E Mea Matauia Ainei kia Manako na Teia Tu?
KUA tata tetai tangata e mamae ngakau ra tona: “Iaku e tamaiti iti ra i Engarani, kua apiiia au auraka kia akakite i toku manako ngakau i te ngai tangata. Te maara nei iaku toku metua tane, e tangata vaeau aia i mua ana, kua tuatua mai kiaku ma te pakati anga i tona nio, ‘Auraka koe e aue!’ me akatupu mai tetai apinga i te mamae kiaku. Kare e maara ana iaku me i ongi mai me kare i takave mai ana ainei toku metua vaine i tetai ua atu ia matou tamariki (e toko a matou). E 56 oku mataiti i kite ei au i te mate anga toku metua tane. Kua kite au i tetai ngere kino roa. Inara, i te akamata anga, kare i rauka iaku i te aue.”
I etai au peu, ka akakite atea ua te au tangata i to ratou manako ngakau. Me e mataora to ratou me kare e tu mii, ka kite ra etai ke te akapeea ra to ratou manako ngakau. I tetai pae, i etai tuanga o teianei ao, e maata oki i te apatokerau o Europa e i Peritane, te au tangata, ko te au tane te aronga tei maata, kua akamatauia ratou kia uuna i to ratou manako ngakau, kia akakore i to ratou mamae ngakau. Inara me ka mamae koe i te takake anga o tetai tei akaperepereia ra, e apinga tarevake ainei kia akakite koe i toou mamae ngakau? Eaa ta te Pipiria tuatua?
Te Aronga Tei Aue i Roto i te Pipiria
I te Pipiria na te au Epera o te pae itinga ra o te Metiterania ra i tata, ei aronga akakite i te tu manako ngakau. E manganui te au akaraanga i roto i reira no te au tangata tataki tai tei akaari atea ra i to ratou tu mamae ngakau. Kua aue te Ariki ko Davida i te takake anga tana tamaiti ko Amanona i taia ra. Ko te tika ra, kua “aue katoa iora te ariki, . . . e aue maata ua atu.” (2 Samuela 13:28-39) Kua mamae ngakau katoa oki aia i te takake anga tana tamaiti kino ra ko Abasaloma, tei tauta ra kia riro iaia te taoonga ariki. Te akakite maira te tataanga Pipiria kia tatou e: “Kua tumatetenga iora te ariki [ko Davida], e kua aere atura ki runga i te pia i runga i te ngutupa ra, aue iora: kua tuatua ua iora i te aere ua anga, Aue koe, e taku tamaiti, e Abasaloma e! e taku tamaiti, e taku tamaiti, e Abasaloma e! naringa ko au tei mate ei tupau ia koe, e Abasaloma, e taku tamaiti, e taku tamaiti e!” (2 Samuela 18:33) Kua aue a Davida mei tetai ua atu metua tane rai. E ia oki te manganui o te au taime i anoano ei te au metua naringa ko ratou tei mate ei tupau anga i ta ratou tamariki! E akaraanga tau kore oki no tetai tamaiti kia mate i mua ake i tona metua ra.
I akapeea to Iesu tu manako i te matenga tona oa ko Lazaro? Kua aue aia i te vaitataanga ki tona tanumanga. (Ioane 11:30-38) I muri akera, kua aue ua a Maria Magadala i tona vaitata anga i te tanumanga o Iesu ra. (Ioane 20:11-16) E tika, ko te Kerititiano ma te kiteanga i te manakonako no te tuakaou anga mei te Pipiria kare e mamae ngakau ma te kore e rauka kia akapumaanaia, mei tetai papaki kare ra o ratou kite marama tei akatumuia ki runga i te Pipiria no to ratou au irinaki anga no runga i te tu o tei mate ra. Inara ei tangata ma te au manako ngakau matauia ra, ko te au Kerititiano mou, noatu rai e manakonako to ratou no te tuakaou anga, ka mamae ngakau rai e ka aue i te takake anga tetai ua atu tei akaperepereia ra.—1 Tesalonia 4:13, 14.
