Ko tetai ua teia o te au ikianga puapinga e o maira te kaveinga no te mea tika e te tarevake ta te au tokorua e aro atu ana me iki ratou i teia ravenga IVF. E apainga ta ratou tataki tai i mua ia Iehova me iki i ta ratou ka rave. Inara penei e mea tau kia marama meitaki no runga i teia ravenga IVF.

I te mataiti 1978, ko tetai vaine i Peritane te vaine mua tei anau mai i tei karangaia e te manganui e e test-tube baby, kare teia i te tu natura. Kare aia i nui ana no tei piritia te nga Ara e rua e na roto ra tana ua, kare te sperm tane e tae ki roto kia piri ki tona ua. Vai te taote iaia i te akapae i tetai ua meitaki ona, tuku ki roto i te karati, e oti akapiri i te reira ki te sperm o tana tane. Ko te embryo tei rauka mai, kua akarukeia kia tupu i roto i te nutrient e oti, tukuia ki roto i tona vairanga tamariki. Muri mai kua anau mai tana pepe tamaine. Kapikiia teia ravenga pera katoa tetai atu au mataara ke i raveia ai te reira e, e in vitro (roto i te karati) fertilization, me kore e IVF.

Noatu tuke tuke te akamaramaanga mei tetai enua ki tetai, teia ra te au mea e raveia ana no te IVF: No tetai au epetoma, ka oakeia tetai vairakau pakari ei taangaanga i te nga ovary o te vaine kia maani mai i tetai au ua. Penei ka pati akaouia tetai sperm o te tane, ka titoitoi (masturbate) aia iaia rai e rauka mai ei. Ka kapitiia te au ua e te sperm kua tamaia i roto i te laboratory. Penei e maata te ua ka mou e ka akamata i te ngaa ngaa, riro mai ei au embryo tangata. Nga mea ra i muri mai, ka akara meitakiia teia au embryo ou ua kia akatakaia te au mea kino e te au mea meitaki te ka mou e ka tupu i roto i te vairanga. Mei te toru o te ra, mea matauia te tuku mei te rua me kore e toru o te au ua meitaki rava atu ki roto i te vairanga o te vaine, i te tapapa anga atu e kia nui. Me e tai me kore e maata atu te ka mou, ka nui aia, e ka anau mai.

Eaa te ka tupu ki te embryo kare i tukuia ki roto i te vairanga o te vaine, kapiti mai te au mea kare e meitaki roa ana me kore kua kino? Me vaoo uaia, kare e  roa ka kino e kare taua au embryo e tau. Mua ake ka tupu ei te reira, penei ka akatokaia te au embryo i toe mai ki roto i te vai nitrogen. Eaa te tumu? Me kare te IVF mua e mou, ka rauka i te taangaanga i tetai pae o te embryo i vaooia, me tamata akaouia te IVF a muri mai, te ka mama mai. Inara te akatupu maira teia i te au manamanata no runga i te kaveinga o te mea tika e te mea tarevake. Mei nga tokorua rai tei ui mai te uianga i runga akenei, e maata te ka ngata i te iki e eaa ta ratou ka rave ki ta ratou au embryo i akatokaia. Penei kare ratou e inangaro tamariki akaou. Penei ka ngata i nga metua kia anau tamariki akaou no mea te pakari atura me kore kare e peke i te tutaki i tetai IVF akaou. Penei te mataku ra raua i te au turanga ngata ka tupu me e maata te pepe ka nui mai te mama. * Me kore penei ka ngata atu te turanga me mate tetai, me akaipoipo akaou tetai ia raua, e penei ko raua roa ai te ka akaipoipo atu ki tetai tokorua ke. Ae, maata te manamanata, e tei tupu mai, te tutaki nei rai tetai au tokorua i te ngai i vaooia ai teia au embryo.

I te mataiti 2008, akakite tetai taineti maata no runga i te apii embryo i roto i The New York Times e, e ngata tikai i te au tokorua e manganui i te iki e ka akapeea ratou i te au embryo i toe mai. Akakite te atikara e: “Mei te 400,000 embryo tei akatokaia i roto i te au kiriniki takapini i te enua, e e maata te kapitiia maira i te au ra ravarai . . . Ka vai meitaki ua te au embryo no tetai raungauru tuma mataiti me kua akatoka meitakiia, inara kare te katoatoa e ora me akataeia.” (Na matou te tuatua arara.) Ka riro tera tika ei tumuanga tau no tetai au Kerititiano kia noo mari, e kia akamanako meitaki. Eaa te tumu?

