1, 2. Akapeea te ra i te akatutu anga mai i to Iehova mana kapuaanga?

 KUA tu ana ainei koe i te pae i te ai i tetai po anu? Penei kua tuku koe i toou nga rima i te pae ua i te ai e reka ei i te tu maanaana. Me tu vaitata atu koe, kare te vera e rekaia. Me tu mamao roa koe, ka tupu te reva anu, e ka o ia koe e te anu.

² Te vaira tetai “ai” te akamaana ra i to tatou pakiri i te au ra. Te ka maira taua “ai” mei etai 150 mirioni kiro mita te mamao! a Mei teaa te ririnui i te ra e raukai ia koe te kite atu i to te reira vera mei taua ngai mamao! Inara, te takapini ra te enua i taua tumu vera thermonuclear umere tikai mei te ngai mamao tau ua. Me vaitata atu, ka tae te vai o te enua; me mamao roa, ka toka te reira. I nga turanga kino ka akariro i to tatou paraneta kia kore te ora. Tei puapinga ki te ora i te enua nei, te ma katoa ra e te meitaki ra te marama o te ra, e te mareka uaia ra.—Koheleta 11:7.

3. Te akapapu maira te ra ki teea tuatua mou puapinga?

³ Noatu rai, te manako kore ra te maata anga o te tangata i te ra, noatu rai te irinaki ra to ratou ora anga ki runga i te reira. No reira, kare ratou i marama i ta te ra ka apii mai kia tatou. Te akakite maira te Pipiria no Iehova: “Naau i akonokono i te mārama, e te rā.” (Salamo 74:16) Ae, te akangateitei ra te ra ia Iehova, “ko tei anga i te au rangi e te enua.” (Salamo 19:1; 146:6) Ko tetai ia o te au mea o te rangi ra e manganui te apii maira kia tatou no runga i to Iehova mana kapuaanga ma te maata. Ka akara vaitata ana tatou i etai o teia e oti ka akara atu ki te enua e te ora anga e tupu ra ki reira.

4, 5. Mei teaa te ririnui e te maata i te ra, inara akapeea te reira i te akaaite angaia ki tetai atu au etu?

⁴ Mei taau i kite, e etu to tatou ra. E maatamaata atu ia i tetai au etu te kite ra tatou i te po no te mea, me akaaiteia atu kia ratou, te vaitata maira te reira. Mei teaa te ririnui i te reira? I roto roa i te reira, te vaira e 15,000,000 tikiri Celsius o te ra. Me ka rauka ia koe i te rave atu ia roto roa i te ra e mea meangiti oki e ka tuku mai i te reira ki runga i te enua, kare koe e meitaki i te tu i roto i te 140 kiro mita o taua tumu vera iti ua! I te tekoni okotai, te tuku maira te ra i te ririnui te aiteite ra ki te aruru anga o te au pomu nukiria e au anere ua atu au mirioni te manganui.

⁵ E maatamaata tikai te ra e ka o atu e tere atu i te 1,300,000 o to tatou enua ki roto i te reira. E etu maatamaata tuke ua ake ainei te ra? Kare, kua tapa te aronga apii etu i te reira e ko tetai etu rengarenga meangiti ua. Kua tata te apotetoro ko Paulo “e tu ke oki to tetai etu i to tetai i te kakā.” (1 Korinetia 15:41) Kare  aia i kite e mei teaa te tika tikai o taua au tuatua akauruia. Te vaira tetai etu maatamaata atu e me tukunaia i te ngai tikai o te ra, ka o atu to tatou enua ki roto i te reira. Ko tetai atu etu maatamaata me tukunaia i te ngai o te ra ka atea mamao ki Tatuni—noatu kua mamao taua paraneta mei te enua kua pou i tetai pai mareva e a mataiti i te tae anga ki reira, te teretereanga e tere atu i te 40 taime te viviki mei tetai katiriti tei pupuiia mei tetai pupui ririnui maata!

