1. Eaa tei akariro i te angaanga tutu aere ei mea ngata i te rave?

TE AKAMATA anga te iti tangata o Iehova i te tutu aere i te tuatua meitaki mei te 130 mataiti i topa, kua aro atu ratou i te au turanga ngata. * (Akara i te tataanga rikiriki i raro.) Mei te au Kerititiano rai i te anere mataiti mua, e pupu meangiti ua ratou e kua akakitekite ratou i tetai karere kare i marekaia e te maataanga o te tangata. Kua manako tetai pae e kare ratou i apii meitakiia. Muri mai, i te uriia anga a Satani ki te enua nei, kua takinokinoia ratou. (Apokalupo 12:12) E mei taua tuatau ra, kua tutu aere ratou i te “tuatau openga” tei “kino maata.”​—2 Timoteo 3:1.

2. Eaa ta Iehova i rave ei tauturu ia tatou kia tutu aere?

² Inara kua tauturu a Iehova i tona iti tangata. Kua inangaro aia ia ratou kia tutu aere i te tuatua meitaki ki te ao katoa, e kare aia e akatika i tetai ua atu apinga kia tāpu i taua angaanga  ra. Kua tauturu aia i tona iti tangata kia akamori iaia ma te tau meitaki na te akatakake anga ia ratou mei te akonoanga pikikaa. Kua rave katoa aia i te reira ki te ngati Iseraela i mua ana na te akamatara anga ia ratou mei to Babulonia mai. (Apokalupo 18:1-4) Ka riro ta Iehova e apii maira ia tatou ei mea puapinga no tatou uaorai. Te tauturu nei aia ia tatou kia noo au ua tetai ki tetai, e te tereni nei aia ia tatou kia apii i te tangata no runga iaia. (E tatau ia Isaia 48:16-18.) Noatu e na Iehova e arataki i ta tatou angaanga, kare aia e taui ua ana i te au turanga o te ao nei ei tauturu ia tatou kia tutu aere. E tika, kua riro tetai au tupuanga i roto i teianei ao ei akamāmā mai i te angaanga tutu aere. Noatu ra ka takinokinoia tatou e ka aro atu i te au manamanata mei to Satani ao. Na roto i te tauturu a Iehova, ka rauka ia tatou i te tutu aere.​—Isaia 41:13; 1 Ioane 5:19.

3. Akapeea te totou a Daniela i te akatupuia anga?

³ Kua totou a Daniela e i te tuatau openga, ka maata te tangata te ka mārama i te tuatua mou o te Pipiria. (E tatau ia Daniela 12:4.) I mua ua ake i “te tuatau openga,” ka tauturu a Iehova i tona iti tangata kia mārama i te au apii puapinga o te Pipiria e kia kopae i te au apii pikikaa a Kerititome. I teia tuatau, te apii nei tona iti tangata i te tuatua mou Pipiria takapini i teianei ao. Te taka ua ra e kua tupu te totou a Daniela. Vaitata rai i te varu mirioni tangata tei kite i te tuatua mou e tei apii i te reira ki etai ke. No reira, eaa tei tauturu i te iti tangata o Iehova kia tutu aere ki te ao katoa?

4. Tae mai ki te mataiti 1900, eia au reo i uriia ai te Pipiria?

⁴ I teia tuatau e maata te tangata e Pipiria ta ratou e kua riro te reira ei tauturu ia tatou kia apii i te tuatua meitaki kia ratou. Inara kare ko teia te turanga i mua ana. No te au anere mataiti, kare te au arataki akonoanga o Kerititome e inangaro i te tangata kia tatau i te Pipiria. Kua takinokino ratou i te aronga e tatau ra i te Pipiria e kua tamate i tetai pae tei uri i te Pipiria. Inara i te au mataiti 1800, kua uri e kua nenei tetai au akatereanga i te Pipiria katoa me kore tetai au tuanga o te Pipiria i roto i te 400 reo. Tae mai ki te mataiti 1900, e maata te tangata e Pipiria ta ratou. Noatu teia, kare ratou e mārama i ta te reira e apii maira.