Kia Aue me Kare Auraka kia Aue
Ka peea to tatou au tu manako i teia tuatau nei? Te kite ra ainei koe i te tu ngata me kare akama kia akaari i toou au manako ngakau? Eaa ta te aronga ako e akakite maira? Te akakite putuputu ua maira to ratou au manako o teianei tuatau i te pakari taito akauruia o te Pipiria. Te karanga ra ratou e ka tau tatou kia akakite ua i to tatou mamae ngakau, auraka e tapupu i te reira. Te akamaara maira teia ia tatou i te aronga akono meitaki i taito ra, mei ia Iobu, ia Davida, ia Ieremia, te kitea ra ta ratou au tuatua i roto i te Pipiria. Kare rava ratou i tapupu i to ratou au manako ngakau. E no reira, kare i te mea pakari kia akatakake ia koe uaorai mei te au tangata ra. (Maseli 18:1) Inara, te akakiteia ra te aueanga na te au tu tuke tuke i roto i te au peu tukeke ra, pera katoa oki tei runga te reira i te au irinaki anga akonoanga arikiia ra. *
Ka peea me ka tupu te anoano kia koe no te aueanga? Ko tetai tuanga ia no te tu tangata kia aue. E tamanako akaou i te atianga i to Lazaro matenga ra, kua “ngunguru iora [Iesu] i roto iaia, . . . Auē iorā.” (Ioane 11:33, 35) E kua akaari aia e ko te aueanga e mea matauia ia ki te matenga o tetai tei akaperepereia ra.
Kua turuia teia manako na te tu i tupu ki tetai metua vaine, ko Anne, tei takake ra tana pepe ko Rachel i te SIDS (Sudden Infant Death Syndrome [Mate Tupu Poitirere Ua o te Pepe]). Kua tuatua tana tane e: “Ko te mea poitirere e kare a Anne e kare katoa au i aue i te tanumanga ra. I aue ra etai ke katoa ra.” Ki teia, kua tuatua akera Anne: “Ae, inara kua rava taku aueanga no taua tokorua. I toku manako kua tuku tika maira te reira ki runga iaku i etai epetoma tokoiti ua i muri mai i te tumatetenga ra, i toku vai anga ko au anake ua i tetai ra i roto i te are. Kua aue au i taua ra roa katoa ra. Inara te irinaki nei au e kua tauturu mai te reira iaku nei. Kua meitaki mai toku manako ngakau i te reira. Kua aue au no te takake anga o taku pepe. Te irinaki tika nei au e mea tau kia tuku ua koe i te au tangata te mamae ngakau ra kia aue. Noatu rai e e mea matauia no etai ke ra kia tuatua, ‘Auraka e aue,’ kare ra a te reira tauturu anga tikai.”
Akapeea to Tetai Papaki Tu Manako
Akapeea te tu manako anga o tetai papaki tei noo tanea ua ra no te takake anga tetai tei akaperepereia ra? Ei akatauanga, e akamanako ana i to Juanita tu ra. Kua kite aia i akapeea te manako ngakau i te takake anga tetai pepe ra. E rima ana pepe i anau topa mai. I teianei kua nui akaou aia. E no tetai tumatetenga i rokoia kiaia i runga i te motoka kua apaiia atu aia ki te are maki, e mea tika ra kua manamanata aia. E rua nga epetoma i muri mai kua akamata aia i te mamae no te anau—kare i tae te tuatau. I muri poto mai kua anau maira a Vanessa—e manga tere atu i te rua paunu. “E rekareka tikai toku,” te akakite mai ra a Juanita. “Te openga kua riro au ei metua vaine!”
Inara e poto ua tona mataora anga. E a ra i muri mai kua mate a Vanessa. Ta Juanita i tuatua: “Kua kore ua
oku manako ngakau anga. Kua rave keia atu mei iaku toku riro anga ei metua vaine. Kua tupu te manako oti kore ua kiaku. Kua riro ei mea mamae kia oki mai ki te ngutuare ki te pia ta maua i akapapa no Vanessa e kia akara atu i te au pona piriaro taku i oko mai nona ra. No nga marama e rua i muri maira, kua maaraara ua iaku te ra o tona anau anga. Kare au i anoano i te rave i tetai ua atu apinga ma tetai ua atu tangata.”Ko tetai manako ngakau takake roa? Penei ka riro ei mea ngata no etai ke kia kite meitaki, inara ko te aronga tei, aite ra kia Juanita, kua na roto i te reira tu te akataka maira e kua mamae ngakau ratou no ta ratou pepe mei te mea rai e no tetai tei ora ra no tetai tuatau. I mua roa ake i te anau anga tetai tamaiti, te karanga ra ratou, kua akaperepereia aia e tona nga metua. E pirianga takake tetai ma tona metua vaine ra. Me mate taua pepe ra, te manako ngakau ra te metua vaine e tangata tikai tetai tei takake ra. E ko te reira te apinga ka tau etai ke ra kia kite meitaki.