E mea meitaki no te au tokorua Kerititiano e aro atura i te au manamanata tei akatupuia mai e te IVF, kia akamanako meitaki no runga i tetai au turanga pae rapakau te ka tupu mai. Penei ka anoanoia tetai Kerititiano kia iki eaa tana ka rave no tetai taeake akaperepereia e maki mate tona e na te matini ua aia e tauturu ra kia akaea. Patoi pakari te au Kerititiano mou i te tu rapakauanga tau kore; kia tau kia Exodo 20:13 e Salamo 36:9, e mea akangateitei na ratou te  oraanga. Akakite te Awake! o Me 8, 1974, e: “No to ratou akangateitei i to te Atua manako no te tu tapu o te oraanga, e no to ratou uaorai akava ngakau e te akarongo ki te au ture a te kavamani, kare rava te aronga tei akarotai i to ratou oraanga ki te au kaveinga Pipiria e tamate ua i tetai tangata maki no te mea kua inangaro aia kia tamateia aia,” no te mea e ta tangata akakoro tikai tera. I tetai au turanga ra, na te matini ua e akaora ra i tera tangata. Ka anoanoia te au mema pamiri kia iki e me ka vaoo iaia ki runga i te matini, e me ka tamate i te matini.

E tika e kare teia i aite ki te turanga o tetai nga tokorua tei taangaanga i te IVF e e au embryo ta raua i vaooia. Inara penei ka tukuia raua kia iki e me ka akapae mai raua i te au embryo mei roto i te vairanga nitrogen, kia tae. Me kare e vaooia ki roto i te vairanga aiti, ka kino vave ua te au embryo e kare e tau akaou. Ka inangaroia nga tokorua kia iki e me ka akatika raua i te reira.​—Gala. 6:7.

No te mea kua akatika nga tokorua kia raveia te IVF kia nui mai, e kia rauka tetai pepe, penei ka iki raua i te tutaki kia vai ua te embryo toe tei akatokaia me kore, penei ka iki raua kia tamata akaou i te IVF a tetai tuatau ki mua, kia anau mai tetai pepe. Inara, penei ka iki tetai nga tokorua ke mai eiaa kia akonoia te au embryo akatokaia, i te manako anga e no tei akatokaia te reira no reira ua i ora ai. Ko te au Kerititiano e aro atura i teia ikianga, e apainga ta ratou i mua i te Atua kia taangaanga i to ratou akava ngakau tereniia e te Pipiria. Ta ratou ka inangaro koia oki, kia rauka te akava ngakau ma, ma te akamanako atu i te akava ngakau o etai ke.​—1 Timo. 1:19.

Kua kitea mai e tetai taote karape e ko te maataanga o te au tokorua kua “ekoko e kua manamanata tikai no ta ratou apainga kia iki e ka akapeea ratou i ta ratou au embryo [akatokaia].” Akakite aia e: “No te manganui o te au tokorua, te akaraanga kare e ikianga meitaki e rauka.”

Te taka ua ra e, ko te au Kerititiano mou e manako ra i te ravenga IVF, e mea tau kia akamanako meitaki i te au mea pouroa te ka tupu mai na roto i teia ravenga. Te ako maira te Pipiria e: “E kite mamao te tangata pakari i te kino, e kua pipini iora; te aere ua atura te kite kore, e mate atura.”—Mase. 22:3.

Te akaraanga penei ko te ravenga tera, inara kare ko te reira ta te Pipiria mataara i te rapakau i to raua manamanata. E marama meitaki ei i te tumu, ka na mua ana tatou te akamanako i te akakoroanga tikai o te Declaration Pledging Faithfulness, te tumu i atuia ai, eaa te turanga ka tau kia taangaangaia te reira, e kiea taangaanga ai i te reira.

E pepa koreromotu teia ka tainaia i mua i te au kite e tetai nga tokorua kare e tikaia kia akaipoipo no te tumu tei taikuia mai i raro ake nei. I roto i te pepa, ka koreromotu raua kia vai tiratiratu ki tetai e tetai, e kia akamana i to raua pirianga i raro i te ture me rauka tetai tikaanga. Ka ariki te putuputuanga e kua rekotiia to raua turanga i mua i te Atua e i te tangata, kia vai tiratiratu ki tetai e tetai kia riro to raua pirianga ei mea akamanaia i raro i te ture.

