PENE 13
“Ko te Ture a Iehova Kare e Apa”
1, 2. Eaa ra te au tangata e manganui i manako kore ei i te ture, inara akapeea tatou i te akamanako anga i ta te Atua au ture?
“E VAARUA oonu ope kore te ture, te apuku ra . . . te reira i te au apinga pouroa.” Kua kiteaia taua tuatua i roto i tetai puka tei neneiia i te 1712. Kua tuatua mareka kore te tangata tata i te akatere anga ture i roto i te reira kua akaroaroa te au akavaanga kia akatikatikaia i roto i te au ngai akavaanga no tetai au mataiti, te akakore anga i te moni mei te aronga kimi i te tuatua tau. I roto i te au enua e manganui, e ngata tikai te akatereanga i te pae ture e te akavaanga, tei matauia ma te tuatua tau kore, te papaki tai, e te akono tau kore, te riri anga i te ture te totoa maata ra.
2 Ei tuke anga, ka akamanako ana i teia au tuatua tei tataia i etai 2,700 mataiti i topa: “Te maata rava nei toku inangaro i taau ra ture!” (Salamo 119:97) Eaa ra te tata taramo i manako pakari ei? No te mea ko te ture tana e akapaapaa ra kua akamata maira, kare mei tetai kavamani noa ua, mari ra ma te Atua ko Iehova. Ia koe e apii nei i ta Iehova au ture, penei ka manako akapera mai koe mei te tata taramo rai. Ka oronga mai taua apiianga i te kite oonu kia koe i roto i te manako maata o te akavaanga i te ao katoa e pini ua ake.
Te Tuku Ture Teitei Roa Atu
3, 4. Na roto i teea au mataara i riro ei a Iehova e ko te Tuku Ture?
3 “Okotai oki tumu o te ture,” i akakite mai ei te Pipiria. (Iakobo 4:12) E tika, ko Iehova anake te Tuku Ture mou. E pera te neke aere anga o te au pupu i te rangi ra kua akaaereia e tana “au ture o te rangi.” (Iobu 38:33) Te akaaere katoaia ra ta Iehova au angera tapu e manganui e te ture tu-Atua, kua akapapaia oki ratou ki roto i te au turanga tamou e te tavini ra i raro ake i te akauenga a Iehova ei au minita nona.—Salamo 104:4; Ebera 1:7, 14.
4 Kua oronga mai a Iehova i te ture ki te au tangata katoa. E akava ngakau to tatou taki tai, e akaata anga o to Iehova tu tuatua tau. E ture i roto roa, ka rauka i te akava ngakau i te tauturu ia tatou i te akataka i te tika mei te tarevake. (Roma 2:14) Kua akameitakiia to tatou nga metua mua ma te akava ngakau tiama, no reira kua umuumuia e raua i te au ture tokoiti ua. (Genese 2:15-17) Inara, te anoano maata atura te tangata apa ua, i te au ture ei arataki iaia i roto i te raveanga i to te Atua anoano. Kua rauka i te au pateriareka mei ia Noa, Aberahama, e Iakoba te au ture mei te Atua ko Iehova e kua oronga atu i teia ki to ratou au ngutuare tangata. (Genese 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Kua riro a Iehova ei Tuku Ture na roto i tetai tu maata atu i te orongaanga aia ki te iti tangata o Iseraela i tetai papaanga Ture na roto ia Mose. Te oronga mai nei teia akapapa anga ture i te kite maata kia tatou no runga i to Iehova tu tuatua tau.
Te Ture a Mose—E Akakite Anga Poto Ua
5. E au akapapa anga ture ngata e te teiaa ainei te Ture a Mose, e eaa koe i pau akapera ei?
5 E manganui te manako ra i te Ture a Mose ei au akapapa anga ture teiaa e te ngata. Kare taua manako e tau ana ki te tuatua tika. Te vaira e tere atu i te 600 ture i roto i te katoa anga o te akapapa anga. Penei e tangi anga maata te reira, inara ka akamanako ana: I te openga o te 20 anere mataiti, kua akaki tetai manga akanoo anga i te au ture o Marike e tere atu i te 150,000 kapi o te au puka ture. I te au rua mataiti ravarai kua kapitiia atu etai 600 ture! No reira no runga i te maata o te voriumu, te akameangiti ra te maata o te au ture a te tangata ra i te Ture a Mose. Inara, kua akaaere ta te Atua Ture i te au Iseraela i te au ngai o te oraanga kare i akonoia e te au ture o teia tuatau. Ka akara ana i te akakite anga poto ua.