Eaa te Tupu Anga o te Riri e te Tu Apa kia Koe
Kua akakite maira tetai atu metua vaine i tona tu manako ngakau i te akakite angaia kiaia e kua mate viviki ua tana tamaiti e ono mataiti no tetai maki pukuatu no tona anau anga mairai. “Kua na roto atu au i etai au tu manako—te ngenge ua, te irinaki kore, te manako tu apa, e te riri ki taku tane e te taote no te kore e kite i te kino o tona maki.”
Ko te riri ko tetai akairo ia no te mamae ngakau. Penei e riri i te au taote e te au neti, i te manakoanga e e mea tau kia maata atu ta ratou e rave i te utuutuanga no tei mate ra. Me kare penei e riri ki etai au oa e etai au kopu tangata tei, tuatua me kare tei rave ra i te mea tarevake, i te akara anga. Ko tetai papaki ka riri ki tei takake ra no te kore e akono meitaki i tona ora anga. Te akakite maira Stella: “Te maara nei iaku toku riri anga ki taku tane no te mea kua kite au e ka rauka kia akatukeia. I maki kino ana aia, inara kua manako kore ua aia i te au akamatakiteanga a te taote ra.” E i etai taime e riri tetai ki tei takake ra no te au apainga teiaa ta tona matenga i apai maira ki runga i tei ora ra.
Ko tetai papaki ka manako tu akaapa no te riri koia oki, penei ka akaapa ia ratou uaorai no tei manako riri ua ratou ra. Ko etai ka akaapa ia ratou uaorai no te matenga ta ratou i akaperepere ra. “Kare aia e mate,” ta ratou uaorai ka irinaki, “naringa ua i akaue vave au iaia kia aere ki te taote i mua akera” me kare “i akaue iaia kia aere ki tetai atu taote ke ra” me kare “i raurau atu iaia kia akono meitaki atu i tona ora anga.”
No tetai papaki te topa atura te tu manako apa kia tere atu i te reira, e maata atu oki me i mate viviki ua ta ratou i akaperepere ra, kare i manakoia ana. Kua akamata ratou
i te akamaaraaraanga i te au taime i riri ana ratou i tei takake ra me kare i taumaro ana iaia ra. E penei ka manako ratou e kare ua ratou i rave i te mea tau ki tei mate ra.Ko te tupuanga roa te mamae ngakau o te au metua vaine e manganui ra te turu ra i ta Dr. Arthur Freese i tata i roto i tana puka te aronga kite e manganui i tuatua, e ko te takake anga o tetai tamaiti te akaruke maira i tetai mamae anga ngakau tamou ki nga metua, e maata atu oki ki te metua vaine.
Me Takake Toou Tokorua
Ko te takake anga o tetai tokorua akaipoipo ra ko tetai atu tu ia no te mamae manako ngakau, e maata atu oki me i akono nga tokorua i tetai oraanga angaanga kapiti anga. Ka aite te tu e ko te openga o tetai tu oraanga ta raua i rave kapiti ana, no te tutaka anga, te angaanga, te tamataora anga, e te irinaki anga tetai ki tetai.
Kua akakite maira a Eunice e eaa tei tupu i te mate viviki ua anga tana tane no tetai maki pukuatu. “No te epetoma mua ra, no roto au i tetai tu ngenge ua te manako ngakau, mei te mea rai e kua ope toku ora anga. Kare au i kite i te tongi anga me kare te ongi anga. Inara, ko toku tu manako anga kua vai ua te reira na roto i tetai mataara takake ra. No te mea i te pae au i taku tane ia ratou e tauta ra i te akamaroiroi iaia na te akono anga i te CPR e te vairakau, kare au i kite i te mamae o te au akairo matauia no te akakore anga. Inara, te vaira tetai manako
ngakau kino no te manamanata, mei te mea rai e te akara ra au i tetai motoka i te topa atu anga i tetai pari e kare aku apinga e rauka kia rave no te reira.”I aue ainei aia? “E tika kua aue au, e maata oki i toku tatau anga i te au kati tangi anga e au anere ua atura tei rauka mai iaku. Kua aue au ia ratou tataki tai. Kua tauturu te reira iaku kia aro atu i te toenga o te ra. Inara kare e apinga ei tauturu i te ui anga putuputu mai kiaku e, te akapeea ra au. E mea tika ra, e maromaroa toku.”