5. Eaa ta te Au Kite o Iehova i rave kia uri i te Pipiria?

⁵ Kua kite te iti tangata o Iehova e ka anoanoia ratou kia akakitekite aere i ta te Pipiria e apii maira, e ko teia ta ratou i rave. I te akamataanga, kua taangaanga ratou i te au urianga Pipiria tei rauka, e kua oronga ratou i te reira ki te tangata. Mei te mataiti 1950, kua nenei ratou i te katoaanga me kore tetai tuanga ua o te New World Translation of the Holy Scriptures i roto i te 120 reo. I te mataiti 2013, kua nenei ratou i te urianga ou o te New World Translation i roto i te reo Papaa. E māmā ake i te mārama i teia Pipiria e te uri i te reira i roto i te au reo ke. E me taangaanga tatou i tetai Pipiria ta te tangata ka mārama, e māmā ua i reira i te apii i te tuatua mou kia ratou.

6, 7. (a) Eaa te au tamaki tei tupu i te 100 mataiti i topa? (e) I tetai au enua, akapeea te tuatau au i te tauturu anga ia tatou kia tutu aere?

⁶ I te 100 mataiti i topa, e maata te au tamaki i tupu, kapiti mai te nga tamakianga e rua o te ao nei. E mirioni ua atu tangata i  mate. No reira, na roto i teea mataara i tupu ei te au, e akapeea te reira i te tauturu anga i te iti tangata o Iehova kia tutu aere? I te tuatau o te tamaki rua o te ao, na te taeake ko Nathan Knorr e akaaere ra i te Au Kite o Iehova. I ko i tetai uruoaanga i te mataiti 1942, kua oronga aia i tetai akoanga puapinga te tumu tuatua, “Te Au​—Ka Vai ua Ainei?” Kua akamārama te Taeake Knorr i te totou i roto ia Apokalupo pene 17, e kua akapapu aia e kare a Aramakito i tae mai ake. Muri ake i te tamaki, ka tupu te tuatau no te au.​—Apokalupo 17:3, 11

⁷ E tika, kare te aiteanga e i muri ake i te tamaki, ka tupu te au i te au ngai katoatoa. Muri ake i te tamaki rua o te ao, e mirioni ua atu tangata i mate i roto i te au tamaki ke. Inara i roto i te au enua e manganui, kua tupu tetai tuatau au e kua rauka i te iti tangata o Iehova i te tutu aere. Eaa tei rauka mai? I te tuatau o te tamaki rua o te ao, kare te numero o te Au Kite o Iehova i taeria ki te 110,000. Inara i teia tuatau, kua vaitata ki te varu mirioni Au Kite o Iehova! (E tatau ia Isaia 60:22.) Ae, me tupu te tuatau au, ka rauka ia tatou i te tutu i te tuatua meitaki ki te tangata e manganui.

8, 9. Eaa i māmā ai i te teretere aere, e eaa teia i riro ei ei tauturu i ta tatou angaanga?

⁸ Te akamataanga te iti tangata o Iehova i te tutu aere i Marike, kare i te mea māmā no ratou i te teretere aere. I te mataiti 1900, mei te 21 mataiti i muri ake i te nenei anga i te Watch Tower mua, mei tetai 8,000 motoka i roto i taua enua ra e kare e meitaki ana te au mataara. Inara i teia tuatau, tere atu i te tai e te āpa pirioni motoka i te ao katoa e e maata te au mataara meitaki. No reira ka rauka ia tatou i te aere na runga i te motoka e te au mataara i te tutu aere ki te tangata i roto i te au ngai mamao e te au ngai e ngata me taeria. Inara, me te noo ra tatou i tetai ngai e ngata i te teretere aere e e mamao te ngai ka aere na raro ua, ka rave tatou i ta tatou ka rauka i te tutu aere ki te tangata i te au ngai ravarai.​—Mataio 28:19, 20