6. Akapeea te Pipiria i te akakite anga mai i te numero o te au etu e maata tikai mei te akara anga a te tangata?

⁶ Ko tetai mea umere tikai i te maatamaata o te au etu koia oki to ratou numero. Ko te tika, te akakite maira te Pipiria e e maata oki te au etu, kare e rauka i te tareia mei “te one taatai” ra. (Ieremia 33:22) Te akakite mai nei teia tuatua e e maata rava te au etu te ka kitea uaia e te mata tangata. I te mea e,  naringa te tangata tata Pipiria ko Ieremia i akara ki runga i te rangi i te po e kua tauta i te tare i te au etu te ka kiteaia atu, ka rauka ua iaia i te tare penei e toru tauatini me kore e tere atu, ko te reira ua oki te ka rauka i te mata tangata i te akara atu i tetai po marama. Penei ka aite taua numero ki te one i roto i tetai kapu rima. Inara, ko te tika, e maata tikai te numero o te au etu, mei te one taatai rai. b Ka rauka iaai te tare i taua numero?

7. (a) Eia au etu i roto i to tatou vananga etu me kore te numero o te au vananga etu i roto i te ao rangi e pini ua ake?

⁷ Te pau maira a Isaia 40:26 e: “Ka nānā na i to kotou mata ki runga, ka akara: naai te reira i anga? te arataki ra aia i taua au nuku ra ki vao ma te tatauia: kua tapa anakeia to ratou au ingoa e ia.” Te na ko ra a Salamo 147:4 e: “Kua ope te au etu i te tatauia e ia.” Eia ‘au etu i tatauia’? Kare te reira i te ui anga mama ua. Kua manako te aronga apii etu e te vaira e tere atu i te 100 pirioni etu i roto ua i to tatou vananga etu Tarava. c Karanga tetai pae e maata atu te vaira. Inara ko to tatou tetai o te au vananga etu e manganui, e e maata atu tetai kua ki i te au etu. Eia au vananga etu e vaira? Kua tare te aronga apii etu te vaira e anere ua atu au pirioni, e te au tirioni. Te akaraanga kare e rauka i te tangata i te akataka i te numero tikai o te au vananga etu, kare katoa te numero tikai o te au pirioni etu i roto ra. Inara, kua kite a Iehova i taua numero. Pera katoa, kua tapa aia i te ingoa ki te etu tataki tai!

8. (a) Akapeea koe me akamarama i te maata o te vananga etu Tarava? (e) Na roto i teea au ravenga ta Iehova ota anga i te au aerenga o te au pupu i te rangi ra?

⁸ Ka akamaata uaia to tatou tu mataku ua me akamaaraara  tatou i te tu maatamaata o te au vananga etu. Kua manakoia te maata o te vananga etu Tarava e vaitata atu i te 100,000 mataiti marama. Ka akamanako ana i tetai ara marama e tere viviki ra e 300,000 kiro mita i te tekoni okotai. Ka pou i taua ara marama e 100,000 mataiti kia tikoti i to tatou vananga etu! E e maatamaata atu tetai au vananga etu i to tatou. Te akakite maira te Pipiria ia Iehova “te oora anga i te au rangi” maatamaata mei te kakau rai. (Salamo 104:2) Te akaaere katoa ra aia i te teretere anga o teia au mea angaia ra. Mei te mea iti roa o te pupu etu ki te au vananga etu maatamaata roa atu, te neke aere ra te au apinga ma te tau ki te au ture natura tei akanooia e tei taangaangaia e te Atua. (Iobu 38:31-33) No reira, kua akaaite te aronga taineti i te tereanga tau o te au pupu i te rangi ra ki te akanoonoo anga i te ura parei! Ka akamanako, i reira, i Tei anga i teia au mea. Kare ainei koe e umere i te Atua tei rauka iaia taua mana kapuaanga ma te maata ra?

9, 10. Akapeea te vai anga o te mana o Iehova i roto i te akanoo anga i to tatou akatere anga solar, Tiupita, te enua, e te marama?

⁹ Ka kitea uaia to Iehova mana kapuaanga i roto i to tatou kainga, te enua. Kua tuku meitaki aia i te enua ki roto i teia ao maata katoa e pini ua ake. Kua irinaki etai aronga taineti e ka riro mai tetai au vananga etu e manganui ei ngai kare e tau ki tetai paraneta akatupu i te ora mei to tatou rai. I te akaraanga kua akapapaia te maata anga o to tatou vananga etu Tarava kia kore e ora i reira. Kua ki te vananga etu maata i te au etu ra. Te teitei ra te reitiatini, te matauia ra te u anga i rotopu i te au etu. Te ngere ra tetai vananga etu mamao i te au mea anoanoia e manganui no te ora anga. Kua akanoo meitakiia to tatou akapapaanga etu i rotopu i teia au mea ngata.