6, 7. (a) Eaa te akatuke ra i te Ture a Mose mei tetai atu akapapa anga ture, e eaa oki te akauenga maata roa atu o taua Ture ra? (e) Akapeea to Iseraela akaari anga i to ratou ariki anga i to Iehova mana ngateitei?
6 Kua akateitei te Ture i te mana ngateitei o Iehova. No reira, kare te Ture a Mose e rauka i te akaaiteia ki tetai atu akapapa anga ture. Te ture maata roa atu o te reira ko teia: “E akarongo mai, e Iseraela e: Ko Iehova to tatou Atua, okotai Iehova. E teianei, e inangaro atu koe i to Atua ia Iehova ma to ngakau katoa, e ma to vaerua katoa, e ma to maroiroi katoa.” Akapeea to te Atua iti tangata te akaari anga i te inangaro kiaia? Kia tavini ratou iaia, te kauraroanga i tona mana ngateitei.—Deuteronomi 6:4, 5; 11:13.
7 Kua akaari te Iseraela tataki tai i tana ariki anga i to Iehova mana ngateitei na te kauraroanga i te au tangata mana akaaere i rungao iaia. Te au metua, te au mataiapo, te au akava, te au taunga e, i te openga ra, te ariki te komono katoatoa ra i te mana akaaere tu-Atua. Kua akara atu a Iehova i tetai meameaau anga i te mana akaaere ei meameaau anga iaia. I tetai tua, kua tuku mai te aronga mana akaaere i te riri o Iehova kia ratou me akono tau kore ratou me kare ma te ngakau parau i tona iti tangata. (Exodo 20:12; 22:28; Deuteronomi 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Tei runga i reira i nga tua e rua i te turuanga i to te Atua mana ngateitei.
8. Akapeea te Ture i te turu anga i ta Iehova kaveinga o te tu tapu tikai?
8 Kua turu te Ture i to Iehova turanga tapu tikai. Te au tuatua “tapu” e te “tapu tikai” te kitea ra e tere atu i te 280 taime i roto i te Ture a Mose. Kua tauturu te Ture i to te Atua iti tangata kia akataka i rotopu i te mea ma e tei kore i ma, tei viivii kore e tei viivii, te taikuanga vaitata e 70 apinga tuke te ka akariro kia viivii tetai Iseraela i te pae peu. Kua akono teia au ture i te au mea i te pae kopapa, te kai, e te repo. Kua oronga mai taua au ture i te au puapinga i te pae kopapa. a Inara e akakoroanga teitei to ratou—koia oki ko te akonoanga i te iti tangata e kia marekaia mai e Iehova, te akatakake angaia mai mei te au rave anga ara ua a te au pa enua viivii takapini ia ratou. Ka akamanako ana i tetai akaraanga.
9, 10. Kua kapitiia mai i roto i te Ture koreromotu teea au arairai anga no runga i te au pirianga ainga e te anau tamariki, e eaa te au puapinga tei orongaia mai e taua au ture ra?
9 Kua akakite te au tataanga akamanaia o te Ture koreromotu e kua akatupu te pirianga ainga—i rotopu i te aronga akaipoipo—e te anau anga tamariki i tetai tuatau viivii. (Levitiku 12:2-4; ) Kare taua au tataanga akamanaia i akameangiti ana i teia au apinga ma mei te Atua. ( 15:16-18Genese 1:28; 2:18-25) Mari ra, kua turu taua au ture i te tu tapu tikai o Iehova, te akonoanga kia kore tana aronga akamori e taviiviiia. E mea tau i te akamanako e kua kairo te au pa enua koropini ia Iseraela i te ainga ma te au peu anaunau. Kua kapitiia mai ki roto i te akamori anga a Kanaana te akaturi anga o te tane e te vaine. Kua tupu mai te turanga tau kore roa atu e kua totoa iora. Ei tuke anga, kua akariro te Ture i te akamori anga ia Iehova e kia takake mei te au mea i te pae i te ainga. b Te vai katoa ra tetai atu au tu puapinga.
