Eaa Taku ka Apai Atu na Iehova?

Akakiteia e Ruth Danner

E tuatua kanga ua ana a Mama e, e mataiti tumatetenga tikai te 1933: kua tutara a Hitler, kua akapapu mai te pope e e Mataiti Tapu te reira, e kua anauia mai au.

E NOO ana toku nga metua ki roto i te oire ko Yutz i Lorraine, e tuanga puapinga teia i roto i te tuatua enua o Varani, vaitata atu ki te kena, e kia Tiamani katoa. I te mataiti 1921, ko Mama, e Katorika tumu, kua akaipoipo aia ia Papa, e Porotetani. Kua anauia toku tuakana a Helen i te mataiti 1922 e iaia e varevare ua ra, kua apai toku nga metua iaia kia papetitoia i roto i te Akonoanga Katorika.

I tetai ra, i te mataiti 1925, kua tae mai tetai kopi o te puka The Harp of God na Papa, i roto i te reo Tiamani. Kua riro te tatau anga i taua puka ra ei akapapu kiaia e kua kiteaia e ia te tuatua mou. Kua tata atu aia ki te aronga nenei, tei tuku atu iaia ki te Bibelforscher, te ingoa tei kiteaia te Au Kite o Iehova i Tiamani. I reira rai, kua akamata a Papa i te akakite aere i tana i kite. Kare a Mama i mataora ana i teia. “E rave koe i taau ua ka inangaro,” i akakite ei aia i roto i tona reo Tiamani manea e te reka, “eiaa ra e aru i tera au Bibelforscher!” Inara, kua papa rai to Papa manako, e i te mataiti 1927 kua papetitoia aia e kua riro mai ko tetai ia ratou.

Tei tupu mai, kua akamata toku tupuna vaine i te akanauru i toku Mama kia tatara ia papa. Tetai ra i ko i te Pure Katorika, kua akamatakite mai te orometua i tona au mema “eiaa e piri atu ki te peroveta pikikaa ko Danner.” I te oki atu anga ki te kainga mei te Pure Katorika, kua peiia mai a papa e taku tupuna vaine ki te vairanga tiare mei te taua mai i runga i to matou are. Kua u taua apinga ra ki runga i tona pakuivi, vaitata ua te u ki runga i tona katu. Kua riro teia ei akakeu ia Mama kia akamanako e, ‘Ko tetai akonoanga e akariro ra i te tangata ei aronga ta tangata, kare ia i te mea meitaki. Kua akamata aia i te tatau i te au puka a te Au Kite o Iehova. Kare i roa, kua papu iaia e kua kiteaia e ia te tuatua mou, e kua papetitoia aia i te mataiti 1929.

Kua tauta pakari toku nga metua i te akariro ia Iehova ei peretana tika tikai kia maua ko toku tuakana. E tatau ua ana raua i te au tua Pipiria kia maua, e oti kua ui mai kia maua e eaa ra te tumu i akapera ai teia au tangata e taikuia ra i roto i te Pipiria. I taua taime ra, kare a Papa e inangaro i te angaanga i te po me kore i te aiai, noatu e ka riro tana ikianga ei akangere i te pamiri i te pae o te moni. Kua inangaro aia i tetai taime no te au uipaanga Kerititiano, te angaanga orometua, e te au tuatau apii i tana tamariki.

Au Tuatau Manamanata e Vaitata Maira

E ariki putuputu ua ana toku nga metua i te au akaaere tutaka e te au taeake no Betela mei Tuiterani e Varani, tei akakite mai kia matou i te au tu ngata e kite ra to tatou au taeake i Tiamani,  nga mea kiro mita ua te mamao mei to matou kainga. Te akataa aereia ra e te kavamani Nazi te Au Kite o Iehova ki roto i te au aua mouauri e te apai ke i te tamariki mei to ratou au metua Kite.

Kua akateateamamao ke ia ana maua ko Helen no te au turanga ngata ta maua ka aro atu. Kua tauturu to maua nga metua ia maua kia tamou ngakau i te au irava Pipiria te ka riro ei arataki ia maua. Ka karanga mai raua e: “Me kare korua e kite e eaa ta korua ka rave, e akamanako ua ia Maseli 3:5, 6. Me te mataku ra korua i te au tu manamanata i te apii, e taangaanga ia 1 Korinetia 10:13. Me akatakakeia korua mei ia maua e tatau ia Maseli 18:10.” Kua mou ngakau ua iaku a Salamo 23 e te 91, e kua irinaki tikai au e ka paruru ua rai a Iehova iaku.

