Yang pafundinau anch yidiamu

Yang pafundinau anch yidiamu

Bibil Udi Musul wa Kuchingejin wa Uyakin

Bibil Udi Musul wa Kuchingejin wa Uyakin

Kudiokal pakur, antu a ndond kushalijan amulimishining Bibil mudi musul wa kuchingejin wa uyakin. Nlel, mamiliyon ma antu makat kusadin mafundish ma Bibil. Pakwez, antu akwau amulikining Bibil ni alondining anch udi buku wa pakur nakash ni wa nsangu jakad kwikal jakin. Ey utongin nchik? Ov, ukutwish kutan uyakin mu Bibil?

MULONG WAK UKUTWISH KUCHINGEJIN BIBIL

Mutapu ik ukutwisha kwijik anch ufanyidin kuchingejin Bibil? Shinshikin chilakej: Anch murund ney ukat kukulejang chisu chawonsu uyakin ni wasadin kal mwamu mu mivu yivud, chakin kamu ukutwish kumuchingejin. Mudi murund uchingejidina, ov, Bibil ulondining chisu chawonsu uyakin? Shinshikin yilakej yimwing.

In Kumufund Ading in Kashinsh

Antu afunda Bibil ading in kashinsh nakash, yisu yivud afundang piur pa kurumbok kwau ni pa yom yakanganyau kusal. Chilakej, muprofet Yona wafunda piur pa kubwambwil kwend. (Yona 1:1-3) Mu mazu ma nsudien ma mukand wend wa Bibil, ulejen mutapu wamupupau kudi Nzamb, pakwez kalejenap mutapu waswimpay mwikadil wend. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Win kashinsh wa in kufund awonsu a Bibil umekeshin mutapu wading ukwatinau uyakin nich usey.

Ukwet Uyakin Ukata Kukwash

Ov, chisu chawonsu Bibil ukat kupanang yiyul yikutwisha kutukwash mu milong yetu? Mwaning. Chilakej, shinshikin yom yilondinay Bibil piur pa mutapu wa kulam urund uwamp: “Sal yom kudi antu akwau mudi muukatila ing niyau akusadilang ey.” (Mateu 7:12) “Kwakul kwa kalimish kukat kudiosh ujim, pakwez dizu dikash dikat kuswejish ujim.” (Jinswir 15:1) Mwaning, uyakin wa Bibil udandamedin kamu kwikal wa ukwash nlel mudi mutapu wading chisu chaufundau.

Ulondin Uyakin Piur pa Nsangu ja Pakur

Yom yivud yajinguninau mu mivu yasutina ey kudi in kukimbijol yom ya pansh ya pakur yimekeshin anch antu avud, ndond jivud, ni yinship yisambidinau mu Bibil yidi yakin. Chilakej, shinshikin uyakin piur pa kachom kamwing kakemp. Bibil ulejen anch pa chirung cha Nehemiy, antu a mu musumb wa Tir (in Fenisiy a ku Tir) ading ashicha mu Yerusalem “ading ni kulet ansh ni yom ya mitapu yin yawonsu.”—Nehemiy 13:16.

Ov, kudi uman umekeshina anch yom yilondinay verse winou wa Bibil yidi yakin? Mwaning, udiaku. In kukimbijol yom ya pansh ya pakur ajingunin yom yalandishangau in Fenisiy mu Isarel, yom yiney yimekeshin anch misumb yiney yaad yading yovijadin mu milong ya kwisak. Kupwa, atanin pansh yibalikat ya ansh a mu karung wa Mediterane yashala mu Yerusalem. In kukimbijol yom ya pansh ya pakur atongin anch ansh iniya ayidiosha kulemp kudi in kwisak. Kupwa kwa kushinshikin uman winou, mwin kwilej umwing walonda anch: “Mazu malondinau mu Neh[emiy] 13:16 anch antu a ku musumb wa Tir alandishang ansh mu Yerusalem madi makin.”

Ulondin Uyakin pa Milong ya Siyans

Bibil udi chakusambish buku wa chirelijon ni ulejena nsangu ja yom yasadika pakur. Pakwez pakatay kwisambin milong ya siyans, ulondining kamu ching uyakin. Shinshikin chilakej chimwing.

Kwasut kal mivu piswimp 3 500 kudiokal kwalondinay Bibil anch divu didi “pa rinzwizu.” (Job 26:7) Chitongijok chinech chading chishalijadin nakash ni jingany jalondang anch divu dipempamining pa mem ap dishiching panyim pa kafur mujim. Kwasuta mivu piswimp 1 100 kupwa kwa kufund mukand wa Job, antu ading adandamedin kwitiyij anch divu diadingap mu rinzwizu; kwading kufanyidin kwikal ndond pa dishicha. Ching kusu kupwa kwa yitot yisatu ya mivu, mu muvu wa 1687, Isaac Newton wijikisha kukimbijol kwend piur pa usu ukata kupwit chom kudiokal mwiur djat pansh (gravité) ni warumburila anch divu adilamin mu rinzwizu kudi usu kanang wakad kumekan. Kujingunin kwinoku kwa in siyans kwamekesha win kashinsh wa yom yatakelay kulejan Bibil mivu 3 000 ni kusut kurutu in siyans ajingunin uyakin winou!

Ukwet Uprofet Wakin

Mutapu ik twija anch uprofet uvud wa Bibil udi wakin? Shinshikin chilakej chimwing: Uprofet wa Isay piur pa kusheshik kwa Babilon.

Uprofet: Mu yitot ya mivu chinan K.C.C., Isay mwin kufund wa Bibil walejana anch Babilon—washikena kwikal musumb ujim wa winyikel wa usu nakash—wafanyina kusheshik ni kushal mankur. (Isay 13:17-20) Isay wajimbula ni dijin dia muntu wafanyina kuwanyish uprofet winou—Sirus. Warumburila kand mutapu wafanyinay kusal Sirus, walejana anch ‘ukuumish’ atuwit. Ni watakela kulond anch yis ya musumb yikez kashal yawash.—Isay 44:27–45:1.

Kuwanyin kwa Uprofet: Mivu piswimp 200 kupwa kwa kulejan uprofet wa Isay, Mwant wa in Peris warishikisha Babilon. Dijin diend nany? Sirus. Mulong chading chikasiken nakash kwandam mu Babilon mulong wa mbumbu jend jikash, Sirus wakwata mupak wa kusadin Wit wa Efrat mulong wa kwandam mu musumb. Antu end apunda mupwambu mulong wa kupumbwil mem mu disaz. Chinech chasala anch mem makep chakwel amasalay a Sirus atwish kwauk wit wading ukurukina nakash ni kushik kwi mbumbu ja musumb. Cha kushimok, in Babilon ading ashang kal yis yawash yading pantaliken ni wit! Amasalay a Sirus andamina ku yis yading yawash ni amushesha Babilon.

Pakwez kwading kushadil chom chimwing: Ov, Babilon wikala mankur? Mu yitot yimwing ya mivu, antu adandamena kushakam mu Babilon. Pakwez nlel, mankur ma Babilon madia piswimp ni Bagdad, mwi ngand ya Irak—mamekeshin kuwanyin kwakin kwa uprofet. Mwaning, Bibil uding kamu wa kuchingejin ap pisambidinay piur pa yom yikusadika mu machuku ma kurutu.