Kua anauia au i Queensland, i Autireria, i te 1955. I muri ua ake i te reira, kua akamata toku mama ko Estelle i te apii i te Pipiria ma te Au Kite o Iehova. Kua papetitoia aia i tera mai mataiti, e e 13 mataiti i muri mai kua aere mai toku papa ko Ron ki roto i te tuatua mou. Kua papetitoia au i te 1968 i tetai ngai mamao i Queensland.

Mei toku meangiti anga, e inangaro ana au i te au puka e te au reo. Me aere toku nga metua i te teretere, ka noo au ki muri i te motoka, ka tatau i tetai puka. Penei te riri ua ra toku nga metua e kare au e akarakara aere ana. Inara no toku inangaro i te tatau puka i meitaki ei au i te apii. E maata taku au tarere i re mai i toku taime i te apii tuarua i Glenorchy, i Tasmania.

I te reira tuatau, kua anoanoia au kia tuku i toku manako puapinga. Ka āriki ainei au i tetai oronga anga apii tutakiia no te aere ki te apii teitei? Noatu e e inangaro toku i te au puka e te apii, te mareka nei au no tei apii mai toku mama iaku kia maata atu toku inangaro ia Iehova i tetai tangata me kore i tetai ua atu apinga. (1 Korinetia 3:18, 19) Ma te tika anga a toku nga metua, kua manako au e me oti taku apii, ka akaruke au i te apii e ka akamata i te painia. Kua rave au i teia i roto ia Tianuare 1971, i toku 15 mataiti anga.

No te varu mataiti i muri mai, kua rauka iaku te akameitakianga kia painia i Tasmania. I te reira  tuatau, kua akaipoipo au i tetai tamaine purotu no Tasmania mai, ko Jenny Alcock tona ingoa. E ā o maua mataiti te tavini kapiti anga ei painia takake i te au taoni mamao o Smithton e Queenstown.

I te 1978, kua teretere maua ko taku vaine ki Port Moresby, i Papua New Guinea, ki tetai uruoaanga pa enua. Kua maara tikai iaku tetai mitinari e oronga ra i te ako anga i te reo Hiri Motu. Noatu e kare au i mārama ana i tana e tuatua ra, kua akamata au i te inangaro kia riro mai ei mitinari, te apii i te reo ke, e kia rauka te akamaroiroi i te au taeake e kia oronga i tetai ako anga i to ratou reo. I reira toku kite anga e ka taangaanga au i toku inangaro i te reo no te tavini ia Iehova.

I to maua tae anga ki te kainga, mei teaa atura to maua rekareka i te pati angaia mai maua kia tavini ei mitinari. Kua tae maua ki Funafuti, i Tuvalu, ia Tianuare 1979. E toru rai papuritia i papetitoia i te katoa anga o Tuvalu.

Kare i te mea māmā ua i te apii i te reo Tuvalu. Okotai rai puka i te reira reo, ko te “Koreromotu Ou.” Kare e au tikinari e kare e au apii no te reo, no reira kua tauta maua i te tamou e 10 ki te 20 kupu ou i te au rā tataki tai. Kare i roa ana, kua kiteaia mai e kare maua e mārama ana i te aiteanga tikai o te maata anga o te au kupu ta maua e apii ra. I to te tuatua anga ki te tangata e e tarevake te au peu temoni, te tuatua ra maua kia ratou e auraka e taangaanga i te au paunu vaito e te au rakau tokotoko! Inara kua anoanoia maua kia tauta i te apii i te reo no te mea e maata ta maua au apii Pipiria i akamata. Kua roa te au mataiti i muri mai, kua akakite mai tetai o te aronga i apiiia i te Pipiria e: “Rekareka tikai matou e kua kite koe i to matou reo i teianei. I te akamata anga, kare rava matou i mārama ana i taau e tuatua ra!”

Inara e apinga tetai tei tauturu tikai ia maua kia apii viviki atu i te reo. Mei te mea e kare e ngai tarau kua noo maua ki roto i tetai ngutuare o te Au Kite i roto tikai i te tapere. Kua anoanoia maua kia tuatua i te reo Tuvalu i te au ngai ravarai, kapiti mai i te kainga. I te kore anga maua e tuatua Papaa no tetai tuatau roa, kua kite mai maua e kua riro mai te reo Tuvalu e ko to maua reo tikai.

