Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Akonoanga Kerititiano Mua e te Au Atua o Roma

Akonoanga Kerititiano Mua e te Au Atua o Roma

Akonoanga Kerititiano Mua e te Au Atua o Roma

I ROTO i tana reta ki te Emepera o Roma ko Trajan, kua akakite te kavana o Bitunia, ko Pliny the Younger e: “Ko taku teia i rave ki te aronga tei akaapaia i mua iaku ei au Kerititiano. Kua ui au kia ratou me e au Kerititiano rai ratou, e me akatika mai ratou, ka ui akaou au e rua e e toru taime ma te tamataku akautunga anga ia ratou. Me ka karanga rai ratou e e au Kerititiano ratou, ka akaue au ia ratou kia tamateia.” Ko te aronga kare i akatika i te Akonoanga Kerititiano na te akakino anga i te Karaiti e te akamori anga i te tiki o te emepera e te au tiki o te au atua ta Pliny i apai mai ki roto i te paepae o te are, kua tata aia e: “Kua manako mai au e e meitaki i te tuku ia ratou kia aere.”

Kua takinokinoia te au Kerititiano mua no ta ratou patoianga i te akamori i te emepera e te au tiki o te au atua tukeke. Akapeea ra tetai au akonoanga i roto i te Patireia o Roma? Ko teea te au atua te akamoriia ra, e eaa to Roma manako ia ratou? Eaa ra te au Kerititiano i takinokinoia ai no te patoi anga i te akaatinga anga ki te au atua o Roma? Ka tauturu mai te au pauanga ki teia au uianga ia tatou i te akono atu i te au manamanata aiteite rai ki teia tuatau, te o maira te tu tiratiratu kia Iehova.

Au Akonoanga o te Patireia

E maata tikai te au atua tukeke e akamoriia ana i roto i te Patireia o Roma mei tona au reo tukeke e te au peu tukeke rai. Noatu e e akaraanga tuke rai te akonoanga ngati Iuda ki to Roma, te akamanako ra ratou i te reira e e religio licita, me kore e akonoanga akatikaia e te ture, e kua paruruia te reira. E rua taime i roto i te au ra tataki tai i te iero i Ierusalema, e akaatingaia ana e rua mamoe, e tetai toa puakatoro kia Kaisara e ki te iti tangata o Roma. Noatu e te akamareka ra teia au akaatinga anga e tai atua me kore i te au atua e manganui, te tau ua ra te reira ki to Roma. Ko te mea maata ra kia ratou, te akapapu ra teia au tu i te tu tiratiratu o te iti tangata ngati Iuda kia Roma.

Tukeke te au apiianga peikani e totoa ra i roto i te au akonoanga tuke akerai o te reira ngai. Kua ariki uaia te au tua maani ua a Ereni, e e rave matauia ana te au angaanga tauraatua. Kua taputou te au akonoanga akatutu tuke ua ake rai mei te Itinga mai ki to ratou aronga akamori i tetai oraanga kare e mate, te akamarama anga tikai, e te akavaitata atu anga ki te au atua na roto i te au peu purepure. Kua totoa aere teia au akonoanga na roto i te patireia. I roto i te au anere mataiti mua T.N. e rekaia ana te au akonoanga tuke akerai a te atua tane ko Terapi no Aiphiti, te atua vaine ko Aititi, te atua vaine o te ika ko Atakati no Suria, e te atua o te ra ko Mitira no Peresia.

Te akataka meitaki maira te puka Pipiria o Angaanga i te au tu angaanga peikani e tupu ra i roto i te Akonoanga Kerititiano mua. Ei akatauanga, kua piri atu te tutara Roma o Kupero ki tetai tangata purepure ngati Iuda. (Anga. 13:6, 7) I roto ia Lusetera, kua manako te au tangata o reira ia Paulo raua ko Banaba e ko te nga atua o Ereni, ko Ereme raua ko Dia. (Anga. 14:11-13) Iaia i roto ia Philipi, kua aravei atu a Paulo i tetai tavini vaine e rave ana i te angaanga purepure. (Anga. 16:16-18) Iaia i Atene kua akakite te apotetoro e ko to ratou au tangata e ‘maata atu to ratou mataku i te au atua i tetai atu aronga ke.’ I roto i taua oire ra, kua kite katoa ana aia i te atarau ma te tataanga i rungao e ko “Te Atua Kitea Kore.” (Anga. 17:22, 23) Kua akamori te au tangata o Ephesia i te atua vaine ko Diana. (Anga. 19:1, 23, 24, 34) I runga i te enua o Melita, kua tuatua te au tangata ia Paulo ei atua no te mea kare aia i kino ana te katiaia anga e te ovi. (Anga. 28:3-6) I roto i taua turanga ra, kia matakite te au Kerititiano no runga i te au akakeuanga te ka takino i ta ratou akamorianga ma.