⁹ E taangaanga katoa ana tatou i te au ravenga tukeke no te teretere aere. E tuku ana tatou i te au Pipiria e te au puka ki te au enua ke na runga i te toroka, te paʼi, e te rerue. No reira i roto i tetai nga epetoma ua, ka rauka ia tatou i te tuku i te au puka ki te au taeake e te au tuaine i te au ngai mamao. E na runga ana te au akaaere kotinga, te au taeake i roto i te Kumiti Manga e te au mitinari na runga i te pairere kia rave i te akoanga i ko i te au uruoaanga e kia tauturu i te au putuputuanga. Ko te au taeake o te Pupu Akaaere e tetai atu taeake no ko mai i te opati maata o te Au Kite o Iehova, e na runga ana ratou i te pairere ki te au enua e manganui ei akamaroiroi e ei tereni i te au taeake e te au tuaine. E tauturu ana teia au ravenga pouroa i te iti tangata o Iehova kia taokotai.​—Salamo 133:1-3.

10. Eaa te tumu i tuatuaia ai te reo Papaa takapini i teianei ao?

¹⁰ I te anere mataiti mua, e maata te tangata i roto i te pa enua o Roma tei tuatua i te reo Ereni. I teia tuatau, e maata te tangata i te ao katoa e tuatua ra i te reo Papaa. Te akakite maira te puka English as a Global Language e, mei te 25 patene o te tangata takapini i teianei ao e tuatua ra me kore e mārama ra i te reo Papaa. E maata te tangata e apiiia ra i te reo Papaa no te mea e tuatuaia ana teia reo i te ao katoa i roto i te angaanga pitiniti, te angaanga poritiki, te taieni, e te vai atura.

11. Akapeea te reo Papaa i te tauturu anga i te rave i te angaanga a te Au Kite o Iehova?

¹¹ Kua tauturu te reo Papaa i te akatotoa i te tuatua meitaki. I mua ana, kua neneiia ta tatou au puka i roto i te reo Papaa na mua. E maata te tangata tei rauka i te tatau i te au puka no te mea e tuatuaia ana te reo Papaa i te ao katoa. E tuatua katoaia ana te reo Papaa i ko i te opati maata o te Au Kite o Iehova. Ko te au taeake e te au tuaine no te au enua ke mai tei mārama i te reo Papaa, te tereniia ra ratou i ko i te au apii i Patterson, New York.

12. Eia reo tei uriia ta tatou au puka, e i akapeea te au porokaramu komupiuta i te rave anga i teia?

¹² Inara, e apainga ta tatou kia tutu i te tuatua meitaki ki te au tangata i te ao katoa. Ko teia te tumu i uri ei tatou i te au puka ki roto i te 700 tuma reo. Akapeea i rauka ai i te rave i teia? Kua tauturu te au komupiuta e te au porokaramu komupiuta mei te MEPS rai i te rave i te angaanga uri reo. Tei tupu mai, te mārama ra te Au Kite o Iehova i te reo mā o te tuatua mou Pipiria e te taokotaiia ra ratou.—E tatau ia Zephania 3:9.

13, 14 Akapeea te au ture e te au tukuanga tika a te akavaanga i te tauturu anga ia tatou?

¹³ Kua tauturu te au ture a Roma i te au Kerititiano i te anere mataiti mua i te tutu aere. I teia tuatau katoa, te tauturu ra te au ture i roto i te au enua e manganui ia tatou kia rave i te angaanga tutuanga. Ei akaraanga, i Marike kua oronga te ture i te tikaanga no te tangata kia iki i ta ratou uaorai akonoanga, kia akakitekite i ta ratou i irinaki, e kia uipa kapiti. Te aiteanga, ka akatikaia kia raveia ta tatou au  uipaanga e kia tutu aere i roto i taua enua ra. Kua akatika katoaia tatou kia akaaere i te angaanga tutuanga i te ao katoa mei ko mai i to tatou opati maata i Marike. E tika rai, i tetai au taime kua anoanoia tatou kia aere ki te au akavaanga ei paruru i to tatou tikaanga kia tutu i te tuatua meitaki. (Philipi 1:7) E me tauta te au akava i roto i teia ngai akavaanga i te akakore i to tatou tikaanga kia tutu aere, kua apai tatou i te reira ki te au akavaanga teitei e e maata te taime kua autu tatou.