I muri ake i to maua tae anga mai, e manganui tei akaari i te inangaro no te tuatua mou. Inara eaa ta maua ka apii kia ratou? Kare a maua puka i to ratou reo. Akapeea ratou me rave i te apii na ratou uaorai? Me akamata i te aere mai ki te au uipaanga, eaa te au imene ta ratou ka imene, e akapeea ratou me oronga i te au ako anga, e akapeea e rauka ai ia ratou i te akapapa no te au uipaanga? Akapeea ake ratou ka papetitoia ai? Te anoano ra teia au tangata akaaka  i te au puka i to ratou uaorai reo ei apii ia ratou no runga ia Iehova! (1 Korinetia 14:9) Kua manako maua e, ‘Ka rauka ainei tetai au puka i te reo Tuvalu, i te mea e i raro ake i te 15,000 tangata e tuatua ra i te reira?’ Kua pau mai a Iehova i taua au uianga ra, te akapapuanga e rua apinga: (1) Te inangaro ra Aia i te tangata i “te au enua mamao i taatai ra” kia apii no runga iaia, e te (2) te inangaro ra aia i te aronga e manakoia ra e to teianei ao e e “au tangata akaaka e te ao” kia kimi i te akapuanga i roto i tona ingoa.​—Ieremia 31:10; Zephania 3:12.

I te 1980, kua tuku te opati manga ia maua kia uri i te au puka i te reo Tuvalu. Kua akamata maua i te angaanga, noatu e kare maua i kite meitaki ana i te reo. (1 Korinetia 1:28, 29) I te akamata anga, kua oko mai maua i tetai matini takere no ko mai i te kavamani no te nenei i te au puka no ta matou au uipaanga. I muri mai, kua uri katoa maua i te puka Te Tuatua-Mou te Ka Arataki ki te Ora Mutukore i te reo Tuvalu e kua nenei i te reira i runga i teia matini meangiti. Te maara nei rai iaku te aunga kino o te inika, pera katoa te vera kino tei riro ei mea ngata rava i te nenei i teia au puka. I te reira taime kare e uira!

Kare i te mea māmā ua i te uri ki te reo Tuvalu no te mea kare e tikinari no te akara i te au kupu e kare e au puka Tuvalu no te kimikimi atu ki roto. Inara kua rauka mai te tauturu tei anoanoia na roto i te au mataara ke atu. I tetai popongi kua tarevake ua au i te aere ki te kainga o tetai tangata tei patoi mai i te tuatua mou. E tangata pakari teia e puapii aia i mua ana, kua akamaara mai aia iaku, eiaa e oki akaou ki tona kainga. E oti, kua karanga aia e: “Okotai ua apinga taku ka inangaro i te taiku atu. I roto i ta kotou urianga, e putuputu roa kotou i te taangaanga i te aerenga tuatua kua tupu takere. Kare te reira e taangaanga putuputuia ana i te reo Tuvalu.” Kua uiui atu au ki tetai pae, e kua tano rai tana. No reira kua rave matou i te au taui anga no te akameitaki atu i ta matou urianga. Kua umere tikai au no tei oronga mai a Iehova i teia tauturu na roto i tetai tangata tei patoi i te tuatua mou inara te tatau ra i ta tatou au puka!

Te apinga mua ta matou i oronga ki te tangata i te  reo Tuvalu ko te patianga ki te Akamaaraanga. E oti kua rauka mai te aenga pepa Kingdom News Nu. 30, tei tukuia i te taime o te mea Papaa. Mei teaa atura to matou mataora i te oronga i tetai apinga ki te tangata i to ratou uaorai reo! Kare i roa i muri mai, kua rauka katoa tetai au poroutia e te au puka i te reo Tuvalu. I te 1983, kua akamata te manga Autireria i te nenei i Te Punanga Tiaki i te reo Tuvalu. E 24 kapi i roto i te makatini e kua tukuia mai i te au toru marama. Kua reka ainei te au tangata i Tuvalu i teia au puka e te au makatini? Ae, no teaa, no te mea e reka ana ratou i te tatau. I te au taime ravarai me tuku matou i tetai puka ou, ka akakite te ratio a te kavamani i te reira ki runga i te nuti, e i tetai taime ko te tua maata te reira no taua rā ra! *​—Akara i te tataanga rikiriki i raro ake.

Akapeea te angaanga uri reo i te raveia anga? Te mea mua, kua tata pouroa matou i te au mea ki runga i te pepa. I reira, e maata to matou taime i te taipu e te taipu akaou i te urianga e tae ua atu ki te taime e papa ai no te tuku ki te manga i Autireria. Na tetai nga tuaine e rua i ko i te manga e taipu takake ana i te papaanga Tuvalu ki roto i te komupiuta, noatu e kare raua e mārama ana i te reo. Inara na te taipu anga i te papaanga tuatua e rua taime e te akaaite atu i te au tuke i runga i te komupiuta kia kore te au tarevake e tupu mai. I reira kua akapapa te manga i te au puka, tera te aiteanga ka kapiti ratou i te au papaanga tuatua ki te au tutu. E oti ka tuku mai ratou i teia au kapi akapapaia na roto i te pia mere. Ka akara matou i te reira e oti ka akaoki atu ki te manga no te neneianga.