10 Kua riro mai taua au ture ei apiianga i te tuatua mou puapinga. c Akapeea, i reira, te topata ara o Adamu i te tukuna angaia mei tetai uki ki te ka aru mai? Kare ainei e na roto i te au pirianga ainga e te anau anga tamariki? (Roma 5:12) Ae, kua akamaaraara ta te Atua Ture ki tona iti tangata i te vai anga tika tikai o te ara. Ko te tika, pouroa tatou kua anauia mai i roto i te ara. (Salamo 51:5) Te anoano ra tatou i te akakore anga ara e te akamatara anga e raukai te akavaitata atu ki to tatou Atua tapu.
11, 12. (a) Kua akamaata te Ture i teea kaveinga puapinga o te tuatua tau? (e) Eaa te paruru anga mei te takinga kino anga i te tuatua tau tei kapitiia maira e te Ture?
11 Kua turu te Ture i ta Iehova tuatua tau apa kore. Kua akamaata te Ture a Mose i te kaveinga aiteite, me kare te parani, no runga i te au mea tuatua tau. No reira, te akakite ra te Ture: “I te mate takiri rava ra kia mate katoa ïa, e mata ra ei mata katoa ïa, e nio ra ei nio katoa ïa, e rima ra ei rima katoa ïa, e vaevae ra ei vaevae katoa ïa.” (Deuteronomi 19:21) I roto i te au akavaanga no te rave anga ta ua, i reira, kia tano atu te utunga ki te rave anga ta ua. Kua mana puapinga teia tuanga o te tuatua tau tu-Atua i te Ture e tae mai ki teia tuatau e mea puapinga kia marama i te atinga oko o Iesu Karaiti, mei ta te Pene 14 ka akaari mai.—1 Timoteo 2:5, 6.
12 Kua kapiti katoa mai ki roto i te ture te au paruru anga no te akono takinga kino anga i te tuatua tau. Ei akatauanga, kua umuumuia nga kite e rua e raukai i te akanoo i te tika tikai o tetai akaapa anga. E pakari te utunga no te akakite anga pikikaa. (Deuteronomi 19:15, 18, 19) Kua arai katoa ia te tiratiratu kore e te tutaki. (Exodo 23:8; Deuteronomi 27:25) E i roto rai i ta ratou au raveanga pitiniti, kua umuumuia to te Atua iti tangata kia turu i ta Iehova turanga teitei o te tuatua tau. (Levitiku 19:35, 36; Deuteronomi 23:19, 20) E akameitakianga maata te akapapa anga ture ngateitei e te tuatua tau ki to Iseraela!
Te Au Ture Tei Akakite Maata i te Akonoanga Akavaanga Akaaroa e te Tano Ua
13, 14. Akapeea te Ture i te akamaata anga i te akono anga tano ua e te tau no tetai keia e tana tangata i akakino ra?
13 E au akapapaanga ture aroa kore ainei e te pakari te Ture a Mose? Kare rava! Kua akauruia te Ariki ko Davida kia tata: “Ko te ture a Iehova kare e apa.” (Salamo 19:7) Mei tana i kite meitaki, kua akamaata te Ture i te akonoanga akaaroa e te tano ua. Akapeea te reira i te rave akapera anga?