I te mataiti 1940, kua peke i te kavamani Nazi o Tiamani a Alsace-Lorraine, e kua inangaro taua akatereanga ou ra i te aronga mamaata katoatoa kia piri ki roto i te kavamani Nazi. Kua patoi a papa e kua tamataku mai te Gestapo i te akautunga iaia. I te kore anga toku Mama e inangaro i te tui i te au kakau vaeau, kua akamata katoa te Gestapo i te tamataku iaia.

Kua riro a te apii ei manamanata ngata tikai noku. Te au ra ravarai, ka akamata toku pupu ki te pure no Hitler, te tuatua akaepaepa “Heil Hitler,” e te imene i te imene o te enua ma te akateitei i te rima katau ki runga. Kare toku nga metua i akakite mai ana e kia akaepaepa au ia Hitler, kua tauturu mai ra oki raua iaku, kia tereni i toku akava ngakau. No reira naku uaorai i iki e, eiaa e akaepaepa i te kavamani Nazi. Kua papaia au e te au puapii e kua tamataku mai e ka akaateaia au mei te apii. Tetai taime, e itu rai oku mataiti, kua akatuia au ki mua i te au puapii e 12 i te apii. Kua titau ratou i te maro iaku kia akaepaepa ia Hitler. Noatu ra oki, kua vai ngaueue kore rai au ma te tauturu a Iehova.

Kua akamata tetai puapii i te akanauru mai iaku. Kua akakite mai aia kiaku e e tamaine meitaki au i te apii, e e inangaro tikai aia iaku, e ka taitaia roa aia me ka akaateaia au mei te apii. Kua karanga mai aia e: “Kare e inangaroia kia akateitei koe i toou rima ki runga. E taki ra koe i tetai manga ua ki runga. Kare koe e inangaroia kia tuatua e, ‘Heil Hitler!’ E akaoriori ua koe i to ngutu mei te mea e te tuatua ra koe.”

I toku akakite anga kia Mama i ta te puapii i rave, kua akamaara mai aia kiaku i te papaanga Pipiria o nga mapu Epera tokotoru i mua i te tiki i akatuia e te ariki o Babulonia. “Eaa tikai tei tau kia rave ratou?” i ui mai ei aia. “Tupou ki raro,” i pau atu ei au. “Naringa i te atianga e tupou ra ratou ki mua i te tiki e kua tupou ratou i te tapeka i te tatai o to ratou tamaka, e mea tano ainei tera? Naau rai e iki; e rave i taau e manako ra e ko te tika.” Mei ia Sadaraka, Medeka e Abedenego rai, kua iki au kia kauraro kia Iehova anake ua.—Dani. 3:1, 13-18.

E maata te taime e akaateaia ana au e te au puapii mei te apii e kua tamataku mai e ka apai ke ratou iaku mei toku nga metua, kua manamanata tikai au, inara kua akamaroiroi ua mai rai toku nga metua iaku. I toku akaruke anga ia te kainga no te apii, kua rave a Mama i tetai pure no maua, i te pati ia Iehova kia paruru mai iaku. Kua kite au e ka akaketaketa mai aia iaku kia vai ngaueue kore no te tuatua mou. (2 Kori. 4:7) Kua akakite mai a Papa kiaku e me maata roa te taomianga, auraka au e mataku i te oki mai ki te kainga. “Inangaro tikai maua ia koe. Ka riro ua rai koe ei tamaine na maua,” i tuatua ai aia. “Ko teia maroanga, tei rotopu te reira ia koe e Iehova.” Kua akaketaketa tikai taua au tuatua ra i toku inangaro kia tamou marie i toku tu apa kore.—Iobu 27:5, NW.

E aere putuputu mai ana te Gestapo ki to matou kainga i te kimi i te au puka a te Au Kite e i te uiui mai ki toku nga metua. Ka apai ratou i toku mama no tetai au ora e ka tiki atu i toku papa e toku tuakana mei te ngai e angaanga ra raua. Kare rava au i kite e me tei te kainga a Mama me oki atu au no te apii. I tetai taime e akakite mai ana te vaine i te pae mai kiaku e: “Kua apai ratou i to mama.” I reira e aere ana au i te pipini i roto i te are, i te ui anga kiaku uaorai e: ‘Me te tamamae maira ratou iaia? Me ka kite akaou rai au iaia?’