¹⁰ Te puapinga ra te enua mei te ngai mamao i taua taime rai te paruruia ra—e te paraneta ko Tiupita. E maata atu i te tauatini taime te maatamaata i te Enua, te taangaanga ra a Tiupita i te gravitation ma te maata. Tei tupu mai? Te ngote ra me kare  te uri ke ra i te au apinga te tere viviki ra i roto i te mareva. Kua tare te aronga taineti naringa kare a Tiupita, te topa anga o te au apinga maata te taa maira ki te enua ka riro e 10,000 taime te kino i to teianei. Tei vaitata mai ki te kainga, kua akapuapingaia to tatou enua ma tetai satellite tuke ua akerai—te marama. E maata atu i tetai mea manea e e “marama i te po,” te akono tamou ra te marama i te enua, i te arara marie anga. Te akatupu ra te arara anga i te au tuatau tuke tuke ma te tau no te enua—tetai apinga puapinga ki te ora anga i konei.

11. Akapeea te mareva o te enua i te akapapa angaia kia riro mai ei paruru meitaki?

¹¹ Te kitea uaia ra to Iehova mana kapuaanga i roto i te au akapapa anga tuke tuke o te enua. Ka akamanako ana i te mareva, te angaanga ra ei paruru meitaki. Te tuku maira te ra i te au vero meitaki e te kino. Me iti mai te au vero kino ki runga i te akapapa anga mua o te mareva, ka akariro te reira i te okitene ei ozone. Aru mai, ka ngote te akapapa anga ozone, i te toenga o taua au vero. Tera te aite anga, kua akapapaia to tatou paraneta ma to te reira uaorai tamaru paruru!

12. Akapeea te aerenga o te vai mareva i te akatutu anga mai i to Iehova mana kapuaanga?

¹² Ko tetai tuanga te reira o to tatou mareva, e au kati tuke tuke kua akatanotano mako ia ei turu i te au mea ora i runga me kare i te pae i te enua. I roto i te au mea umere o te mareva koia oki ko te aerenga o te vai. I te au mataiti taki tai kua taaki te ra, na roto i te ngote anga i te vai, e tere atu i te 400,000 kupiti kiro mita vai mei te au moana e te au tai o te enua. Kua riro mai te vai ei tiaorangi, tei pupuiia kia teretere mamao e te au matangi. Ko teia vai, kua tamaia e kua akaviivii koreia i teianei, kua topa mai ei ua, ei kiona, e ei aiti, te akarava akaouanga i te au vai. Te tau ra ki ta Koheleta 1:7 e akakite ra: “Te taʼe nei te au kauvai katoa nei ki roto i te tai; kare ra te tai e maringi ke ua atu; te ngai no reira mai te au kauvai ra, te oki akaou nei ratou ki taua ngai rai.” Ka rauka anake ia Iehova te akanoo i taua aerenga.

13. Eaa te kiteanga o te mana o Tei Anga ka kitea e tatou ki roto i te au rau rakau o te enua e te one?

 ¹³ I te au ngai te kitea ra e tatou te ora, te kite ra tatou i te akapapu anga o te mana o Tei Anga ra. Mei te au tumu rakau redwood maatamaata te teitei ra i te au are e 30 taua ki te au mea ora iti ua o te rau rakau e tupu ra i roto i te au moana e te oronga maira i te maata anga o te au okitene ta tatou e akaea nei, te kitea uaia ra to Iehova mana kapuaanga. Kua ki te enua i te au mea ora—te au toke, te fungi, e te au microbe, te angaanga kapipiti ra na roto i te au mataara ngata te tauturu ra i te au rau rakau kia tupu. Ma te tau, te akakite ra te Pipiria no te one e e meitaki to te reira.—Genese 4:12.