Eaa te tumu i taangaangaia ai te Declaration Pledging Faithfulness, e eaa te taime ka taangaangaia? Na Iehova i akatumu i te akaipoipoanga e e puapinga tikai te reira kiaia. Kua akakite tana Tamaiti e: “Ta te Atua i topiri ra, auraka te tangata e akataka ke atu.”  (Mata. 19:5, 6; Gene. 2:22-24) Kapiti katoa mai a Iesu e: “Tei kopae i tana vaine, auraka ra no te akaturi [moeaana], ka akaipoipo ei i tetai, kua akaturi ïa: e ko tei akaipoipo i taua vaine i kopaeia ra, kua akaturi ïa.” (Mata. 19:9) No reira ko te “akaturi,” koia oki te moeaana, ko te tumu okotai ua te reira no te kopae tei tikaia i roto i te Tuatua a te Atua kia akaope i te akaipoipo. Ei akaraanga, mei te mea e piri tetai tane ki roto i tetai pirianga ainga i vao ake i te akaipoipo, ka rauka i tana vaine mako kia iki e me ka kopae aia iaia e me kare. Me ka kopae aia iaia, i na ka tikaia aia kia akaipoipo i tetai tane ke.

Kareka ra i tetai au enua, te au tuatau tikai i topa, kare te akonoanga maata o reira i ariki ana i teia turanga taka meitaki o te Pipiria. Mari ra, kua apii te reira e kare e akatikaia te kopae no tetai ua atu tumu. No reira i te au ngai e maata te mana o te akonoanga, kare e akanoonooanga a te ture no te kopae, e no te turanga tau katoa ta Iesu i akakite. I tetai au enua, ka rauka i te kopae i to tetai tokorua, kareka ra e roa te tiakianga, e ngata, e te maata te taime ka pou. Penei e maata te au mataiti ka pou e rauka ai te tika kia kopae. Mei te mea atura e te “māro” nei, koia oki te arai nei te akonoanga me kore te kavamani i ta te Atua i ariki.​—Anga. 11:17.

Ei akatauanga penei ka noo tetai tokorua ki tetai enua kare e rauka tetai tika kia kopae me kore e ngata tikai e rauka mai ei te tika, e penei e maata te au mataiti ka pou. Me kua tauta pakari ana raua i te akaope i to raua akaipoipo mua, e kua tau i mua i te Atua kia akaipoipo akaou, ka tau raua kia taina i te Declaration Pledging Faithfulness. E akanoonooanga aroa ua te reira na te putuputuanga Kerititiano i roto i taua au enua ra. Inara, kare tera akanoonooanga e tau kia taangaangaia i roto i te au enua ka rauka ua te tika kia kopae, noatu e maata te moni ka pou e ka ngata.

No te marama kore i te Declaration Pledging Faithfulness, tetai aronga e noo ra i te ngai ka rauka te tika kia kopae, kua ui mai no runga i te taina anga i taua koreromotu ra kia kore e kaimoumou i to ratou taime e ta ratou moni.

No runga i te turanga o te tane e te vaine i runga akenei, te noo akaturi ra raua, ka inangaro ra i te akaipoipo. Kare tetai e tetai i akaipoipo ana; kia tau ki te Tuatua a te Atua kare raua e araiia. Kareka ra, i raro i te ture kare o te tane tikaanga kia noo i taua enua ra, e kare te kavamani e akamana i te akaipoipo o tetai tangata tuitarere. (Roto i te au enua e manganui ka akatika te aronga mana i tetai akaipoipoanga noatu kare o tetai me kore o raua roa ai tikaanga ki reira.) I roto i te turanga e uriuriia nei, e akanoonooanga ta te enua no te kopae. No reira, kare e inangaroia kia taina i te Declaration Pledging Faithfulness. E akamanako ra e no teia nga tokorua, kare mei te mea e ka anoanoia tetai pepa kopae no tetai e tetai. Ka rauka ua kia akaipoipo raua. No te mea ra e kare te tane e tikaia e te ture kia noo i reira, ka akapeea i reira e rauka ai ia raua kia akaipoipo? Penei ka inangaroia raua kia aere ki tetai enua ke te ka akatikaia tona turanga. Me kore, penei ka rauka rai ia raua kia akaipoipo i roto i te enua e noo ra raua i teianei, me aere aia ki te ture kia akamanaia tona turanga.

Ae, ka rauka i nga tokorua kia akarotai i to raua oraanga ki to te Atua au turanga e ki to te ture a Kaisara. (Mare. 12:17; Roma 13:1) Te irinakiia nei e ka akapera rai raua. A muri ake i reira, penei ka tau raua kia papetitoia.​—Ebe. 13:4.