Akataaia

I te ra 28 o Tianuare, mataiti 1943, kua akaaraaraia mai matou e te Gestapo i te apa no te ora toru i te popongi. Kua akakite mai ratou e me piri atu toku nga metua e toku tuakana e au ki roto i te kavamani Nazi, kare matou e akataaia. Kua orongaia mai e toru ora no matou kia akapapa.  Kua papa ke ana a Mama no teia turanga e kua akapapa ua i to matou au kiri e te au kakau e tetai Pipiria, no reira kua akapou matou i te taime i te pure e te akamaroiroi i tetai e tetai. Kua akamaara mai a Papa kia matou e ‘kare e apinga e tika kia akataka ke ia tatou i te aroa o te Atua.’—Roma 8:35-39.

Kua oki mai rai te Gestapo. Kare rava e ngaropoina iaku te tuaine pakari ko Anglade iaia e tarevareva maira ia matou ma te aue. Kua apai atu te Gestapo ia matou ki ko i te ngai o te rerue i Metz. E toru ra i muri mai i te na runga anga i te rerue, kua tae atu matou ki Kochlowice, tetai aua satellite o te Auschwitz i Porani. E rua marama i muri mai, kua apaiia atu matou ki Gliwice, e kainga no te paretenia tei akariroia ei aua angaanga. Kua akakite mai te au vaeau Nazi kia matou e me taina matou i tetai pepa i te akakore i to matou akarongo, ka tuku ratou ia matou kia aere e ka akaokiia mai to matou apinga. Kua patoi a Papa raua ko Mama, e kua akakite mai te au vaeau e, “Kare rava kotou e oki akaou ki te kainga.”

I roto ia Tiunu kua apaiia atu matou ki Swietochlowice, te ngai i akamata ai toku mamae mimiti, e te tupu nei rai te reira kiaku. Kua akamaki toku au mangamanga rima, e kua utiutiia e te taote toku au maikuku rima ma te kore e vairakau akakore mamae. Te mea meitaki ra, e raverave angaanga ana au na te au tiaki, tei apai putuputu atu iaku ki ko i te are tunu varaoa. E oake mai ana tetai vaine i reira i tetai kai naku.

E tae mai ki taua taime ra, kua noo rai matou ei pamiri, takake mai mei te au mouauri ke. I roto ia Okotopa mataiti 1943, kua tukuia atu matou ki tetai aua puakapa i Ząbkowice. E moe ana matou ki runga i te au roi paata i roto i te pia i raro ua ake i te tauu o te are e etai atu au tane, vaine, e te tamariki mei te 60 te maata. Kua akapapu meitaki te au vaeau Nazi e kia oakeia mai te kai viivii na matou, vaitata rai e kare e tau kia kaingaia.

Noatu te turanga ngata, kare rava matou i tuku ana i te au. Kua tatau matou i The Watchtower no runga i te angaanga tutuanga maata ka raveia i muri ake i te tamaki. No reira kua kite matou i te tumu i rokoia ai matou e te kino, e kare e roa atu ana ka takoreia to matou turanga ngata.

To matou rongo anga i te ripoti e te vaitata maira te au nuku vaeau Taokotai kua kite matou i reira e kare te nuku o te Nazi e autu i te tamaki. I te tuanga mua o te mataiti 1945, kua akaruke te au vaeau Nazi i to matou aua mouauri. Ia Peperuare ra 19, kua maroia matou kia aere na raro ua vaitata rai e e 240 kiro mita te mamao. E a epetoma i muri mai, kua tae atu matou ki te oire ko Steinfels i Tiamani, te ngai i akaputuputu mai ei te au tiaki i te au mouauri ki roto i te ngai ko ngarau. E manganui ua atu tei manako e ka pou  matou i te mate. Inara kua tae mai te au nuku Taokotai i taua ra ra, e kua pou te au vaeau Nazi i te oro, e kua kore rai to matou turanga ngata.

Taeria Anga Toku Au Akakoroanga

I te ra 5 o Me mataiti 1945, vaitata rai e rua e te apa mataiti i muri mai, kua tae atu matou ki te kainga i Yutz, ki i te repo e te kutu. Mei roto mai ia Peperuare kare i tauiia ana to matou kakau, i na kua manako matou e e tutungi i taua au kakau takere ra. Kua maara iaku te akakite mai anga toku mama kia maua e: “Kia riro teia ei ra manea rava atu i roto i to korua oraanga. Kare a tatou apinga. Te kakau e aao nei tatou, kare no tatou. Noatu ra, kua oki pouroa mai tatou toko a, ma te akarongo mou. Kare tatou i akaoko i to tatou akarongo.”