14. Eaa te mana te vaira i roto i te atomu iti roa?

¹⁴ Kare e ekoko anga, e “nana [na Iehova] i anga te enua i tona mana.” (Ieremia 10:12) Te kitea uaia ra to te Atua mana i roto i te au mea angaia ma te iti roa atu. Ei akatau anga, ko te au mirioni atomu tei akapapaia ma tetai e tetai kare ia e petetue atu i tetai rouru tangata. E noatu me ka akamaataia atu tetai atomu e kia aite tikai te roa mei tetai are e 14 taua, te aite ra te maata i roto roa ki tetai miti te maata ka kite uaia i runga i te itu taua. Inara, ko taua mea iti i roto roa te tumu o te mana ririnui tei tukunaia mai i roto i te aruru anga nukiria!

15. Na te uriuri anga i te au animara taetaevao tuketuke, eaa te apii anga ta Iehova i ako atu kia Iobu?

¹⁵ Ko tetai atu akapapu anga taka meitaki o te mana kapuaanga o Iehova te kitea uaia ra i roto i te maata o te ora anga animara i te enua nei. Te akapapa ra a Salamo 148 i te au apinga e manganui te akapaapaa ra ia Iehova, e te kapiti maira te irava 10 “te au manu, e te au puaka ravarai.” Kia akaari i te tumu e tau ei te tangata kia umere i Tei Anga ra, kua tuatua ana a Iehova kia Iobu no runga i te au animara, mei te riona, te atini momoavao, te puakatoro taetaevao, te Behemota (me kare te hippopotamus), e te Leviatana (te akara anga ko te araketa). Te tumu manako? Me kua va ua te tangata no teia au  mea ora maroiroi, matakuia, e kare e rauka i te akamatauia, akapeea aia me manako no runga i Tei Anga ia ratou?—Iobu, pene 38-41.

16. Eaa te akakeu ra ia koe no runga i etai au manu ta Iehova i anga?

¹⁶ Te taiku katoa ra Salamo 148:10 i te “manu peau.” Ka akamanako ana i te au tu tuke tuke! Kua akakite a Iehova kia Iobu no te renanima, tei ‘kata i te oroenua ma tona katoa ra akaoro.’ E tika, penei e kare e tau i te rere teia manu e 2.5 mita te roa, inara ka rauka te reira i te oro e 65 kiro mita i te ora, te akono anga e 4.5 mita i te oro anga! (Iobu 39:13, 18) I tetai tua, te akapou ra te albatross i te maata anga o tona ora anga i roto i te mareva i te au moana. Te teretere ua ra, ka rauka i teia manu i te oora i tona peau ki etai 3 mita. Penei ka rere aere ua te reira no tetai au ora ma te kore e takapakapa i tona nga peau. Ei tuke anga, e 5 teni mita te roa, ko te rango hummingbird tetai manu meangiti roa atu i te ao. Penei ka takapakapa te reira i tona nga peau e taeria atu ki te 80 taime i te tekoni! Ka rauka i te au hummingbird, te kanapa ra mei te au toka manea, i te neke aere mei te au erikopeta te ka rauka i te rere ki muri.

17. Mei teaa te maata i te toora auika, e eaa to tatou manako taopenga i muri ake i te manako anga no runga i ta Iehova au animara i anga?

¹⁷ Te na ko ra Salamo 148:7 e te “au taae o te moana ra” te akapaapaa ra ia Iehova. Ka akara ana i tei manako putuputuia e ko tetai animara maatamaata roa atu tei ora ana ki runga i teia paraneta, te toora auika. Ko teia taae o te moana e “te au ngai oonu” penei e 30 tuma mita te roaroa. Penei e maata atu i te 30 erepani mamaata te teiaa. Tona arero e maata atu te teiaa i te okotai erepani. Tona pukuatu mei te motoka meangiti rai te maata. Te panapana ra teia mero maatamaata e 9 taime i te miniti—ei tuke anga ki te pukuatu o te hummingbird, penei ka panapana e 1,200 taime i te miniti. E ko tetai o te ara toto o te toora auika e mea maata tikai e ka rauka i tetai tamaiti i te totoro aere i roto i te reira. Papu tikai te akakeu ra to tatou pukuatu ia tatou kia tuatua i te raurau anga tei taopenga i te puka o Salamo: “Ko tei uti i te aʼo ra, kia akapaapaa anake ïa ia Iehova. Alelu Ia.”—Salamo 150:6.

18, 19. Mei teaa te tuke i te au mea ora ta Iehova i anga i te enua nei, e eaa ta te au mea anga ia e apii maira kia tatou no runga i tona tu ngateitei?