Na teaa i tauturu ia Eunice kia ora atu na roto i tona mamae ngakau? “Kare ua ra i kite i te reira, kua rave manako kore ua au i te iki anga kia aere ua atu ma toku oraanga,” tana i tuatua. “Inara, ko te vai nei ei mamae noku me ka manako au i taku tane, tei inangaro maata ra aia i te ora, kare ia i ko nei kia rekareka i te reira.”
“Auraka e Tuku na Etai Ke e Akakite Atu . . .”
Kua ako mai te aronga tata o te Leavetaking—When and How to Say Goodbye e: “Auraka e tuku na etai ke e akakite atu e eaa taau ka tau kia rave me kare eaa te manako ngakau noou. E tuke tuke te tupu anga no te mamae ngakau o te au tangata ravarai. Penei ka manako etai—e ka akakite atu kia koe e te manako ra ratou—e maata rava toou mamaeanga ngakau me kare ra penei kare i rava toou mamae ngakau. E akakore atu i ta ratou e ka akangaropoina atu oki i te reira. Na te tautaanga i te opara ia koe uaorai ki roto i tetai tu manako na etai ke ra me kare na te au tangata katoa ra, te akakore ra koe i toou tupu anga kia akaoraia to manako ngakau kia meitaki mai.
Inara, te akono ra te au tangata tuke tuke i to ratou mamae ngakau na te au mataara tuke tuke. Kare matou e tamata ana i te akakite atu e e meitaki atu tetai mataara i tetai ke ra no te au tangata ravarai. Tera ra, ka tu mai te kino me ka o mai te tu rave kore ua, me ka kore e rauka i te tangata ngakau mamae ra te akono kia tau ki te tumu tikai o te turanga ra. Penei ei reira ka anoanoia te tauturu mei ko mai i te au oa aroa ra. Te karanga ra te Pipiria: “E aroa mairai te taunga i te au tuatau katoa ra, i anau maira te taeake no te tuatau e tumatetengaʼi ra.” E no reira auraka e mataku i te kimi tauturu, e te tuatua katoa oki, e te aue.—Maseli 17:17.
Ko te mamae ngakau e manako anga matauia ia no tei takake ra, e kare i te tarevake kia kiteia mai toou mamae ngakau e etai ke ra. Inara te vai ra etai atu uianga te anoanoia ra te au pauanga: ‘Akapeea e raukai iaku i te noo ma toku mamae ngakau? E mea matauia ainei kia kite i te au manako ngakau no te apa e te riri? Akapeea au me akono i teia au tupu anga? Eaa te ka tauturu iaku kia akakoromaki i toku ngere anga e te mamae ngakau oki?’ Na te tuanga i muri akenei e pau i taua au uianga nei e etai atu katoa oki.
^ para. 8 Ei akaraanga, e peu irinaki anga to te au tangata Yoruba o Nigeria i te anau akaou mai anga ei oraanga kopapa meta tuke ra. No reira me takake te tamaiti a tetai metua vaine, ka tupu te mamae ngakau maata mari ra no tetai tuatau poto ua, mei ta tetai tuatua na te Yoruba e karanga ra: “Ko te vai ua tei maringi. Kare i ngaa te kikiona.” Kia tau ki ta te Yoruba, ko te aite anga o teia ko te kikiona vai ra, koia te metua vaine, ka rauka ua iaia i te anau akaou mai i tetai atu tamaiti—penei ko tei mate ra ka anau akaouia mai i roto i tetai kopapa ou. Kare ra te Au Kite o Iehova e aru i tetai ua atu ikuiku anga tei akatumuia ki runga i te au manako ua tei tupu maira mei te au manako pikikaa no te meta mate kore e te anau akaou mai anga ki roto i tetai kopapa ke ra, kare ra e akatumu anga i roto i te Pipiria.—Koheleta 9:5, 10; Ezekiela 18:4, 20.