14 I etai au enua i teia tuatau, i te akara anga te akaari ra te ture i te tu ariu ua e te ariki mareka i te aronga rave kino i te manako anga i te aronga tei takinokinoia. Ei akatauanga, penei ka pou i te aronga keia te tuatau i roto i te are auri. I taua taime rai, kare e au apinga a te aronga tei takinoia, inara kua umuumuia ratou kia tutaki i ta ratou au tero te akono ra e te angai ra i taua aronga kino. I Iseraela taito, kare e au are auri mei ta tatou e kite nei i teia tuatau. Kua vai te au kotinga pakari no runga i te kino pakari o te au utunga. (Deuteronomi 25:1-3) Kia tutaki te tangata keia ki te aronga tei takinga kinoia i te au mea tei raveia. Kapiti atu i te reira, kua anoanoia te tangata keia kia tutaki atu ma te maata. Eaa te maata? E tuketuke. I te akaraanga, kua orongaia ki te au akava te tu no te akarakara i te au tumu e manganui, mei te tu tataraara o te tangata ara ra. Na te reira i akamarama mai i te tumu o te tutaki tei umuumuia mei te tangata keia kia tau ki ta Levitiku 6:1-7 e iti ua ake i tei akatakaia mai ia Exodo 22:7.
15. Akapeea te Ture i te akapapu anga i te tu akaaroa e te tuatua tau no runga i tetai tei tamate akakoro kore i tetai tangata?
15 Kua akakite akaaroa ua te Ture e kare i rave akakoroia te au tarevake katoatoa. Ei akaraanga, me tamate akakoro kore tetai tangata i tetai, kare aia i umuumuia kia tutaki i tona oraanga no tetai me rave aia i te takainga tau na te oroanga ki tetai o te au oire akapuanga tei akanooia takapini ia Iseraela. I muri mai i te akara anga te au tiati tau i tana akava anga, kia noo ua aia ki roto i te oire akapuanga e tae ua atu ki te matenga o te taunga teitei. I reira aia e akamataraia ai e kia noo i te ngai tana i iki ra. Mei reira mai kua puapingaia aia mei te tu akaaroa tu-Atua. I taua taime rai, kua akamaata teia ture i te puapinga maata o te oraanga tangata.—Numero 15:30, 31; 35:12-25.
16. Akapeea te Ture i te paruru anga i te au tika anga o tetai uaorai?
16 Kua paruru te Ture i te au tika anga o tetai uaorai. Ka akamanako ana i te au mataara ta te reira e paruru ra i te aronga i roto i te kaiou. Kua patoi te Ture i te tomo anga ki roto i te are o tetai tangata kaiou i te rave i te au apinga ei akatinamou i tetai rounu. Mari ra, kia noo ua te tangata koi ki vao e kia akatika i te tangata kaiou kia apai atu i te apinga kiaia. No reira kare i takinokinoia te are o tetai tangata. Me rave te tangata koi i te kakau o vao o te tangata kaiou ei koreromotu, kia akaoki aia i te reira i te aiai poiri, no te mea kua anoanoia te reira e te tangata kaiou ei tamaanaana i te po.—Deuteronomi 24:10-14.
17, 18. I roto i te au tumu o te tamaki, mei teaa te tuke i to Iseraela mei tetai atu pa enua, e no teaa ra?
17 Kua akaaere katoaia te au tamaki anga i raro ake i te Ture. Kia rave to te Atua iti tangata i te tamaki, kare ei akamerengo i te inangaro i te mana me kare te autu anga, mari ra kia rave angaanga ei au rima rave no te Atua i roto i te “tamaki a Iehova.” (Numero 21:14) I te au tu e manganui, kua oronga atu to Iseraela i te au apinga kia tuku i te au na mua. Me kopaeia taua oronga anga e te oire, i reira ka autu atu to Iseraela i te reira—inara kia tau ki ta te Atua au ture. Kare mei te au vaeau e manganui i roto i te tuatua enua, kare te au tane i roto i te vaeau o Iseraela i akatikaia i te tauati i tetai vaine me kare te tamatemate ua. Kia akangateitei katoa ratou i te reva, kare e tipu i te au ua rakau a te enemi. d Kare o tetai atu au vaeau au arairai anga mei te reira.—Deuteronomi 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.