E toru marama i muri ake i toku akangaroi anga i Tuiterani, kua oki akaou atu au ki te apii, kare e mataku akaou e ka akaateaia au. Teianei ka rauka ia matou te uipa atu ki to matou au taeake i te pae vaerua e i te tutu aere ua. I te ra 28 o Aukute mataiti 1947, e 13 oku mataiti, kua papetitoia au i te akatupu anga i taku i tia kia Iehova i te au mataiti i muao. Na toku papa i papetito iaku i roto i te Kauvai Moselle. Kua inangaro au kia riro vave mai ei painia, inara kua pati pakari mai a Papa kia apii au no tetai ngai angaanga. I na kua apii au i reira kia riro mai ei vaine tui kakau. I te mataiti 1951 e 17 oku mataiti, kua ikiia au ei painia, kia tavini i roto i te oire ko Thionville i te pae ua mai.

I taua mataiti ra, kua tae atu au ki tetai akaputuputuanga i Paris, e kua tuku atu i taku patianga no te angaanga mitinari. Kare i tae tika toku mataiti, inara kua akakite mai te Taeake ko Nathan Knorr e ka akono ua aia i taku patianga “no tetai tuatau ki mua.” I roto ia Tiunu mataiti 1952, kua tae mai taku patianga kia tae atu ki te pupu 21 o te Apii Pipiria Punanga Tiaki o Gileada i South Lansing, i New York, i Marike.

Gileada, e i Muri Ake

Kare e aiteia tetai tupuanga mei teia! E ngata ua ana iaku i te tuatua i te ngai tangata i roto i toku uaorai reo. Teianei ka inangaroia au kia tuatua Papaa. Inara, kua tauturu mai toku au puapii iaku ma te tu takinga meitaki. Ko toku ingoa kangakanga i tapaia e tetai taeake, ko Kingdom Smile, no te mea ka katakata ua au me akama au.

I te ra 19 o Tiurai mataiti 1953, kua raveia to matou karatuatianga i ko i te Yankee Stadium i New York, e kua tukuia atu au ki Paris maua ko Ida Candusso (ko Seignobos i muri mai). E matakutaku ana au i te tutu aere atu ki te aronga moni i Paris, inara e maata rai te aronga tu akaaka tei rauka iaku i te apii atu i te Pipiria. Kua akaipoipo a Ida e kua aere atu ki Aperika i te mataiti 1956, kua noo mai ra oki au ki Paris.

I te mataiti 1960, kua akaipoipo au ki tetai taeake no Betela, e kua tavini maua ei nga painia takake i Chaumont e Vichy. E rima mataiti i muri mai, kua tuia au e te maki maro e kua akamutu i te painia. Kua kinokino tikai au no te mea ko toku akakoroanga mei te tamariki anga mai koia oki, kia tomo ki roto i te angaanga orometua tamou e kia noo rai ki reira. I tetai taime i muri mai, kua akaruke mai taku tane iaku no tetai vaine ke. Kua riro te turuturu a toku au taeake e te au tuaine pae vaerua ei tauturu iaku i taua au mataiti taitaia ra, e kua apai rai a Iehova i taku apainga.—Sala. 68:19.

I teianei te noo nei au i Louviers i Normandy, vaitata atu ki te opati manga o Varani. Noatu te tu makimaki, mataora ua au e kua kite ana au i ta Iehova tauturu i roto i toku oraanga. Kua riro toku utuutuangaia mai ei tauturu iaku i teia tuatau kia tamou marie i te tu tau. Kua apii mai toku nga metua iaku e e Peretana tika tikai a Iehova te ka rauka iaku kia aroa atu, te ka rauka iaku kia tuatua atu, e te ka pau mai i taku au pure. E tika rai e, “Eaa ra taku e apai atu na Iehova, i te au takinga-meitaki katoa nona iaku nei?”—Sala. 116:12.

[Tataanga i te kapi 6]

“Mataora ua au e kua kite ana au i ta Iehova tauturu i roto i toku oraanga”

[Tutu i te kapi 5]

Ko au e toku tapoki mata “gas” e ono oku mataiti

[Tutu i te kapi 5]

Matou ko te au mitinari e te au painia i Luxembourg no tetai kamupeini tutuanga, e 16 oku mataiti

[Tutu i te kapi 5]

Matou ko Papa e Mama i ko i tetai uruoaanga i te mataiti 1953