¹⁸ Eaa ta tatou ka kite mai mei ta Iehova taangaanga anga i tona mana kapuaanga? Kua va ua tatou i te tuke tikai o te au mea angaia. Kua tuatua tetai tata taramo e: “Tumatatini taau ra angaanga, e Iehova e! . . . Kua ki te enua nei i taau ra apinga.” (Salamo 104:24) Mei teaa te tika! Kua kitea mai e te aronga apii i te au mea ora e e tere atu i te mirioni au mea ora tuke te tu i te enua nei; inara, te tuke ra te au manako penei te vaira e au mirioni ua atu. Penei ka kite atu tetai tangata toroa e kua pou iaia tona tu akamanako akatutu ua. Ei tuke anga, ki ta Iehova au mea anga ia—tona mana kia maani ua e te anga i te au mea ou e te tuke—kare rava e pou.

¹⁹ Te apii maira ta Iehova taangaanga anga i tona mana kapuaanga kia tatou no runga i tona tu ngateitei. Te tuatua “Tei Anga” te akatakake ra ia Iehova mei tetai atu apinga i te ao katoa e pini ua ake, pouroa te reira e mea “angaia.” E pera katoa ta Iehova Tamaiti anau tai, tei tavini ei “pu rave angaanga” i te tuatau o te anga anga, kare roa i tapaia ana e ko Tei Anga me kare te tauturu i Tei Anga i roto i te Pipiria. (Maseli 8:30, NW; Mataio 19:4) Mari ra, koia te ‘tama mua o te au mea  ravarai i angaia ra.’ (Kolosa 1:15) To Iehova turanga e ko Tei Anga te oronga ra kiaia te tika tikai kia rauka te mana ngateitei tau ki runga i te ao katoa e pini ua ake.—Roma 1:20; Apokalupo 4:11.

20. Na roto i teea tu to Iehova noo ua anga mei te akamutu anga o tana angaanga kapuaanga i te enua?

²⁰ Kua akamutu ainei a Iehova i te akono i tona mana kapuaanga? E tika, kua akakite te Pipiria i te akamutu anga a Iehova i tana angaanga kapuaanga i te ra ono, “e noo ua iora aia i te ra itu i tana katoa ra angaanga, i tana i anga ra.” (Genese 2:2) Kua akakite mai te apotetoro ko Paulo e ko teia “ra” itu e tauatini mataiti te roa, no te mea te rave uaia ra te reira i tona tuatau. (Ebera 4:3-6) Inara ko te aiteanga ainei o te “noo ua” e kua akamutu a Iehova i te angaanga? Kare, kare a Iehova e akamutu ana i te angaanga. (Salamo 92:4; Ioane 5:17) Te taiku ra, i reira, tona noo ua anga ki te akaangaroi anga mei tana angaanga i anga no te enua ra. Inara, ko tana angaanga no te akatupu anga i tona akakoroanga, te rave tamou uaia ra ma te kore i tamanataia. Kua kapiti mai ki roto i taua angaanga te akauru anga o te au Tuatua Tapu. Kua o mai ki roto i tana angaanga te akatupu anga i te “mea anga ouia,” ra te ka uriuriia i roto i te pene 19.—2 Korinetia 5:17, NW.

21. Akapeea to Iehova mana kapuaanga i te akakeu anga i te au tangata pikikaa kore e tuatau ua atu?

²¹ Me tae to Iehova ra akaangaroi anga ki te openga, ka rauka iaia i te akakite no tana au angaanga i te enua “te meitaki roa ra,” te aite ra mei tana i rave i te openga o te ra ono o te angaanga kapuaanga. (Genese 1:31) Akapeea aia me iki i te akono i tona mana kapuaanga kotinga koreia i muri akera te vaira kia kiteaia. I tetai ua atu tu, ka akapapuia tatou e ka va ua tatou no runga i to Iehova taangaanga anga i tona mana kapuaanga. E tuatau ua atu, ka apii maata atu tatou no runga ia Iehova na roto i tana i anga ra. (Koheleta 3:11) Ko te maata atu i ta tatou e apii ra no runga iaia, te oonu maata ia o to tatou tu mataku—e ka vaitata oki tatou te akavaitata anga ki Tei Anga Mekameka ia tatou.