18 Te rikarika ra ainei koe i te akarongo e i roto i etai au enua te tereniia ra tetai au tamariki rikiriki ei au vaeau? I Iseraela taito, kare e tangata i raro ake i te 20 mataiti i tukunaia i roto i te vaeau. (Numero 1:2, 3) E pera rai tetai tangata mamaata matakutaku kua akapae keia aia. Kua akapae keia tetai tangata akaipoipo ou no tetai mataiti katoa e raukai iaia i mua ake ka rave atu ei taua angaanga kino, te kite atu i tetai uanga i te anau angaia. Na teia mataara, te akamarama ra te Ture, e raukai i te tane ou te “akarekareka” i tana vaine ou.—Deuteronomi 20:5, 6, 8; 24:5.
19. Eaa te au apinga i roto i te Ture no te paruru anga i te au vaine, te tamariki, te au ngutuare tangata, te au takaua, e te au matiroeroe?
19 Kua paruru katoa te Ture i te au vaine, te tamariki, e te au ngutuare tangata, te oronga anga i te apinga na ratou. Kua akaue te reira i te au metua kia akara tamou i ta ratou tamariki e kia ikuiku i te au apinga i te pae vaerua. (Deuteronomi 6:6, 7) Kua arai te reira i te au tu pirianga ainga kopu tangata, te utunga e mate. (Levitiku, pene 18) Kua arai katoa te reira i te akaturi, tei akatakake putuputu i te au ngutuare tangata e kua takinokino i ta ratou apinga e te tu ngateitei. Te akono katoa ra te Ture i te au takaua e te au matiroeroe e i roto i te au tuatua pakari kua arai i te takinokino anga ia ratou.—Exodo 20:14; 22:22-24.
20, 21. (a) Eaa te Ture a Mose i akatikai i te maata o te tokorua i roto i te au Iseraela ra? (e) No runga i te akaruke anga, eaa i tuke ei te Ture mei te kaveinga ta Iesu i akanoo i muri maira?
20 Inara, no teia, penei ka manako etai, ‘Eaa ra te Ture i akatikai i te pirianga maata te tokorua?’ (Deuteronomi 21:15-17) Ka anoanoia tatou kia akara i taua au ture i roto i taua tuatau ra. Ko te aronga e akara ra i te Ture a Mose mei te akara anga o teia tuatau e te au peu papu e ka marama kore i te reira. (Maseli 18:13) Ta Iehova kaveinga, tei akanooia i Edene ra, kua akariro i te akaipoipoanga ei taokotai anga mutu kore i rotopu i te tane okotai e te vaine okotai. (Genese 2:18, 20-24) Inara, i te taeanga ki te tuatau i oronga ei a Iehova i te Ture ki to Iseraela, kua akanoo tamouia te au raveanga no te pirianga maata te tokorua no tetai au anere mataiti. Kua kite meitaki oki a Iehova e ka poka tona “au tangata kaki ketaketa” i te akarongo kiaia noatu te au akauenga mama ua, mei te arai anga i te akamori itoro. (Exodo 32:9) Ma te pakari, i reira, kare aia i iki i taua tuatau e ko te tuatau kia taui pouroa i ta ratou akono anga i te pae akaipoipo. Inara, ka akamanako ana kare a Iehova i akanoo ana i te maata o te tokorua. Inara, kua taangaanga aia i te Ture a Mose kia akaaere i te raveanga maata i te tokorua i roto i tona iti tangata e kia arai i te au takinokino anga o taua raveanga ra.
21 Ma te aiteite, kua akatika te Ture a Mose i tetai tane kia akaruke i tana vaine i runga i te au tumu pakari tikai. (Deuteronomi 24:1-4) Kua tuatua a Iesu i teia e e akatika anga na te Atua ki te iti tangata ngati Iuda “no te māroketaketa o to [ratou] ngakau.” Inara, no tetai ua tuatau taua akatika anga. No tana au pipi, kua akanoo a Iesu i ta Iehova kaveinga mua no te akaipoipo anga.—Mataio 19:8.
