EAA taau ka iki ei apinga aroa na tetai tangata puapinga tikai? I te tuatau o te Pipiria, kua aite rai te au apinga aunga kakara ki te auro​—e apinga puapinga tikai, kua tau ïa ei apinga aroa na te ariki. * Ko te tumu teia i oronga ai te aronga akara etu i te au apinga aunga kakara ki te ‘ariki o te ngati Iuda.’​—Mataio 2:1, 2, 11

Te taiku katoa maira te Pipiria e i te atoro anga te ariki vaine o Seba ia Solomona, “kua oronga atura aia i te auro na te ariki okotai anere e rua ngauru i te taleni, e te rakau kakara e mea maata, e te toka memeitaki: kare ïa rakau kakara i kitea mei ta te ariki vaine i Seba i o mai na te ariki ra na Solomona.” * (2 Paraleipomeno 9:9) Kua tuku katoa atu te au ariki i te rakau kakara kia Solomona ei apinga aroa.​—2 Paraleipomeno 9:23, 24

Eaa ra teia au apinga aunga kakara i puapinga ai e i oko maata ai i te tuatau o te Pipiria? No te mea kua taangaangaia te reira no te akamanea, no te au pure akonoanga, e i te tanumanga me mate tetai tangata. (Akara i te pia “Taangaanga Anga i te au Apinga Aunga Kakara i te Tuatau Pipiria.”) No te maata o te tangata e oko ra i te au apinga aunga kakara, e apinga oko maata teia e te maata i te angaanga i te apai aere i te reira.

I te tuatau o te Pipiria, kua tupu tetai au rakau aunga kakara i te O i Ioridana. Inara, tetai mai tu apinga aunga kakara kua tukuia mai te reira. E tukeke te au apinga aunga kakara tei taikuia i roto i te Pipiria. Ko te mea matauia koia oki, ko te karakema, te aloe, te rakau kakara, te kinamo, te tapou kakara, e te mura. Kua vai katoa rai te au apinga akareka kai tei tukuia ki roto i te manga, mei te kumino, minete, e te aneto.

Noea mai teia au apinga aunga kakara tikai? I teia tuatau, ka kiteaia te aloe, te kasia, e te kinamo i Tinito, Initia, e Sri Lanka. Ko te mura e te tapou kakara, no ko mai te reira i te au rakau e tupu ra i te ngai metepara mei Arapia tonga ki Somalia i Aperika. Ko te narido, e apinga aunga kakara Initia no te Himalayas mai.

E maata te au apinga aunga kakara te tukuia ra mei Arapia ki Iseraela. No te reira, i te tuatau o te rua e te anere mataiti mua M.T.N., kua akataka mai The Book of Spices e kua riro mai a Arapia “e ko te enua maata no te apai aere i te au apinga mei rotopu i te tua Itinga e te tua Opunga.” Ko te au oire takere, te au punanga, e te au ngai tāpū anga o te aronga teretere i te Metepara i Iseraela tonga, ko te  ngai ïa e oko aere ana te tangata i ta ratou au apinga aunga kakara. I roto i teia au ngai, “e raveia ana te angaanga okooko maata roa atu . . . mei Arapia tonga ki te Metiterenia,” i karanga ai te World Heritage Centre of UNESCO.

E mamao te aere anga o te aronga teretere e apai ra i te au apinga aunga kakara, mei te 1,800 kiro mita te mamao ki Arapia. (Iobu 6:19) Te taiku ra te Pipiria i te pouou o te aronga okooko o Isemaela e apai ra i te au apinga aunga kakara, mei te “kai kakara, e te balama, e te mura” mei Gileada ki Aiphiti. (Genese 37:25) Kua oko atu te tamariki tamaroa a Iakoba i to ratou teina ko Iosepha ei tuikaa ki teia aronga nei.

Na te aronga okooko o Arapia i akatere i te maataanga o te okookoanga apinga aunga kakara no te au anere mataiti. Ko ratou te aronga okooko anake o te au apinga aunga kakara no te pa enua Asia, mei te kasia rai e te kinamo. Ei arai i te pa enua Metiterenia mei te akanoo anga i te okooko tika anga atu ki te tua Itinga, kua akatotoa te au Arapia i te au tua maani ua e ka tupu mai te kino mei teia au apinga aunga kakara. Te ngai tikai no reira mai te au apinga aunga kakara “penei ko te kite muna rava atu ia tei manakoia mai,” kia tau ki The Book of Spices.

Eaa te au tua maani ua ta te au Arapia i akatotoa? Kua tuatua mai a Herodotus, e tangata Ereni tata puka no te rima anere mataiti M.T.N., no runga i te au tua maani ua no te au manu rere taae e maani ra i te au koanga mei te rakau o te kinamo i runga i te mato teitei. Kua tata aia e e rauka mai ei teia apinga aunga kakara, ka tuku te tangata i te au potonga kiko manu i te ope i raro i te mato. Ka rere mai te au manu e ka tari maata i te au potonga kai ki te au koanga, e  oti ka topa pu ua te koanga ki raro. I reira ka koʼi te tangata i te pākiri o te kinamo, e oti ka oko ratou i te reira ki te aronga okooko. Kua totoa maata teia au tua. E no te “tuatua maani ua no te kino ka tupu mei te aaki anga i te reira [te kinamo], e ākā moni me okoia te reira,” i karanga ai The Book of Spices.

I te openga, kua kiteaia mai e e mea maani ua te au tua a te au Arapia e kua ngere atura ratou i ta ratou okooko anga maata. Tae anga ki te anere mataiti mua M.T.N., kua riro mai a Alexandria i Aiphiti ei ngai maata no te angaanga okooko i te au apinga aunga kakara. Te kite anga te au mātarō e akapeea me taangaanga i te au matangi ririnui o te Moana Initia, kua teretere te au paʼi o Roma mei Aiphiti ki Initia. Tei tupu mai, e maata te au apinga aunga kakara tei rauka mai e e māmā i te oko mai.

I teia tuatau, kare te puapinga o te au apinga aunga kakara i aite ki te auro. Kare rava tatou e manako atu e ka tau te au apinga aunga kakara ei apinga aroa na tetai ariki. Tera ra, e mirioni ua atu tangata takapini i teianei ao e taangaanga ana i te reira ei akari pipi me kore ei vai rakau, pera katoa ei apinga akareka kai. E tika, no te kakara o te au apinga kakara, e taangaanga putuputuia ana te tangata i te reira, mei tei taangaangaia ana e tauatini au mataiti i topa.