Kua mako meitaki mai te angaanga uri reo i teianei! I teia taime te taipu ra te pupu uri reo i te papaanga tuatua e ka akatanotano atu i te reira i runga i te komupiuta. Tei matauia, e akapapaia ana te au puka e tetai tangata i taua ngai ra o te pupu. I reira, ka tuku te pupu uri reo i taua au akapapa anga ki te au manga nenei anga na runga i te Initaneti. Kare e anoanoia kia rapurapu atu ki te opati mere no te tuku i te au papaanga urianga na roto i te mere.

I te au mataiti i aereia mai, kua rauka ia maua ko Jenny te au tuanga angaanga tukeke i te au ngai ke ke o te Patipika. Mei Tuvalu mai kua tukuia atu maua ki te manga i Amoa i te 1985. I reira maua i tauturu ei i te uri ki roto i te reo Amoa, te reo Tonga, e te reo Tokelau, pera katoa te tauturuanga i te uri ki te reo Tuvalu. * (Akara i te tataanga rikiriki i raro ake.) E oti, i te 1996, kua tukuia atu maua ki te manga i Viti, te ngai i tauturu ei maua i te angaanga uri reo tei raveia i te reo Viti, Kiribati, Nauru, Rotuma, e te reo Tuvalu.

E umere ua ana au i te aronga uri reo tei inangaro i ta ratou angaanga noatu e kare i te mea māmā ua e ka tupu rai te roiroi. Mei ia Iehova rai, te inangaro tikai nei teia au taeake e te au tuaine tiratiratu i te tangata kia akarongo i te nuti meitaki i to ratou uaorai reo. (Apokalupo 14:6) Ei akaraanga, i te akapapaia anga te urianga o te makatini Punanga Tiaki mua ki te reo Tonga, kua aravei au i te aronga pakari pouroa i Tonga e kua ui koai te ka tau kia tereniia ei tangata uri reo. Kua akakite mai tetai o te aronga pakari e ka akaoti aia i tana angaanga ei tangata maani  motoka i tera mai rā no te akamata viviki ei tangata uri reo. Kua akamaroiroiia au no tona akarongo ketaketa, i te mea e e ngutuare tangata tona e kare ona kite e akapeea e rava ai tana moni no te akono ia ratou. Inara kua akono a Iehova iaia e tona ngutuare tangata, e kua vai tamou aia ki roto i te angaanga uri reo no tetai tuatau roa.

Mei teia aronga uri reo rai, te manako oonu maira te au taeake o te Pupu Akaaere kia uriia te au puka i roto i te au reo ravarai noatu e e iti ua te tangata e tuatua ra i te reira. Ei akaraanga, kua uiia tetai uianga me ka paunaia rai te taime no te uri i te au puka i te reo Tuvalu. Kua akamaroiroi tikaiia au i te tatau i teia pauanga mei ko mai i te Pupu Akaaere: “Kare takiri a matou tumu no te tāpu i te angaanga uri reo i te reo Tuvalu. Noatu e e meangiti ua te au tangata Tuvalu me akaaiteia ki tetai atu au pupu reo ke, te anoano katoia ra rai kia rauka te nuti meitaki i to ratou reo.”

I te 2003, kua tukuia maua ko Jenny mei te Tipatimani Uri Reo i Viti ki te Tipatimani o te au Angaanga Uri Reo i Patterson, i New York. Mei tetai moemoea rai teia kua tupu tikai! Kua riro mai maua ei tuanga no tetai pupu tei turuturu i te urianga o te au puka ki roto i te au reo e manganui. I te rua mataiti e aere atu ia maua i roto i te Tipatimani o te au Angaanga Uri Reo, kua tukuia maua kia tauturu i te tereni i te au pupu uri reo i te au enua e manganui.

Ka oki ana tatou i teianei ki te uipaanga puapinga taku i taiku atu i te akamataanga. I te tae anga ki te mataiti 2000, kua manako mai te Pupu Akaaere e ka anoanoia te au pupu uri reo i te ao katoa kia tauturuia i te rave i ta ratou angaanga. Kare rai te maata anga o te aronga uri reo i aere ake ki tetai apii uri reo. I muri ake i te reira uipaanga ki te Kumiti Tataanga, kua manako te Pupu Akaaere e kia tereniia te aronga uri reo katoatoa i te ao katoa. Ka apiiia te aronga uri reo e akapeea i te mārama i te aerenga tuatua Papaa, e akapeea i te akatikatika i te au manamanata uri reo, e akapeea i te angaanga kapiti ei pupu.