¹⁴ I roto i te au enua ke, kua aere tatou ki te akavaanga ei paruru i to tatou tikaanga kia akamori ia Iehova e kia tutu i te tuatua meitaki. Me kare ratou i āriki i to tatou tikaanga, kua apai tatou i te reira ki te au akavaanga pa enua mei te European Court of Human Rights. I roto ia Tiunu 2014, e 57 oro anga ta tatou i autu atu i roto i teia ngai akavaanga, e ka anoanoia te maataanga o te au enua i Europa kia akono i te tukuanga tika o te reira akavaanga. Noatu e ‘e makitakitaia mai tatou e te pa enua ravarai,’ kua akatika te au ture i roto i te enua e manganui ia tatou kia akamori ia Iehova.​—Mataio 24:9.

15. Akapeea te au ravenga no te neneianga i meitaki mai ei, e akapeea teia i te tauturu anga ia tatou?

¹⁵ Na te au ravenga ou no te neneianga i tauturu ia tatou kia tutu i te tuatua meitaki ki te au tangata e manganui. No te au anere mataiti, kua aru te tangata i te ravenga ta Johannes Gutenberg i akamata i te mataiti 1450 no te neneianga. Inara i roto i te 200 mataiti i topa, kua meitaki mai te tu o te au matini no te neneianga. Kua maaniia tetai ravenga ou no te neneianga; e i muri mai, kua viviki te neneianga e kua meitaki atu te reira. Pera katoa, kare e maata te moni i te maani i te pepa e te vaʼi i te au puka. Akapeea teia au tauianga i te  tauturu anga i te nenei i ta tatou au puka? I te mataiti 1879, kua neneiia te Watch Tower mua i roto i te reo Papaa. Kare e tutu, e e 6,000 o teia makatini i neneiia. I teia tuatau, kua neneiia Te Punanga Tiaki i roto i te 200 tuma reo. E au tutu manea e te karakara tei roto i te reira, e e tere atu i te 50,000,000 o teia makatini i neneiia i te au marama tataki tai.

16. Eaa te au ravenga ou tei tauturu ia tatou kia tutu i te tuatua meitaki takapini i teianei ao? (Akara i te tutu mua o teia atikara.)

¹⁶ E maata te au ravenga ou i maaniia i roto i te 200 mataiti i topa tei tauturu i te iti tangata o Iehova kia tutu i te tuatua meitaki. Kua uriuri takere tatou no runga i te teretere aere na runga i te rerue, te motoka, e te pairere. Inara kua taangaanga katoaia te patikara takatakai, te matini taipu, te au apinga no te aronga matapo, te imere, te tereponi, te au nenei, te au apinga no te rekotianga, te au vitio, te ratio, te tivi, te au teata, te komupiuta e te Initaneti no te rave i te angaanga tutu aere. Noatu e kare te iti tangata o Iehova i maani i teia au ravenga ou, te taangaanga ra ratou i te reira kia maani i te Pipiria e te au puka i roto i te au reo e manganui e kia tutu aere takapini i teianei ao. Na roto i teia mataara, mei te mea rai e te inu nei tatou “i te u o te pa enua,” mei ta te Pipiria rai i totou.—E tatau ia Isaia 60:16.

17. (a) Eaa ta tatou i kite no runga i te angaanga tutuanga? (e) Eaa ra a Iehova i inangaro ei ia tatou kia angaanga kapiti kiaia?

¹⁷ Te taka meitaki ua ra e te arataki nei a Iehova i ta tatou angaanga tutu aere. Kua oronga a Iehova i teia angaanga na tatou kare no te mea e kare e rauka iaia i te rave i te reira koia anake ua, mari ra no tona aroa ia tatou e tona inangaro kia angaanga kapiti tatou kiaia. Na roto i ta tatou angaanga tutuanga, te akaari ra tatou i to tatou inangaro nona e te tangata. (Mareko 12:28-31; 1 Korinetia 3:9) Te mataora tikai nei tatou no ta Iehova tauturu anga ia tatou kia tutu i te tuatua meitaki ki te ao katoa. No reira, kia kimi tatou i te au ravenga kia tutu aere no runga ia Iehova e tona Patireia!