Akonoanga Roma

E mamaata maira to ratou patireia, kua ariki a Roma i te au atua ou ta ratou i kite atu, te irinaki anga e aiteite ua ratou ki te au atua ta ratou i kite takere ana, inara i roto i te au tu tukeke. Kare ratou i takore atu i te akamorianga purepure ke, kua ariki ra e kua akono te aronga autu o Roma i te reira. Tukeke te au akonoanga o Roma mei tona au tangata tukeke rai. Kare e umuumu pakariia ana te akamorianga i roto i te au akonoanga Roma. Ka rauka i te au tangata i te akamori i te au tu atua tukeke i taua taime rai.

Te atua teitei rava atu i rotopu i te au atua o Roma, ko Tiupita, tei kapikiia e ko Optimus Maximus, koia oki te atua meitaki e te maata rava atu. Kua manakoia e te akatutu maira aia i te matangi, te ua, te uira e te mangungu. Ko te tuaine o Tiupita e tona patana ko Juno, e piri ana raua ki te marama, kua karangaia e te akara ra aia i te au tu oraanga ravarai o te au vaine. Ko tana tamaine ko Mineva te atua vaine no te maani apinga, te au tu angaanga, te au angaanga ati, e te tamaki.

E maata te au atua e irinaki ana a Roma. Ko Lares raua ko Penates te nga atua no te pamiri. Ko Vesta te atua vaine o te ngai tau ai i roto i te are. Ko te atua e rua katu ko Janus, e atua aia no te akamataanga i te au mea ravarai. E au atua turuturu to te au angaanga karape ravarai. E irinaki katoa ana te au Roma ki te au atua no te au manako. Ko Pax te atua paruru anga no te au, ko Salus te atua no te oraanga meitaki, ko Pudicitia te atua no te tu tau e te tiama, ko Fides te atua no te tiratiratu, ko Virtus te atua no te mataku kore, e ko Voluptas te atua no te peu navenave. Kua manakoia e kia tau te au angaanga a te au tangata o Roma e to ratou oraanga muna, ki te anoano o te au atua. E akapapu ei e ka rauka mai tetai tupuanga meitaki, kia akamarekaia tetai atua tau na te rave anga i te au peu no te pure, te au atinga, e te au peu tamataoraanga.

Ko tetai mataara e akapapu ei i te anoano o te au atua, kia akara i te au akairo. Ko te mea maata i roto i teia au peu ko te apii meitaki anga i te au mero i roto i te au manu tei akaatingaia. Kua manakoia ana e ko te turanga e te akara anga o teia au mero, te akaari maira e me te mareka kore maira me kare te mareka maira te au atua i teia akaatinga anga.

I te openga o te rua anere mataiti M.T.N., kua irinaki a Roma e ko to ratou atua maata, aiteite ua ki tetai au atua o Ereni​—ko Tiupita raua ko Dia, ko Juno raua ko Hera, e te vai atura. Kua aru katoa to Roma i te tua maani ua te tau ra ki te au atua o Ereni. Kare teia au tua taito e akangateitei ana i te au atua, tei aiteite te tu paruparu e te tu kotinga ki to te au tangata. Ei akaraanga, kua akatutuia a Dia ei tangata tauati e te kanga tamariki, e piri ainga ana aia ki te au tangata ora e ki te au mea mate kore. Ko te au tu angaanga akama kore ta te au atua i rave​—te marua maataia ra e te aronga i roto i te ngai tarekareka anga i te tuatau taito—​kua akatika i to ratou aronga akamori kia piri maata atu ki roto i te au angaanga ainga viivii.

Penei, tokoiti ua te aronga kite kua ariki i te au tua taito ei mea tika tikai. Kua akataka mai tetai pae i te reira e e tua maani ua. Ko te tumu teia i ui ei a Ponotio Pilato i te uianga rongonui e, “Eaa te tuatua-mou?” (Ioa. 18:38) Te akakite maira te reira “i te manako matauia o te aronga kite i te apii, tei tauta i te apii kia marama i tetai ua atu au apinga no runga i teia au mea nei e e mea puapinga kore ua.”

Akamorianga Emepera

Te tutaraanga o Auguso i te mataiti (27 M.T.N. ki te 14 T.N.) ko te akamataanga ia o te akamorianga emepera. I roto tikai i te ngai e tuatua maataia ra te reo Ereni i te tuanga Itinga, e maata tei ariki ngakau tae tikai ia Auguso, tei akatupu i te turanga puapinga e te au i muri ake i tetai tamakianga kua roa te tuatau. Te inangaro ua ra te au tangata i te paruruanga a tetai mana akaaere te kite ua atura ratou. Te inangaro ra ratou i tetai akaaereanga te ka rauka i te autu atu i te au manamanata o te au akonoanga, te akaepaepaanga enua, e te taokotai mai anga i te ao katoa i raro ake i ta te reira “akaora.” Tei tupu mai, kua orongaia te akangateitei anga tei tau ki te Atua ki te emepera.

