 1879, te Pokai o Kuro, kua tata te reira e i muri ake i te akavi angaia a Babulonia i te mataiti 539 M.T.N., kua akatupu a Kuro i tana akaueanga kia oki te au tuikaa ki to ratou au enua anau. Ko te au ngati Iuda tetai i roto i taua aronga ra tei puapingaia. (Ezera 1:1-4) E maata ua atu te aronga kite o te 19 anere mataiti tei ekoko i te tikaanga tikai o te ture tei taikuia i roto i te Pipiria. Inara, kua oronga mai te au rekoti tataanga mei te tara are te tu i te akapapuanga e e tika tikai te rekoti o te Pipiria mei te tuatau mai i tutara ai to Peresia, kapiti mai i te Pokai a Kuro.

I te mataiti 1883 kua kiteaia mai tetai runanga o te au tataanga mei te tara are te tu tei tere atu i te 700, i Nippur, vaitata atu ki Babulonia. I roto i te au ingoa e 2,500 tei taikuia mai, mei te 70 tei rauka i te akatakaia mai e na te ngati Iuda. Kua karanga te tangata tuatua enua ko Edwin Yamauchi e i te akaraanga, e “au tangata pitiniti [ratou], e au mata, e au kite, e aronga koi tero, e te ui ariki.” Ko te akapapuanga e kua rave ua atu rai te au ngati Iuda i taua au angaanga ra vaitata atu ki Babulonia i taua tuatau ra, e mea puapinga tikai te reira. Te turu ra te reira i te tuatua totou a te Pipiria e noatu kua oki tetai “toenga” o te ngati Iseraela ki Iudea mei te tuikaaanga i Asura e Babulonia, e manganui ua atu tei kore i oki.​—Isa. 10:21, 22.

I te tauatini mataiti mua M.T.N., te vai kapiti ra te tataanga mei te tara are te tu e te tataanga ara reta. Inara i te openga kua akaruke to Asura e to Babulonia i te tataanga mei te tara are te tu e kua taangaanga i te tataanga ara reta.

E anere ua atu au tauatini papa e vai ra i roto i te au runanga apinga taito te ka anoanoia kia makitoroia. Te oronga maira te au mea tei uri takereia e te aronga kite i te akapapuanga tau tikai no runga i te tu irinakiia o te Pipiria. Koai ra te ka kite e eaa te au akapapuanga ke mai ta te au tataanga kare i makitoro marieia ake ka akaari mai?

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 21]

Photograph taken by courtesy of the British Museum