Eaa tei tupu mai mei teia au terenianga katoatoa no te aronga uri reo? Kua mako mai te urianga i teianei. Pera katoa, kua uriia ta tatou au puka ki roto i te au reo e manganui. I te 1979, i to maua tavini anga ei mitinari, tei roto ua te makatini Punanga Tiaki i te 82 reo. Pera katoa, i te maata anga o te au reo kua tae mai Te Punanga Tiaki i nga marama i muri ake i te mea Papaa. I teianei ra te uriia ra Te Punanga Tiaki i roto i te 240 reo, e i te maata anga ia ratou, ka rauka mai te makatini i taua taime rai o te mea Papaa. I teianei, e tere atu i te 700 reo ka rauka i te tangata i te tatau i tetai apinga te ka apii ia ratou kia kite i te tuatua mou i roto i te Pipiria. No tetai au mataiti i topa te akara anga e ngata tikai teia.

I te 2004, kua manako te Pupu Akaaere e e mea puapinga tikai kia rauka te New World Translation i roto i te au reo e manganui e kia rauka vave mai te reira. No te reira tukuanga tika, e maata atu te au tangata i teianei ka tatau i te New World Translation i to ratou reo. E tika, i te 2014, kua rauka teia Pipiria me kore tetai tuanga ua o te reira i roto i te 128 reo, kapiti mai tetai au reo tei tuatuaia i te Patipika Apatonga.

Tetai o toku au akamaaraanga akaperepereia ko te uruoaanga i Tuvalu i te 2011. No tetai tuatau roa, kua tupu tetai tuatau marō kino i te katoa anga o te enua. Kua manako te au taeake kia akakore atu i te  uruoaanga. Inara i te aiai i to matou tae anga, kua akamata i te ua maata. No reira kua raveia ta matou uruoaanga! Iaku uaorai, e āka akameitakianga tikai kia piri ki roto i te tuku anga i te New World Translation of the Christian Greek Scriptures i te reo Tuvalu! Noatu e e meangiti ua te numero o te au taeake e tuatua ra i te reira reo, ka rauka katoa ia ratou teia apinga aroa manea mei ia Iehova. E oti, i te openga o te uruoaanga kua maata akaou te ua! No reira kua rauka i te katoatoa te vai o te tuatua mou pera katoa e maata te vai no te ua.

Te mea mii tikai, kare taku vaine akaperepere ko Jenny i te pae iaku. Kua mate aia i te 2009, i muri ake i te akakoromakianga i te maki cancer no tetai tai ngauru mataiti. Kua pou rai e 35 mataiti to maua akaipoipoanga. Me akatuia mai aia, ka rekareka tikai aia i te kite i teia urianga Pipiria tei tukuia mai i te reo Tuvalu.

Kua akameitaki mai a Iehova iaku ma tetai vaine purotu akaou ko Loraini Sikivou. Kua angaanga kapiti ana a Loraini raua ko Jenny i te Betela i Viti, e e vaine uri reo katoa a Loraini. No reira teia akaou au, e tavini tiratiratu ana maua ko taku vaine ia Iehova e te inangaro nei aia i te reo mei iaku rai!

I te au mataiti i aereia mai, kua kite ana au e akapeea to tatou Metua aroa, ko Iehova, i te akono anga i te au anoano o te tangata i te au reo katoa, noatu e e meangiti ua te aronga e tuatua ra i te reira reo. (Salamo 49:1-3) E kite ana au e mei teaa atura te mataora o te tangata me rauka te au puka no te taime mua i to ratou uaorai reo me kore me imene ratou kia Iehova i to ratou reo o te ngakau. I teia au taime ra, e akamanako ana au i to Iehova aroa maata ia tatou. (Angaanga 2:8, 11) Te maara nei rai iaku te tuatua a tetai taeake pakari i Tuvalu, ko Saulo Teasi. I muri ake i tona imene anga i tetai imene Patireia no te taime mua i tona reo, kua karanga aia e, “I toku manako e akakite atu koe ki te Pupu Akaaere e e meitaki atu te tangi anga o teia au imene i te reo Tuvalu i te reo Papaa.”

Ia Tepetema 2005, kua poitirere au i te āriki atu i te akameitakianga kia tavini ei mema no te Pupu Akaaere o te Au Kite o Iehova. Noatu e kare e rauka akaou iaku i te tavini ei tangata uri reo, te akameitaki nei au ia Iehova tei akatika mai iaku kia turuturu ua atu rai i te angaanga uri reo i te ao katoa. Te rekareka nei au i te kite e te akono maira a Iehova i te au anoano o tona iti tangata katoatoa, noatu i te au enua rikiriki i rotopu i te Moana Patipika! Ae, mei ta te tata taramo i karanga ai, “Ko Iehova te ariki; kia rekareka te enua; e te au enua rikiriki e manganui ra, kia mareka ïa.”​—Salamo 97:1.