Noatu e kare a Auguso i akatika ana i tetai ke kia kapiki iaia ei atua i te tuatau e ora ra aia, kua maro aia e kia akatutuia mai a Roma ei atua vaine​—ko Roma Dea—​e kia akamoriia. Kua akatakaia a Auguso ei atua i muri ake i tona mate anga. Ko te au manako e te akaepaepaanga enua i roto i te ngai maata o te enua a te au akonoanga o te reira ngai, kua orongaia ki te tuanga maata tikai o te patireia e ki tona au tutara. Ko te akamorianga ou i te emepera, tei totoa maata ki te au ngai ravarai, kua riro mai ei akaari anga i te akangateite e te tu tiratiratu ki te Enua.

Mei te mataiti 81 ki te 96 T.N., kua maro te emepera ko Domitian, te tutara mua o Roma e kia akamoriia aia ei atua. Tae anga ki tona tuatau, kua kite mai te au tangata o Roma i te tuke i rotopu i te au Kerititiano e te ngati Iuda e kua patoi atu i tei akamanakoia e e au akonoanga ou tuke akerai. E i te tuatau e tutara ra a Domitian kua tukunaia te apotetoro ko Ioane ei tuikaa ki runga i te enua ko Patamo no te “akakite anga ia Iesu Mesia ra.”​—Apo. 1:9.

Kua tataia te puka o Apokalupo i te tuatau e mouauri ra a Ioane. I roto i reira, kua taiku mai aia ia Anitipa, e Kerititiano tei tamateia i Peregamo, e ngai puapinga maata no te akamorianga i te emepera. (Apo. 2:12, 13) I te reira taime, i akamata ai te kavamani o te emepera i te maro i te au Kerititiano kia rave i te au peu akonoanga o te Enua. Me kua tupu teia me kare ra, te tae anga ki te mataiti 112 T.N., tei akakiteia i roto i te reta kia Trajan i te akamataanga o teia uriurianga, te maro ra a Pliny i te au Kerititiano i roto ia Bitunia kia rave i teia au peu.

Kua akameitaki a Trajan ia Pliny no te akatikatika anga i te au manamanata tei apainaia mai ki mua iaia, e kua akaue atu kia tamateia te au Kerititiano tei patoi i te akamori i te au atua o Roma. “Inara,” i tata ei a Trajan, “me kare tetai tangata e akatika e e Kerititiano aia, e kua akapapu mai e kare aia i te reira, na te pati akatenga anga ki to matou au atua kia akakoreia mai tana ara (kare e manako tarotokaka akaou) me tataraara aia.”

Kare to Roma e irinaki ana e ka maro atu tetai akonoanga i te akamori anake ua mei tona aronga akamori. Kare te au atua o Roma e umuumu mai ana i te reira, eaa ra i reira te Atua o te au Kerititiano ka umuumu mai ei i te reira? Kua manakoia e ko te akamorianga i te au atua o te Enua, te akaari ra i te ariki maataanga i te akaaereanga porotiki. No reira, te patoianga i te akamori ia ratou te manakoia ra te reira e e tu tiratiratu kore. Kua kite a Pliny e kare e ravenga ke atu no te maro anga i te maataanga o te au Kerititiano kia aru i te reira. Kia ratou, te rave anga i te reira e akaari anga i te tu tiratiratu kore kia Iehova, e maata ua atu te au Kerititiano mua tei iki i te mate i to te rave anga i te akamorianga emepera itoro.

Eaa ra tatou ka inangaro ei i te kite i teia, i teia tuatau? I roto i tetai au enua, te umuumuia ra te au tangata o te reira enua kia akangateitei i te au akairo o te enua. Ei au Kerititiano, e akangateitei ana tatou i te mana akaaere o te au kavamani. (Roma 13:1) Inara, me o mai te au peu akaepaepaanga o te reva o te enua, te akakeuia ra tatou e te umuumu anga maata a to tatou Atua ko Iehova e kia akamori anake ua iaia e kia aru i te akoanga a tana Tuatua e kia “rere ke atu i te araara idolo” e kia “matakite ia [tatou uaorai] i te au idolo ra.” (1 Kori. 10:14; 1 Ioa. 5:21; Nahu. 1:2) Te karanga ra a Iesu e: “Ko toou Atua ra ko Iehova taau e akamori, e koia anake rai taau e akarongo.” (Luka 4:8) E rave ua atu rai tatou i te akono tamou i to tatou tu tiratiratu ki te Atua ta tatou e akamori nei.

[Tataanga i te kapi 5]

E oronga te au Kerititiano mou i ta ratou akamorianga anake ua kia Iehova

[Au Tutu i te kapi 3]

Kua patoi te au Kerititiano mua i te akamori i te emepera me kore i te nga tiki o nga atua

Emepera Domitian

Dia

[Akameitakianga]

Emperor Domitian: Todd Bolen/​Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/​Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Tutu i te kapi 4]

Kua patoi te au Kerititiano i Ephesia i te akamori i te atua vaine rongonui ko Diana.​—Angaanga 19:23-41