Kua Akamaata te Ture i te Aroa
22. Na roto i teea au tu ta te Ture a Mose akamaroiroi anga i te aroa, e kiaai ma?
22 Ka rauka ainei ia koe te akamanako i tetai akapapa anga ture i teia tuatau te akamaroiroi ra i te aroa? Kua akamaata te Ture a Mose i te aroa i runga atu i tetai au apinga. Eaa oki, i roto ua i te puka o Deuteronomi, te tuatua no te “aroa” te kiteia ra i roto i te au tu tuketuke e tere atu i te 20 taime. “E aroa ra koe i to tangata tupu mei toou aroa ia koe uaorai na” ko te rua ia o te akauenga maata roa atu i roto i te au Ture. (Levitiku 19:18; Mataio 22:37-40) Kia akaari to te Atua iti tangata i te aroa kare ua kia ratou tataki tai pera katoa ki te au tangata tuitarere i roto ia ratou, te akamaaraanga e i riro ana to Iseraela ei aronga tuitarere i mua ana. Kia akaari ratou i te aroa ki te aronga putaua e tei takinokinoia, te tauturuanga ia ratou i te pae apinga e te tapupuanga mei te akono tau kore i to ratou tu paruparu. Kua akaue katoaia ratou kia akono i te au manu ma te takinga meitaki e te manako ua anga.—Exodo 23:6; Levitiku 19:14, 33, 34; Deuteronomi 22:4, 10; 24:17, 18.
23. Eaa ta te tata o Salamo 119 i akakeuia kia rave, e eaa ta tatou ka akakoro i te rave?
23 Ko teea atu iti tangata tei akameitakiia ma taua akapapa anga ture? No reira oki te tata taramo i tata ei: “Te maata rava nei toku inangaro i taau ra ture!” Inara, ko tona aroa, kare i te manako ngakau ua. Kua akakeu te reira iaia kia rave angaanga, no te mea kua aruaru aia i te akarongo i te reira ture e kia akono i te reira. Pera katoa, kua tuatua mai aia: “Ko toku ïa maaraara anga i te au rā katoa nei.” (Salamo 119:11, 97) Ae, kua akapou putuputu aia i te tuatau te apiianga i ta Iehova au ture. Kare e ekoko anga mei tana i rave, kua maata atu tona inangaro ia ratou. I taua taime rai, kua tupu maata katoa tona aroa i te Tuku Ture, ko te Atua ko Iehova. Ia koe e apii tamou ra i te ture tu-Atua, kia piri vaitata ua atu koe kia Iehova, te Tuku Ture Maata e te Atua tuatua tau.
a Ei akatauanga, te au ture te umuumu maira i te tanuanga i te repo o te tangata, te akatakake i tei maki, e te tamaanga i tetai tei amiri i te kopapa mate kua tere meitaki te kite e manganui te au anere mataiti ki mua.—Levitiku 13:4-8; Numero 19:11-13, 17-19; Deuteronomi 23:13, 14.
b I roto i te au iero i Kanaana te vaira te au pia akanooia no te angaanga ainga, kua akakite te Ture a Mose no te aronga i roto i te turanga viivii kare e tau i te tomo atu ki roto i te iero. No reira, i te mea kua akatupu mai te au pirianga ainga i tetai tuatau viivii, kare e rauka i tetai i te akariro kia tau ki te ture i te ainga ei tuanga no te akamori anga i te are o Iehova.
c Ko te apiianga te akakoroanga maata o te Ture. Ko te tika, te akakite maira te Encyclopaedia Judaica e ko te tuatua Epera no te “ture,” te toh·rahʹ, te aite anga e “ikuiku anga.”
d Kua ui tika ua te Ture: “E tangata ainei taua rakau o te kainga ra, kia aravei ia koe i te tamaki anga?” (Deuteronomi 20:19) Kua tata a Philo, e tangata kite ngati Iuda o te anere mataiti mua, i teia ture, te akamaramaanga e te manako ra te Atua i te reira “ei mea tau kore e te riri tei akatupuia ki te tangata ra ka tano kia takinokino i te au mea kino kore a te aronga kino ra.”